Русские нигилисты по османским документам

Yıl 2021, Sayı: 5, 35 - 58, 30.06.2021

İsmail Bülbül

https://doi.org/10.48068/rusad.893712

Öz

Нигилизм – идейное течение, ставшее влиятельным в царской России во второй половине XIX века и основывалось на принципах социализма. Согласно этому идейному течению отрицается нынешний общественный и политический порядок. Этот порядок, согласно им, есть следствие влияния абсолютной монархии. Поэтому нигилисты стремились отменить абсолютную монархию. Им нужна была общественная поддержка для достижения этой цели, но они не могли ее получить. Нигилисты стали покушаться на жизнь царя Александра II и высших лиц государства. Эти убийства заставили российскую администрацию усилить давление на нигилистов. После этого нигилисты стали уезжать в различные страны континентальной Европы, особенно во Францию и Швейцарию, а также и в Османскую империю. Европейские правительства старались установить надзор за деятельностью нигилистов в связи с ростом террористических актов в континентальной Европе. Из-за этого надзора нигилисты перебрались из континентальной Европы в Англию. Найдя сильных сторонников в Англии, нигилисты продолжили идейную борьбу в прессе и на политических собраниях. Нигилисты, сбежавшие в Османскую империю, не только стремились продолжать бороться с российским царизмом, но также хотели экспортировать свои нигилистические идеи в Болгарию, и, кроме того, призывали основать независимое социалистическое армянское государство, большая часть которого находилась на территории Османской империи. По этой причине в Османской империи, также как и в континентальной Европе, внимательно следили за нигилистами и их деятельностью.
В данном исследовании сделана попытка определить место нигилистов в политической жизни России, а также их влияние на Османскую империю через их непосредственную деятельность. При написании статьи использовались документы из различных фондов Османского архива, ныне хранящегося в Государственном Президентском архиве Республики Турция. В результате исследования выяснилось, что изначально основным способом распространения своих идей нигилисты видели периодическую печать. Переход к террористическим актам был мотивирован их неудачей на поприще распространения идей привычным общественным путем. Эти террористические акты усилили давление на нигилистов со стороны властей и заставили их бежать за границу, а бежавшие в Европу нигилисты продолжали представлять угрозу для России. В работе отмечается, что нигилисты, бежавшие в Османскую империю, своей деятельностью вызывали напряженность в османско-российских отношениях и доставили Османской империи проблемы во внутренней и внешней политике.

Anahtar Kelimeler

нигилист, убийство, террор, Александр II, русский царизм, Османская империя

Osmanlı Belgelerine Göre Rus Nihilistler

Öz

Nihilizm, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Rus Çarlığında etkili olmaya başlayan ve temeli Sosyalizme dayanan bir düşünce akımıdır. Bu düşünce akımında mevcut sosyal ve siyasi düzen reddedilmektedir. Bu düzen mutlak monarşinin bir ürünüdür. Bu bağlamda Nihilistler mutlak monarşiyi ortadan kaldırmayı amaçlamışlardır. Bu amacı gerçekleştirmek için halkın desteğine ihtiyaç duymuşlar, ancak halktan destek alamamışlardır. Nihilistler halk üzerindeki etkililerini arttırmak için teröre başvurmuşlar ve başta Rus çarı II. Aleksandr olmak üzere devlet ileri gelenlerine suikastlar düzenlemişlerdir. Bu suikastlar Rus yönetiminin Nihilistler üzerindeki baskısını arttırmasına neden olmuştur. Bunun üzerine Nihilistler başta Fransa ve İsviçre olmak üzere Kıta Avrupası’ndaki çeşitli ülkelere ve Osmanlı Devleti’ne firar etmişlerdir. Nihilistler Kıta Avrupası’nda terör eylemlerinin artması üzerine Avrupa hükümetleri tarafından yakın takibe alınmışlardır. Nihilistler bu takibattan dolayı Kıta Avrupası’ndan İngiltere’ye geçmişlerdir. İngiltere’de kendilerine güçlü destekçiler bulan Nihilistler basın-yayın ve konferanslar yoluyla mücadelelerini sürdürmüşlerdir. Osmanlı Devleti’ne firar eden Nihilistler ise sadece Rus Çarlığı ile mücadele etmek amacını taşımamışlar, aynı zamanda Nihilizmi Bulgaristan’a ihraç etmek ve büyük bir kısmı Osmanlı topraklarında olan bağımsız bir Sosyalist Ermeni Devleti kurmak istemişlerdir. Bu yüzden Nihilistler Kıta Avrupası’nda olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de yakın takibe alınmışlardır.
Bu çalışmada Nihilistlerin faaliyetleri ele alınarak Nihilistlerin Rus siyasi hayatındaki yeri ve Osmanlı Devleti’ndeki etkileri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışma yürütülürken Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’ndeki çeşitli fonlarda yer alan belgelerden yararlanılmıştır. Bu çalışmada, Nihilistlerin düşüncelerini yaymak için ilk önce basın-yayın yolunu seçtikleri, bu propaganda yönteminin işe yaramaması üzerine terör eylemlerine yöneldikleri, bu terör eylemlerinin Nihilistler üzerindeki baskının artmasına ve onların yurt dışına kaçmasına neden olduğu, Avrupa’ya firar eden Nihilistlerin Rusya için tehdit oluşturmaya devam ettikleri, Osmanlı Devleti’ne firar eden Nihilistlerin ise Osmanlı-Rus ilişkilerinden gerginliğe yol açtıkları ve Osmanlı Devleti’ni iç ve dış politikada zora sokan problemlerle karşı karşıya getirdikleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Rusya tarihi, Nihilist, Suikast, Terör, II. Aleksandr, Rus Çarlığı, Osmanlı Devleti

Russian Nihilists According To Ottoman Documents

Öz

Nihilism is a concept that began to be influential in the Russian Tsarism in the second half of the XIXth century and was based on Socialism. The current social and political order is denied in this current of thought. This order is a product of absolute monarchy. In this context, Nihilists aimed to abolish absolute monarchy. They needed public support to achieve this goal, but could not get support from the public. Nihilists Tsar Alexander II. These assassinations caused the Russian administration to increase its pressure on the Nihilists. Upon this, the Nihilists deserted to various countries in the continental Europe, especially France and Switzerland, and to the Ottoman Empire. Nihilists have been closely monitored by European governments on the increase in terrorist acts in the Continental Europe. Nihilists crossed from Continental Europe to England because of this monitoring. Finding strong supporters in England, Nihilists continued their struggle through the press and conferences. The Nihilists who escaped to the Ottoman Empire did not only aim to fight the Russian Tsarism, but also wanted to export Nihilism to Bulgaria and establish an independent Socialist Armenian State, most of which was in the Ottoman territory. For this reason, Nihilist were also followed closely in the Ottoman Empire like in the Continental Europe.
In this study, Nihilists’ place in Russian political life and their effects on the Ottoman Empire have tried to be revealed by considering the activities of Nihilists. While the study was carried out, documents in various funds in the Ottoman Archives of the Presidency State Archives were used. As a result of the study, it was seen that Nihilists first chose the media to spread their thoughts. They turned to terrorist acts when this method of propaganda did not work. These terrorist acts increased the pressure on the Nihilists and caused them to flee abroad, and the Nihilists who fled to Europe continued to pose a threat to Russia. It was observed that the Nihilists who escaped to the Ottoman Empire caused tension in the Ottoman-Russian relations and got the Ottoman Empire into trouble in domestic and foreign policy.

Anahtar Kelimeler

Russian history, nihilist, assassination, terror, Alexander II, Russian Tsarism, Ottoman Empire

Kaynakça

• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.): DH.MKT. 427-70/1; 521-9/2.
• Hariciye Nezareti İdare (HR.İD.): HR.İD. 2030-45/4.
• Hariciye Nezareti Sofya Sefareti (HR.SFR.04.): HR.SFR.04. 340-75/1; 340-78/1; 700-18/1.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS.): HR.SYS. 215-14/2; 1342-6; 1363-74; 1363-76; 1364-96; 2735-26/8; 2769-51; 2979-91/1.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO.): HR.TO. 177-37; 344-59.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.): MF.MKT. 179-100; 179-171; 180-52.
• Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS.): Y.A.HUS. 166-124/1; 190-111/1; 235-6/3; 243-49/2; 243-49/3; 243-51/1; 243-51/2; 243-63/3; 244-63/2; 258-92/1; 258-110/2; 270-14/1; 284-109/1; 284-109/3; 295-81/2; 447-10/2.
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.): Y.EE. 84-122/1; 156-38; 156-41.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV.): Y.MTV. 47-34/1; 68-99.
• Yıldız Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.): Y.PRK.ASK. 7-7/1.
• Yıldız Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ.): Y.PRK.AZJ. 4-61/1.
• Yıldız Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.): Y.PRK.BŞK. 30-3/1.
• Yıldız Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA.): Y.PRK.EŞA. 1-55; 12-92/1; 17-10/1; 17-10/2; 17-10/5; 17-10/6; 17-10/8; 17-10/4; 24-30.
• Yıldız Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR.): Y.PRK.HR. 14-17/1; 16-70/1.
• Yıldız Posta Telgraf Nezareti Maruzatı (Y.PRK.PT.): Y.PRK.PT. 7-97/2.
• Yıldız Şehremaneti Maruzatı (Y.PRK.ŞH.): Y.PRK.ŞH. 5-56.
• Yıldız Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM.): Y.PRK.TKM. 19-31/4; 20-5/1; 20-13/2; 20-23; 20-26/3; 20-30/2; 30-31/1.
• Acar, Kezban. Başlangıçtan 1917 Bolşevik Devrimi’ne Kadar Rusya Tarihi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2004.
• Aydın, Hüseyin. “Nihilizm’in Tarihçesi.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. 1/1 (1986): 1-8.
• Basilevskiy, B. Gosudarstvennıye Prestupleniva v Rossii v XIX veke. Tom 1. S. Petersburg: Russkaya Skoropeçatnya, 1906.
• Bauman, A.L. Rukovoditeli Sankt-Peterburga. Moskva: Neva, 2003.
• Berber, Oktay, ve Uğur Şakar, “Bulgar Sorunu Bağlamında Rus Büyükelçi Nelidov’un Faaliyetleri Üzerine.” Türkiye Rusya Araştırmaları Dergisi. 3 (Yaz 2020): 54-78.
• Bookchin, Murray. 1905’ten 1917’ye Rus Devrimleri. Çev. Ali İhsan Başgül. C. 3 Ankara: Dipnot Yayınları, 2013.
• Carr, Edward Hallett. 1917 Öncesi ve Sonrası. Çev. Begüm Adalet, İstanbul: Birikim Yayınları, 2007.
• Cashman, D.B. The Life of Michael Davitt, Founder of the National Land League. London: Murphy&McCarthy, 1889.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 1999.
• Gaido, Daniel., and Constanza Bosch Alessio, “Vera Zasulich’s Critique of Neo-Populism Party Organisation and Individual Terrorism in the Russiam Revolutionary Movement (1878-1902).” Historical Materialism. 23 (2015): 93-125.
• Göze, Ayferi. Siyasal Düşünceler ve Yönetimler. İstanbul: Beta Basım, 2000.
• Işık, Rüçhan. “İngiliz İşçi Sendikalarının Siyasi Faaliyetleri.” Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi. 17 (1966): 105-136.
• İşçi, Onur, ve Onur Önol. Rusya İmparatorluğu’nun Çöküşü (1881-1917). İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Jensen, R.B. “Daggers, Rifles and Dynamite: Anarchist Terrorism in Nineteenth Century Europe.” Terrorism and Political Violence. 16/1 (2004): 116-153.
• Jensen, R.B. “The International Campaign Against Anarchist Terrorism, 1880-1930s.” Terrorism and Political Violence. 21/1 (2009): 89-109.
• Jerve, V. “Drenteln, Aleksandr Romanoviç.” V Russkiy Biografiçeskiy Slovar. Red. A.A. Polovtsova, T. 6, 680-686. S. Petersburg: Obşestvennaya Polza, 1905.
• Kapıcı, Özhan. “Siyasî Firarilerden İhtilâl Ajanlarına: 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Rusya’dan Osmanlı İmparatorluğu’na Gelen Anarşistler, Nihilistler, Sosyalistler Üzerine Bazı Tespitler.” İçinde 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası. Ed. Yunus Koç ve Mikail Cengiz, 149-163. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2018.
• Klein, Ernest. A Comprehensive Etymological of the English Language. Vol. I, Amsterdam: Elsevier Publishing Company, 1966.
• Kolokoltsev, M.G. “İstoriografiya Rannego Narodniçestva 1860-x gg. (XX vek).” V Narodniki v İstorii Rossii, Red. G. N. Mokşin, V. V. Blohin, V. V. Zbereb, i M. D. Karpaçev, 26-40. Voronej: İstoki, 2013.
• Kronenbitter, Rita T. “Paris Okhrana 1885-1905.” In Okhrana, The Paris Operations of the Russian Imperial Police. Ed. Ben B. Ficher, 55-66. Washington: Central Intelligence Agency, 1997.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: TTK, 1999.
• Kvasov, O. N. “Terroristiçeskie Tendentsii Narodniçeskogo Dvijeniya Vtoroy Polovinnı XIX veka.” V Narodniki v İstorii Rossii, Red. G. N. Mokşin, V. V. Blohin, V. V. Zbereb, i M. D. Karpaçev, 128-142. Voronej: İstoki, 2013.
• Patyk, Lynn Ellen. “Remembering ‘The Terrorism’: Sergei Stepniak-Kravchinskii’s Underground Russia.” Slavic Review. 68/4 (2009): 758-781.
• Sack, A.J. The Birth of the Russian Democracy. New York: Russian Information Bureau, 1918.
• Sertoğlu, Midhat. Mufassal Osmanlı Tarihi. Red. Server İskit ve Zarif Orgun. C. 6 İstanbul: İskit Yayınevi, 1972. Slatter, John. “Kropotkin, Pyotr Alexeyevich.” In Encyclopedia of Russian History. Ed. James R. Miller, 789-790. Newyork: Gale, 2004.
• Solovyeva, İ.A. “Nikolay Vasilyeviç Çaykovskiy.” Voprosı İstorii. 5 (1997): 38-49.
• Stepnyak, S., E.L. Voynich, and F.Volkhovsky. Nihilism as it is, being Stepniak’s Pamphlets. London: T. Fisher Unwin, 1894.
• Şilov, A.A. Karakozov i Pokushenie 4 Aprelia 1866 goda. Petrograd: Gosudarstvennoye İzdatelstvo, 1919.
• Tokay, Gül. “Osmanlı-Bulgaristan İlişkileri: 1878-1908.” İçinde Osmanlı. Ed. Güler Eren, C. 2, 319-329. Ankara; Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Vernadsky, George. Rusya Tarihi. Çev. Doğukan Mızrak ve Egemen Ç. Mızrak. İstanbul: Selenga Yayınları 2009.
• Walicki, Andrzej. Rus Düşünce Tarihi. Çev. Alaeddin Şenel. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Yarcı, Güler. “Ermeni Komitelerinin Mali Kaynakları.” Ermeni Araştırmaları. 51 (2015): 237-299.
• Yılmaz, İlkay. Serseri, Anarşist ve Fesadın Peşinde. İstanbul: Tarih Vakıf Yurt Yayınları, 2014.
• Zakharov, Larisa. “The reign of Alexander II: a watersheld?” In Russia-Imperial Russia 1689-1917. Ed. Dominic Lieven, 593-617. Vol. II. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
• Zilliacus, Konni. The Russian Revolutionary Movement. New York: E.P. Dutton and Company, 1905.