Холера и общество: противоэпидемические практики стран Западной Европы, Российской и Османской империи в XIX – начале XX вв.

Yıl 2021, Sayı: 5, 20 - 34, 30.06.2021

Gregory Afanasiev

https://doi.org/10.48068/rusad.881118

Öz

Статья посвящена компаративному анализу сложения и динамике развития противоэпидемического реагирования государственных, научно-медицинских и общественных институтов крупнейших стран Западной Европы, а также Российской и Османской империй в течении пяти холерных пандемических волн, прокатывавшихся по населенным пунктам этих стран в XIX – начале XX вв. Различие уникальных особенностей социальной, культурной, политической жизни и вместе с тем, общая ориентация на один вектор развития делают анализ возможным и актуальным не только в общенаучном смысле, но и применимо к текущей противоэпидемической практике возникшей пандемии коронавируса (covid-19). Компаративное исследование построено на всестороннем анализе российской, американской, английской и турецкой историографии. В работе доказывается, что выработка противоэпидемической стратегии всегда является плодом уже сложившихся в обществе тенденций восприятия и реагирования на чрезвычайные и экстраординарные ситуации, форматов или паттернов «ответов» на глобальный «вызов», подвергающихся в процессе развития событий лишь определенной корректировке, добавлениям, обновлениям, частным инновациям и внедрениям. Огромную роль играет уверенность в выбранной стратегии или поиске стратегии, гармоничность выбранного пути или его поиска для общественных тенденций. Так, общая ситуация в странах Западной Европы с присущим им к началу XIX в. набором общественных признаков (секуляризм, лидирующая роль науки и ее саморазвивающийся потенциал, развитость общественной жизни и институтов гражданского общества) только подкрепляли выбранное направление поиска алгоритмов противоэпидемической политики, несмотря на нескорый результат, привели к позитивным сдвигам как в борьбе с холерой, так и развитии медицины в обществе в целом (система здравоохранения, социальная гигиена, санитария, профилактическая вакцинация и др.). Неровность в развитии этих общественных признаков при общей ориентации на схожий с Западной Европой путь поиска, непоследовательность взаимоотношений власти, медицины и общества в Российской империи не привели к началу XX в., несмотря на заметные успехи в тех или иных кластерах, к организации общей системы национального здравоохранения, являвшейся, при условии огромной территориальной протяженности страны, залогом эффективного внедрения противохолерных мер. Переход к европейским принципам противоэпидемического реагирования в жёстких условиях постоянного внешнеполитического прессинга, практически полное отсутствие социального фундамента для аккумуляции новаций, или его заведомая вторичность для общественных раскладов, неготовность общественной системы к массированному жесткому внедрению новых принципов, институтов, приемов, практик и правил в социум, как это произошло с Османской империей в XIX в., не способствовало, несмотря на создание практически всех звеньев и поддержания их работоспособности, сложению системы национального здравоохранения, способной выработать эффективную систему противоэпидемического реагирования в условиях османского социума.

Anahtar Kelimeler

пандемия, холера, противоэпидемическое реагирование, карантин, здравоохранение, гигиена, санитария

Cholera and Society: Anti-epidemic Practices in Western Europe, the Russian and Ottoman Empires in the 19th - early 20th centuries.

Öz

The article is devoted to a comparative analysis of the composition and dynamics of the development of the anti-epidemic response of state, scientific, medical and public institutions of the leading countries of Western Europe, the Russian and Ottoman empires during the five cholera pandemic waves in the 19th - early 20th centuries. The difference in the unique features of social, cultural, political life and, at the same time, a general orientation towards one vector of development (western trend) make the analysis possible and relevant. The actuality layed not only in the general scientific sense, but also applicable to the current anti-epidemic practice of the emerging covid-19 pandemic. The comparative study is based on a comprehensive analysis of Russian, American, English and Turkish historiography. The work proves that the development of an anti-epidemic strategy is always the product of the already established tendencies of perception and response to emergencies and extraordinary situations in society, formats or patterns of “responses” to a global “challenge”, which in the course of events are only subject to certain adjustments, additions, updates. Confidence in the chosen strategy or the search for a strategy, the harmony of the chosen path or its search for social trends, plays a huge role. So, the general situation in Western European countries with a set of social characteristics inherent in them by the beginning of the 19th century (secularism, the leading role science and its self-developing potential, the development of public life and civil society institutions) only reinforced the chosen direction of the search for anti-epidemic policy algorithms, despite the delayed result, led to positive shifts both in the fight against cholera and the development of medicine in society as a whole (health care system, social hygiene, sanitation, preventive vaccination, etc.). Irregularities in the development of these social signs, with a general orientation towards a search path similar to Western Europe, the inconsistency of the relationship between power, medicine and society in the Russian Empire, did not lead, despite noticeable successes in certain clusters, to the organization of a common national health system till the beginning of the XX century subject to the vast territorial extent of the country, the key to effective implementation of choleratic measures. The transition to the European principles of anti-epidemic response in the harsh conditions of constant foreign policy pressure, the almost complete absence of a social foundation for the accumulation of innovations, or its deliberately secondary nature for social dispositions, the unpreparedness of the social system to massively rigid introduction of new principles, institutions, methods, practices and rules in society, as happened with the Ottoman Empire in the 19th century, did not contribute, despite the creation of almost all links and the maintenance of their performance, the addition of a national health system capable of developing an effective anti-epidemic response system in the conditions of the Ottoman society.

Anahtar Kelimeler

History of Russia, pandemic, cholera, anti-epidemic response, quarantine, health care, hygiene, sanitation

Kolera ve Toplum: 19 ve 20. Yüzyıl Başlarında Batı Avrupa, Rusya ve Osmanlı İmparatorluklarının Salgınlara Karşı Uygulamaları

Öz

Makale 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başlarında Batı Avrupa’nın büyük ülkelerinin ve aynı zamanda Rus ve Osmanlı İmparatorluklarının yerleşim bölgelerinde etkisini gösteren 5 kolera salgını boyunca devlet kurumlarının, bilimsel-tıbbi merkezlerin ve kamu kuruluşlarının salgınla mücadeledeki gelişim dinamiklerini ve yapılarının karşılaştırmalı analizini konu edinmektedir. Sosyal, kültürel, politik yaşamın kendine has özelliklerindeki farklılık ve bununla birlikte tek bir gelişme vektörüne doğru genel yönlendirme, sadece genel bilimsel manada analizi mümkün ve güncel hale getirmez; aynı zamanda hâlihazırdaki korona salgınına (covid-19) karşı ortaya konan mücadelede de uygulanabilir. Bu karşılaştırmalı inceleme; Rus, Amerikan, İngiliz ve Türk tarih yazımının bütüncül bir analizi ile inşa edilmiştir. Çalışmada, bir salgına karşı strateji geliştirilmenin her zaman toplumda var olan kabul eğilimlerinde ve acil durumlara tepkide ve olağanüstü durumlarda; küresel “meydan okumalara” karşı verilen “cevapların” formatları veya biçimlerinde olayların gelişimi sırasında sadece belirli ayarlamalar, eklemeler, güncellemeler, özel yenilikler ve uygulamaların sonuç verdiği ortaya konulmaktadır. Belirlenen stratejiye duyulan güven veya bu stratejinin arayışı, seçilen yolun uyumu veya sosyal eğilimler için aranması bu hususta büyük rol oynar. Şöyle ki, doğası gereği Batı Avrupa ülkelerindeki genel durumun, 19. yüzyılın başlarına kadarki bir dizi toplumsal belirtisi (sekülerizm, bilimin lider rolü ve onun kendi kendine gelişme potansiyeli, sivil toplum kuruluşlarının ve toplum yaşamının gelişmişliği) yalnızca salgın karşıtı politika algoritmaları arayışının seçilen yönlerini güçlendirdi. Yavaş elde edilen sonuçlara rağmen bu hem kolera ile mücadelede hem de bir bütün olarak toplumda tıbbın gelişiminde olumlu değişimlere yol açtı (sağlık sistemi, sosyal hijyen, sanitasyon, önleyici aşılama vd.). Rus İmparatorluğu’nda ise batı Avrupa’nın arayış yoluna benzer genel eğilimler sırasında bu toplumsal yapıların gelişimindeki düzensizlik iktidar, tıp ve toplum ilişkilerindeki tutarsızlık 20. yüzyılın başına kadar devam etti. Ulusal sağlık sisteminin genel organizasyonu çerçevesinde belirli alanlardaki önemli başarılara rağmen ülkenin coğrafi koşulları da koleraya karşı önlemlerin etkili bir şekilde uygulanmasına mani olmuştur. Sistemin tüm halkalarının oluşturulmasına ve etkinliğinin korunmasına rağmen, 19. Yüzyıl Osmanlı toplumu koşullarında salgına karşı etkili bir müdahale sistemi geliştirebilecek ulusal sağlık sisteminin oluşmasını engelleyen birçok etken mevcut idi. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: Osmanlıya karşı zorlu koşullardaki dış politika baskısının Avrupa'nın salgın karşıtı uygulamalarına geçişi Osmanlıda engellemesi; yeniliklerin harekete geçirilebilmesi için bir sosyal temelin neredeyse tamamen yokluğu veya bunların toplum nezdinde birincil derecede önemli görülmemesi; yeni ilkelerin, kurumların, tekniklerin, uygulamaların ve kuralların topluma kitlesel ve katı bir şekilde sokulmasına sosyal sistemin hazırlıksızlığı.

Anahtar Kelimeler

Rusya tarihi, Pandemi/salgın, kolera, salgınla mücadele, karantina, sağlık, hijyen, sanitasyon

Kaynakça

• Ackerknecht, E.H. “Anticontagionism between 1821 and 1867: The Fielding H. Garrison Lecture.” International Journal of Epidemiology 38 (2009): 7-21.
• Arkhangel'skiy, G.I. Kholera v Peterburge v prezhniye gody. SPb.: Tip.-lit. Shredera, 1892.
• Atabek, E. M. 1851’de Paris’te toplanan I. Uluslar arası Sağlık Konferansı ve Türkler [The First International Sanitary Conference that met in Paris in 1851 and the Turks]. İstanbul: İstanbul University Cerrahpaşa School of Medicine Publications, 1974.
• Barabanova, K.S. “Pervaya kholera v Sankt-Peterburge v 1831 g.: protivoepidemicheskiye meropriyatiya.” Trudy Instituta rossiyskoy istorii 12 (2014): 129-143.
• Bilmus, B. Plague. Quarantines and Geopolitics in the Ottoman Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2012.
• Chistovich, Y.A. Istoriya pervykh meditsinskikh shkol v Rossii. Moskva: Kniga po trebovaniyu, 2013.
• Gladstone, D., Finer S.E. Edwin Chadwick: Nineteenth-century Social Reform. London: Routledge, 1997.
• Erdemir, A., Kahya I. Bilimsel Çalışmalar Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Ertin H., Yıldırım N. “European Experts in the Istanbul Cholera Outbreak in 1893-1895 and Their Contribution to Health Modernization in the Ottoman State.” Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi 25 (Supplement 1) (March 2020): 85-101.
• Evans, R.J. “Epidemics and Revolutions: Cholera in Nineteenth-Century Europe.” Past & Present 120 (1988): 123-146.
• Evans, R. Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years, 1830-1910. New-York: Penguin Books, 2005.
• Hamlin, C. Cholera: The Biography. Oxford: Oxford University Press, 2009.
• Harrison, M. “Quarantine, Pilgrimage and Colonial Trade: India 1866-1900.” The Indian Economic and Social History Review 29/2 (1992): 117-144.
• Karpov, L.N. Zemskaya sanitarnaya organizatsiya v Rossii. Leningrad: Meditsina, 1964.
• McGrew, R.E. Russia and the Cholera, 1823-1832. Madison: University of Wisconsin Press, 1965.
• Morabia, A. “Epidemiologic Interactions, Complexity, and the Lonesome Death of Max von Pettenkofer.” American Journal of Epidemiology 166/11 (2007): 1233-1238.
• Moulin, A.D. “Nachalo globalizatsii zdravookhraneniya vo vremya Krymskoy voyny (1853–1856) i proyekty sanitarnykh reform v Osmanskoy imperii.” Istoriya meditsiny 1 (2014): 61-77.
• Snowden, F.M. Naples in the Time of Cholera, 1884-1911. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Paterson P.G. “The Health of Towns Association In Great Britain 1844-1849: An Exposition of the Primary Voluntary Health Society in the Anglo-Saxon Public Health Movement.” Bulletin of the History of Medicine 22/4 (1948): 373-402.
• Pirumova, N.M. Zemskaya intelligentsiya i yeye rol' v obshchestvennoy bor'be do nachala XX v. M.: Nauka, 1986.
• Poddubnyy, M.V., Yegorysheva I.V. Istoriya zdravookhraneniya dorevolyutsionnoy Rossii (konets XVI – nachalo XX vv.). Moskva: «GOETAR-MEDIA» 2014.
• Politzer R. Cholera. World’s Health Organization. Geneva: WHO Publishers, 1959.
• Sariyildiz G. and O. Daglar Macar, “Cholera, Pilgrimage and international politics of sanitation: the quarantine station of Kamara.” Plague and contagion in the Islamic Mediterranean. Ed. Nükhet Varlik. Amsterdam: ARC Amsterdam University Press, 2017, 243-307.
• Şehsuvaroğlu, Bedi N. Türkiye Karantina Tarihine Giriş [Introduction to the History of the Quarantine in Turkey, Introduction a l’histoire de la quarantaine en Turquie]. İstanbul: Ismail Akgun Matbaasi, 1959.
• Tarasova, I.A. “Deyatel'nost' Ministerstva vnutrennikh del Rossiyskoy imperii po sozdaniyu sistemy nadzora i kontrolya za sanitarno-epizooticheskoy obstanovkoy vo vtoroy polovine KHIKH veka.” «Chernyye dyry» v rossiyskom zakonodatel'stve 4 (2012): 9-12.
• Vasil'yev, K.G., Segal, A.Ye. Istoriya epidemiy v Rossii (Materialy i ocherki). Moskva: Medgiz, 1960.
• Visser, E. Urban Developments in the Time of Cholera: Vienna 1830-1850. Budapest: Master's dissertation, 2011.
• Yıldırım, N. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Uygulamaları.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 5. ed. M. Belge. Ankara: İletişim Yayınları, 1985.