Forced Migration Process During the 1916 Turkestan National Uprising: From Yedisu to China, From China to Yedisu

Yıl 2021, Sayı: 5, 59 - 84, 30.06.2021

Ömer Karataş

https://doi.org/10.48068/rusad.930772

Öz

Tsarist Russia had occupied Turkestan towards the end of the 19th century. Later, their interests had made administrative, social and economic arrangements. Approximately fifty years after the Russian Tsarism took Turkestan under its tutelage, on June 25, 1916, Tsar II. Nikolai issued an edict removing the exemption of Turkestan from military service. With the ukaz published, the people of Turkestan were called to duty for the rear-front services of the Russian army. Russian rulers in Turkestan started the Tsar's Edict almost immediately. However, Turkestan communities, who were exempt from military service until June 25, 1916, objected to this decision first. Russian administrators drafting military worker lists led to protests and subsequent riots. The use of weapons by the tsarist administration to suppress the uprisings further angered the people of Turkestan. This anger turned into rebellion afterwards. The rebellion movement first started in the Samarkand oblast. The revolt soon spread to Sir Derya, Yedisu, Fergana, and the Trans-Caspian oblasts. The revolt that took place in all oblasts of Turkestan thus turned into a national character. All Turkestan communities participated in the Turkestan National Uprising. At the time when the 1916 Turkestan National Revolt first emerged, the participants achieved partial success against the Tsarist regime. However, the intervention in Tsarist Kazan Turkestan turned the course of the implementation of the Turkestan National Revolt in favor of Tsarism. This was followed by the transfer of the declared martial law and Tsarist criminal detachments to the region under the command of the Governor General of Turkestan. Tsarist criticism detachments caused panic in the region. This panic atmosphere and the punishment methods of the Russian troops caused other Turkish communities, especially Kyrgyz, Kazakh, and other Turkestan communities such as Dungan and Sart to migrate to the Chinese borders. The migration was made from the Yedisu oblast to the Chinese (East Turkestan) cities (Kulja and Kashgar). The tsarist regime had the thought of severely punishing both those who participated in the uprising and those who fled to the Chinese side. However, as a result of the 1917 revolution in Russia, Tsarism collapsed and power was taken by the Provisional Government. The new government issued a general amnesty in Turkestan, allowing those who participated in the uprising to return to their homeland from China. In our study, we will consider the migration process from the Yedisu oblast to the Chinese borders during the Tsarist period and the return of the Kyrgyz and Kazakh Turks to their homeland during the Provisional Government, according to Russian documents and reports.

Anahtar Kelimeler

History of Russia, Turkestan, Russia, China, Yedisu Oblast, ebellion, forced migration

1916 Türkistan Milli Ayaklanması Sırasında Zorunlu Göç Süreci: Yedisu’dan Çin’e Çin’den Yedisu’ya

Öz

Çarlık Rusya’sı, Türkistan’ı XIX. asrın sonlarına doğru işgal etmiş, işgalin ardından kendi menfaatleri için idari, sosyal ve ekonomik düzenlemeler yapmıştı. Çarlık’ın Türkistan’ı vesayeti altına almasından yaklaşık olarak elli yıl sonra 25 Haziran 1916 senesinde Çar II. Nikolay, Türkistanlılar’ın askerlik hizmetinden muafiyetini kaldıran bir ukaz (ferman) yayınladı. Yayınlanan ukaz ile Türkistanlılar Rus ordusunun cephe gerisi hizmetleri için göreve çağırılmaktaydı. Türkistan’daki Rus idareciler Çar’ın emrini hemen uygulamaya başladılar. Fakat 25 Haziran 1916 tarihinde kadar askerlik hizmetinden muaf olan Türkistan toplulukları bu karara önce itiraz ettiler. Rus idarecilerin askeri işçi listelerini hazırlamaları protestolara ve ardından ayaklanmalara neden oldu. Çarlık idaresinin ayaklanmaları bastırmak için silah kullanması, Türkistanlıları daha da öfkelendirdi ve bu öfke sonrasında isyana dönüştü. İsyan hareketi ilk önce Semerkant oblastında başladı. İsyan kısa süre içinde Sır Derya, Yedisu, Fergana ve Hazar Ötesi oblastlarına sıçradı. Türkistan'ın tüm oblastlarında vuku bulan isyan böylece milli bir karaktere dönüştü. Türkistan Milli Ayaklanması’na tüm Türkistan toplulukları iştirak etti. 1916 Türkistan Milli Ayaklanması ilk ortaya çıktığı sıralarda ayaklananlar Çarlık rejimine karşı kısmi başarılar elde ettiler. Fakat Çarlık’ın Türkistan’daki olaylara müdahalesi Türkistan Milli Ayaklanması’nın seyrini Çarlık lehine döndürdü. Bunu, ilan edilen sıkıyönetim ve Çarlık tenkil müfrezelerinin Türkistan Genel Valisi’nin komutasında bölgeye sevki izledi. Çarlık tenkil müfrezeleri bölgede panik havasına sebep oldu. Bu panik havası ve Rus birliklerinin cezalandırma yöntemleri başta Kırgızlar ve Kazaklar olmak üzere diğer Türk toplulukları ile Dungan ve Sart gibi diğer Türkistan topluluklarının Çin sınırlarına göç etmesine neden oldu. Göç, Yedisu oblastından Çin (Doğu Türkistan) şehirlerine (Kulca, Kaşgar) yapılmıştı. Çarlık rejimi hem ayaklanmaya katılanları hem de Çin tarafına kaçanları ağır şekilde cezalandırmayı düşünmekteydi. Fakat Rusya’da 1917 devrimi sonucu Çarlık yıkılmış ve yönetim Geçici Hükümet’in eline geçmişti. Yeni hükümet Türkistan’da genel af çıkararak ayaklanmaya katılanların Çin’den vatanlarına dönmesine olanak sağlamıştı. Çalışmamızda Çarlık döneminde Yedisu oblastından Çin sınırlarına yapılan göç ve süreci ile Geçici Hükümet döneminde Kırgız ve Kazak Türklerinin vatanlarına dönüşünü Rus belge ve raporlarına göre ele alacağız.

Anahtar Kelimeler

Rusya tarihi, Türkistan, Rusya, Çin, Yedisu Oblastı, İsyan, Zorunlu Göç

Процесс вынужденной миграции во время Туркестанского восстания 1916 года: из Семиречья в Китай, из Китая в Семиречье

Öz

Царская Россия заняла Туркестан в конце XIX века и, следуя своим интересам, приняла ряд административных, социальных и экономических мер в регионе. Спустя десятилетия, 25 июня 1916 года царь Николай II издал указ об отмене закона, освобождавшего местных жителей от военной службы. Целью указа было привлечение туркестанцев к работам в тылу Русской армии. Составление российскими чиновниками списков мобилизованных вызвало протесты и последующие беспорядки. Применение оружия царской администрацией для подавления этих протестов еще больше разозлило население Туркестана, в результате чего в регионе вспыхнуло восстание. Оно началось в Самаркандской области, и вскоре распространилось на Сырдарью, Семиречье, Фергану и Закаспийские области. Вначале восставшие добились некоторого успеха. Однако объявление в Туркестане военного положения и переброска в регион отрядов под командованием туркестанского генерал-губернатора вызвали панику в регионе. Эта паническая атмосфера и применяемые российскими войсками наказания вызвали миграцию киргизских, казахских и других общин Туркестана в Китай. Переселение осуществлялась из Семиреченской области в китайские города (Кулджа и Кашгар в Восточном Туркестане). Однако в результате революции 1917 года в России самодержавие рухнуло, и власть перешла в руки Временному правительству, которое объявило всеобщую амнистию в Туркестане. Это позволило участникам восстания вернуться на родину из Китая. В данном исследовании рассматривается миграционный процесс из Семиреченской области к границам Китая в царский период и возвращение киргизов, казахов и др. на родину при Временном правительстве. Статья подготовлена с использованием российских официальных отчетов и документов.

Anahtar Kelimeler

История России, Туркестан, Россия, Китай, область Семиречье, восстание, вынужденная миграция

Kaynakça

• Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy İmperii (PSZRİ). T. 6 (1886) No: 3814.
• Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy İmperii (PSZRİ).T. 17 (1897), No: 711.
• Rossiskiy Gosudarstvennıy voenno istoriçeskiy arhiv (RGVİA). F.400. Op.1. D.4539.
• Rossiskiy Gosudarstvennıy voenno istoriçeskiy arhiv (RGVİA),.F. 400 Op.1. D. 4546.
• Rossiskiy Gosudarstvennıy voenno istoriçeskiy arhiv (RGVİA). F.400. Op.1. D.4548.
• Rossiskiy Gosudarstvennıy voenno istoriçeskiy arhiv (RGVİA). F. 400.Op. 1. D.4546.
• Rossiskiy Gosudarstvennıy voenno istoriçeskiy arhiv (RGVİA). F.400. Op.1. D.4639.
• Rossiyskiy Gosudarstvennıy istoriceskiy arhiv (RGİA). F. 1292. Op. 1. D. 1933A.
• Rossiyskiy Gosudarstvennıy istoriceskiy arhiv (RGİA). F.1292. Op.1. D.1933A.
• Rossiyskiy Gosudarstvennıy istoriceskiy arhiv (RGİA). F.1291. Op.84. D.57.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiskoy Federasii (GARF). F.1467. OP.1. D.764.
• Gosudarstvennıy Arhiv Rossiskoy Federasii (GARF). F.1807. Op.1. D.296.
• Arhiv vneşney politiki Rossiskoy İmperii (AVPRİ). F. Konsulstvo v Kaşgare. Op.630. D.28.
• Arhiv vneşney politiki Rossiskoy İmperii (AVPRİ). F. Sredneaziatskiystol. Op. 486. D.360.
• Abdırahmanov Tölöbek – Abdaliyeva, Gülzada. Kırgızların Özgürlük Eşitlik Bağımsızlık Mücadeleleri ve ÜRKÜNLER. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 2020.
• Baktıbek Maksütov. Türkistan’da Büyük İsyan. İstanbul: Bengü Yayınları, 2018.
• Belyavskiy, Nikolayeviç Nikolay. Materialı po Turkestanu. Saint-Petersburg: 1885.
• Chokobaeva Aminat vd. The Central Asian revolt of 1916: A Collapsing Empire in the Age of War and Revolution. Manchester: Manchester University Press, 2020.
• Dennis Sokol Edward. The Revolt of 1916 in Russian Central Asia. Baltimore: John Hopkins Press, 1954.
• Happel Jörn. Nomadische Lebenswelten und Zarische Politik: Der Aufstand in Zentralasien 1916. Stuttgart: Franz Steniner Verlag, 2010.
• Hayit, Baymirza. Türkistan Rusya ile Çin Arasında. Ankara: Otağ Yayınları, 1975.
• Historia Rossii. Sentralnaya Aziya v sostave Rossiykoy imperii, novoye literaturnoye obozreniye. Europeyskiy universitet v Saint Petersburg, 2008.
• Kaufman, A.A. Pereseleniyei kolonizatsia. Saint-Petersburg: 1905.
• Karataş, Ömer. Türkistan Son Genel Valisi Aleksey Nikolayeviç Kuropatkin’in Günlükleri: Devrim Günlerinde Türkistan (1916-1917). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2021.
• Kozıbayev Manaş ed. Natsional’no-osvoboditel’noe Dvijeniye v Kazahstane i Sredney Azii v 1916 godu: Harakter, Dvijuşçie silı, Uroki. Almatı, 1996.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Piyade Binbaşı Nazmi Bey. Kafkasya ve Türkistan (Kafkasya, Asyâ-yı Vustâ ve Türkistan Vilâyetleri Buhâra ve Hîve Hanlıkları Coğrafî, Siyasî, Tarihî ve İstâtistikî Mücmel Malûmât. İstanbul: Matbaa-i Askeriye, 1918.
• Rıskulov T. R. Vosstanie Kirgizov i Kazahov v 1916 godu. Bişkek: Uçkun, 1996.
• Russkiy Turkestan. Sbornik. İzdannıy po povodu politehniçeskoy Vıstavki, I, geografia i statistika, podredaksiyu N.A. Maeva. Moskva: Katkov i K, 1872.
• Turdubek, Şeyşekanov. Göldeki İsyan 1916 Çarlık Mezalimine Karşı Soylu Direniş. İstanbul: Ötüken, 2013.
• Tursunov H. T. Vosstanie 1916 goda v Sredney Azii i Kazahstane. Taşkent: Gos. Izd. v Uzbekskoy SSR, 1962.
• Uzbekov D. Sataroviç. İnostrannıe razvedki v Sobıtiyah 1916 goda v Turkestane. Bişkek, 2020.
• Vosstanie Kirgiz v 1916 g. Moskva: Nauçnaya Assossotsiya Vostokovedeniya, 1925.
• Vosstaniye 1916 goda v Turkestane: Dokumentalnıe Svidetelstva Obshey Tragedii (Sbornikdocumentov i materialov), Moskovskiy Gosudarstvennyy Universitetimeni M.V. Lomonosova Institut Vseobshchey Istoriiran, Moskova, 2016.
• Vyatkin, M. Oçerki po istorii Kazahskoy SSR: Top pervıy s drevneyşıh vremen po 1870. Ogiz: Gospolitizdat, 1941. Makaleler
• Karataş, Ö. “Rus Sömürüsüne Karşı 1916 Türkistan’da İsyan: Semerkant Örneği.” Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 12 (Nisan 2021): 70-87.
• Karataş, Ö. “Rus Raporlarında Türkistan İsyanı (1916-1917).” Avrasya İncelemeleri Dergisi 10/1 (Mart 2021): 63-82. Karataş, Ö. “Rus Sömürüsüne Karşı Türkistan’da İsyan (1916): Sır Derya Örneği.” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 8 (2021): 221-245.
• Karataş, Ö. "Türkistan Milli Ayaklanması (1916-1917): Yedisu Vilayeti Mali Bilanço." Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi 15 (2021): 1-19.
• Karataş, Ö. “Rus Sömürüsüne Karşı Türkistan Milli Ayaklanması (1916) Yedisu Örneği.” Sosyal ve Beşerî Bilimlerde Araştırma ve Değerlendirmeler 1, Gece Kitaplığı, 2021.
• Karımov (Kerimov), H. "Türkistan’da Rus Kolonizasyonunun İdari Sahaya Yansıması: Volost Yöneticiliği." Türkiye Rusya Araştırmaları Dergisi 2 (2019): 30-45.
• Kerimov, H. ve İ. Topsakal. "İmparatorluk Dönemi Ruslaştırma Siyasetinin Bir Aracı Olarak Genel Valilik Kurumunun Tarihi." Türk Dünyası Araştırmaları 121 (2019 ): 365-382.
• Tansü, Y. ve A. Özdemir."Kenesarı İsyanı (1837-1847)." Tarih ve Gelecek Dergisi 3 (2017): 208-220.
• Tansü, Y. ve A. Özdemir. “Dükçü İşan İsyanı (1898).” Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/13 (2017): 233-241.
• Tansü, Y. ve A. Özdemir. “Çarlık Rusya’sına Karşı 1916 Türkistan İsyanı.” Turkish Studies History 13/8 (Spring 2018): 247-257.
• Vurgun, S. Y. “1916 Türkistan İsyanı.” Sutad 40 (Güz 2016): 315-325.
• Yıldırım, S. ve M. Egamberdiyev. "Türkistan’ın İşgali ve Sovyetleştirilmesi Sürecinde Ermeniler ve Bölgede Yaptıkları Katliamlar." Belleten 85 (2021 ): 227-278.
• Kerimov, H. “Türkistan Genel Valiliği’nde İdari Sistemin Oluşumu ve Gelişim Süreci (1865-1897).” Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2019.
• Polat, D. “Çarlık Devrinde Türkistan’daki Millî Ayaklanmalar.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, 2009.
• Şuşkova, M. Y. “Organizatsiya upravleniye Turkestanom v naçale XX veka.” Moskovskiy Rossiyskiy gosudarstvennıy gumaniternıy universitet, Moskva, 2015.