ÇARLIK RUSYA'SININ DOĞU AVRUPA’DAKİ “BELGOROD SAVUNMA HATTI” İNŞASININ ÖNEMİ ve KAZAKLARIN ETKİSİ

Yıl 2023, Sayı: 10, 1 - 24, 27.12.2023

Cem Bayındır

https://doi.org/10.48068/rusad.1381079

Öz

XVI. yüzyıl başlarında Altın Orda Devleti’nin çöküşü, Doğu Avrupa’da çeşitli güçler arasında nüfuz ve egemenlik mücadelelerine yol açmıştır. Bu bölgede, Osmanlı Devleti himayesindeki Kırım Hanlığı, Lehistan-Litvanya Birliği ve Çarlık Rusya'sı arasındaki rekabet ön plana çıkmıştır. Çarlık Rusya'sı, kendisini Altın Orda Devleti’nden boşalan toprakların varisi saydığından bölgeye doğru bir genişleme göstermiştir. Aynı zamanda Kiev Knezliği zamanındaki toprakların da mirasçısı olarak kendilerinde hak görmeleri, bölgeye doğru genişlemelerini tetiklemekteydi. Ancak XVII. yüzyılın başlarında Çarlık Rusya'sı, Lehistan-Litvanya Birliği ile yaptığı mücadelelerinden istediği sonuçları alamamıştı. Ayrıca bu dönemde Kırım Hanlığı’nın sıklaşan akınları, Rusya’nın toprakları üzerinde ciddi siyasi, sosyal ve ekonomik zararlara yol açmış; bu da Doğu Avrupa’daki Rus mücadelesi için olumsuz bir etken olarak kabul edilmiş ve güney bölgelerinin savunma ihtiyacını acil hale getirmişti. Bu ihtiyaç doğrultusunda, 1635 yılında inşasına başlanan Belgorod Savunma Hattı, Rusların Doğu Avrupa’daki varlığını koruma ve hâkimiyetini sağlama yolunda önemli bir adım olarak ortaya çıkmıştır. Bu hat, XVII. yüzyılda Çarlık Rusya'sının iç ve dış politikası için hayati bir öneme sahip olmuştur. Çarlık Rusya'sı, bu savunma hattı aracılığıyla Tatar akınlarına karşı topraklarını koruma düzeyini artırarak güney bölgelerine yerleşimini kolaylaştırmış ve aynı zamanda Ukrayna toprakları için Lehistan-Litvanya Birliği ile olan mücadelesine ise etkili bir şekilde hazırlanmasını sağlamıştır. Bu savunma hattı, Rusların bölgedeki haberleşme, askeri lojistik ve ikmal desteğini sağlama görevlerini de üstlenmiştir. Ayrıca bu dönemde, Don ve Dinyeper nehirleri civarında yaşayan Kazakların, Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetindeki Karadeniz’e yönelik saldırılarda bulunması, Rusların güney bölgelere ilerlemelerine imkân tanımış ve bu hattın meydana getirilmesine katkı sağlamıştır. Özellikle 1637-1642 yıllarında Azak Kalesi’ni işgal eden Kazakların, Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlığı’nı bu süre zarfında meşgul etmeleri, bu savunma hattının inşasında kritik bir rol oynamıştır. Aynı dönemde, bu hattın inşa edildiği bölgelerde yaşayan Kazaklar ise işe alınarak yeni kurulan şehirlere iskân edilmiştir. Bu makalede, Çarlık Rusya'sını bu savunma hattının kuruluşuna götüren sebepleri, hattın özellikleri ve bölgedeki Kazakların inşa sürecine olan etkisi incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çarlık Rusyası, Doğu Avrupa, Belgorod Savunma Hattı, Kırım Hanlığı, Kazaklar

THE IMPORTANCE OF THE "BELGOROD DEFENSE LINE" CONSTRUCTED BY TSARIST RUSSIA IN EASTERN EUROPE AND THE ROLE OF THE COSSACKS

Öz

The collapse of the Golden Horde at the beginning of the 16th century led to the struggle for authority and supremacy among several powers in Eastern Europe. In this region, there was rivalry between the Crimean Khanate with the support of the Ottoman Empire, the Polish-Lithuanian Commonwealth, and Tsarist Russia. In this context, Tsarist Russia attempted to expand its dominion to the region, claiming to be the legitimate heir to the lands of the Kievan Rus, as well as the territories left by the Golden Horde State. However, in the early 17th century, Tsarist Russia had not achieved success in its struggles with the Polish-Lithuanian Commonwealth. Additionally, during this period, the escalating raids by the Crimean Khanate had caused considerable political, social, and economic harm to Russian territories. The aforementioned was considered a disadvantageous aspect for Russia’s endeavours in Eastern Europe, and promptly heightened the necessity for defence in the southern areas. In response to this need, the construction of the Belgorod Defense Line, which began in 1635, was a crucial development for the Russians in maintaining their foothold and exerting control in Eastern Europe. This defensive line played a crucial role in Tsarist Russia’s internal and external policies during the 17th century. It also helped to protect Russia's borders and establish a permanent administrative framework in the region. This defensive line protected Russian territories from Tatar raids, enabled the settlement of the southern regions and prepared them for the conflict with the Polish-Lithuanian Commonwealth in pursuit of Ukrainian territories. Furthermore, the incursions by the Cossacks, who reside around the Don and Dnieper rivers, towards the Black Sea area under Ottoman domination since the 16th century, had noteworthy consequences for Russia’s advancement towards the south and the advantage it provided in constructing this line. Particularly, the Cossack occupation of Azov Fortress from 1637-1642 was instrumental in its construction, as it kept the Ottoman Empire and Crimean Khanate occupied during this period. Additionally the Cossacks residing in the regions where the defensive line was built were employed in the construction process and eventually resettled in the newly established cities. This article is examined the reasons behind the creation of the defensive line by Tsarist Russia, the features of the line, and the role of the Cossacks in its construction within the region.

Anahtar Kelimeler

Tsarist Russia, Eastern Europe, Belgorod Defense Line, Crimean Khanate, Cossacks

ЗНАЧЕНИЕ «БЕЛГОРОДСКОЙ ЗАСЕЧНОЙ ЧЕРТЫ», ПОСТРОЕННОЙ ЦАРСКОЙ РОССИЕЙ В ВОСТОЧНОЙ ЕВРОПЕ И РОЛЬ КАЗАКОВ

Öz

Распад Золотой Орды в начале XVI века привел к борьбе за власть и господство в Восточной Европе между несколькими державами. В этом регионе существовало соперничество между Речью Посполитой, царской Россией, Крымским ханством и Османской империей. В связи с этим царская Россия пыталась распространить свое господство на этот регион, претендуя на роль законной наследницы земель Киевской Руси, а также территорий, оставшихся от Золотой Орды. Однако в начале XVII века царская Россия не добилась успеха в борьбе с Речью Посполитой. Кроме того, в рассматриваемый период усилившиеся набеги Крымского ханства нанесли значительный политический, социальный и экономический ущерб российским территориям. Этот неблагоприятный для России и ее деятельности в Восточной Европе фактор требовал организации обороны южных районов. В 1635 году было начато строительство Белгородской засечной черты, которое стала важным шагом на пути сохранения русского присутствия в Восточной Европе и обеспечения затем Российским государством своего доминирования в регионе. Белгородская засечная черта сыграла важнейшую роль во внутренней и внешней политике царской России в XVII веке и способствовала созданию прочной организационный структуры в регионе. Она защищала русские территории от татарских набегов, способствовала заселению южных областей и готовила их к конфликту с Речью Посполитой в борьбе за “украинские” территории. Кроме того, заметные последствия имели также вторжения казаков, проживавших в районе Дона и Днепра, в Причерноморье, которое с XVI века находилось под османским господством. Особенно, важную роль в строительстве оборонительной черты сыграло занятие казаками крепости Азов в 1637–1642 годах, так как в этот период они сдерживали натиск Османской империи и Крымского ханства. Казаки, проживавшие в районах создававшейся засечной черты, были задействованы в процессе ее строительства и впоследствии переселились в новообразованные города. В этой статье рассматриваются причины создания Белгородской засечной черты царской Россией, ее особенности, а также роль казаков на территории региона.

Anahtar Kelimeler

Царская Россия, Восточная Европа, Белгородская Засечная Черта, Крымское Ханство, Казаки

Kaynakça

• Acar, Kezban. Ortaçağ’dan Sovyet Devrimi’ne Rusya. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Acar, Serkan. “Kazak Kimliğinin Teşekkülü ve XVI. Asırda Kazakların Coğrafi Tasnifi.” Uluslararası Türkiye-Ukrayna İlişkileri Sempozyumu: Kazak Dönemi (1500-1800). Ed. V. Melnik, M. Alpargu, Y. Öztürk, F. Turanlı, M. Bilal Çelik, 39-52. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2015.
• Bagaley, Dimitri. İ. Ocherki İz İstorii Kolonizatsii Stepnoy Okrainy Moskovskogo Godusarstva. Moskova: İzd. Universitetskaya Tip., 1887.
• Belyayev, İvan, D. O Storozhevoy, Stanichnoy i Polevoy Sluzhbe na Polskoy Ukrayne Moskovskogo Gosudarstva do Tsarya Alekseya Mikhaylovicha. Moskova: Universitetskaya Tipografiya, 1846.
• Boeck, Brian J. “What’s in a Name? Semantic Separation and the Rise of the Ukrainian National Name.” Harvard Ukrainian Studies v. 27, n. 1/4 (2004-2005): 33-65.
• Çelebi, Kâtip. Tuhfetü’l-kibâr fi esfâri’l-bihâr. Nşr. İ. Bostan. Ankara: TÜBA Yay., 2018.
• Dal, Vladimir, İ. Tolkovıy Slovar’ Zhivogo Velikorusskogo Yazıka. T. II. St. Petersburg: İzd. Tip. M. O. Volfa, 1881.
• Davies, Brian L. State Power and Community in Early Modern Russia: The Case of Kozlov, 1635-1649. New York: Palgrave Macmillan, 2004.
• Davies, B. L. Warefare, State and Society on the Black Sea Steppe 1500-1700. New York: Routlegde, 2007.
• Davies, B. L. Empire and Military Revolution in Eastern Europe: Russia’s Turkish Wars in the Eighteenth Century. New York: Continuum Publishing, 2011.
• Engel, Barbara A. & Janet Martin. Rusya Tarihi. Çev. Feyyaz Şahin. İstanbul: İnkılâp Yayınları, 2020.
• Fasmer, Maks. Etimologicheskiy Slovar’ Russkogo Yazıka. T. II. Çev. O. N. Trubaçeva. Moskova: İzd. Progress, 1986.
• Fisher, Alan. Kırım Tatarları. Çev. Eşref B. Özbilen. İstanbul: Selenge Yayınları, 2009.
• Franklin, Simon & Jonathan Shepard. The Emergence of Rus 750-1200. New York: Longman Publishing, 1996.
• Hosking, George. Rusya ve Ruslar Erken Dönemden 21. Yüzyıla. Çev. Kezban Acar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569).” Belleten 12/46, (1948): 349-402.
• Karadeniz, Ümran & Alpay Bizbirlik, “Azak Kalesi’nin İşgali ve İstirdadı (1637-1642),” Gazi Akademik Bakış 14/27 (2020): 221-241.
• Khodarkovsky, Michael. Russia’s Steppe Frontier: The Making of a Colonial Empire, 1500-1800. Bloomington: Indiana University Press, 2002.
• Kırımlı, Hakan. Geraylar ve Osmanlılar, Kırım Hanlık Hânedanının Osmanlı Devleti’ndeki Hikâyesi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2022.
• King, Charles. Karadeniz. Çev. Zülal Kılıç. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Kurat, Akdes Nimet. Türkiye ve İdil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten-İdil Kanalı ve XVI-XVII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Münasebetleri). Ankara: TTK, 2001.
• Kurat, A. N. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye kadar. Ankara: TTK, 2020.
• Kuts, Oleg. Azovskoye Osadnoye Sideniye 1641 g. Oborona Donskimi Kazakami Kreposti Azov. Moskova: İzd. Fond Russkiye Vityazi, 2016.
• Lyubavsky, Matvey. K. Obzor İstorii Russkoy Kolonizatsii s Drevneyshikh Vremen i Do XX Veka. Moskova: İzadetelstvo Moskovskogo Universiteta, 1996.
• Naîmâ, Mustafa. Naîmâ Tarihi. III. Nşr. Z. Danışman. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi, 1968.
• Novolselskiy, Aleksey, A. Borba Moskovskogo Gosudarstva s Tatarami v Pervoy Polovine XVII veka. Moskova: İzd. Akademii Nauk SSSR, 1948.
• Novoselyskiy, A. A. XVII. Yüzyılın Birinci Yarısında Moskova Devletinin Tatarlarla Mücadelesi. Çev. Kemal Ortaylı. Ankara: TTK, 2011.
• Ostapchuk, Victor. “Cossack Ukraine In and Out of Ottoman Orbit, 1648-1681.” In The European Tributary States of the Ottoman Empire in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. edited by G. Karman, L. Kuncevic, 123-152. Leiden-Boston: Brill, 2013.
• Ostapchuk, V. “The Human Landspace of the Ottoman Black Sea in the Face of the Cossack Naval Raids.” Oriente Moderno 20 (2001): 23-95.
• Ostapchuk, V. “XVI. ve XVII. Yüzyıl Kazak Deniz Akınları Karşısında Osmanlı Karadeniz’i.” Çev. Sedat İşçi. Başlangıçtan XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar Türk Denizcilik Tarihi 1 içinde, ed. İ. Bostan, S. Özbaran, 241-253. İstanbul: Deniz Yayınevi Müdürlüğü, 2009.
• Öztürk, Yücel. Özü’den Tuna’ya Kazaklar-1. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2004.
• Öztürk, Y. “Ukrayna Krizinin Kökleri: Sloboda Ukrayna.” Beşinci Uluslararası Doğu Avrupa Çalışmaları Kongresi Bildiri Kitabı içinde, ed. S. Aktaş Sarı, E. Vatansever, M. Kerim, 30-63. Eskişehir: Piess, 2022.
• Papkov, Andrey, İ. Porubezhye Rossiiskogo Tsarstva i Ukrainskih Zemel Rechi Pspolitoy (Konets XVI-Pervaya Polovino XVII Veka). Belgorod: İzd. Konstanta, 2004.
• Peçevi, İbrahim Efendi. Peçevi Tarihi, II. Nşr. B. S. Baykal. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
• Penskoy, Vitaliy, V. “Srazheniye Pri Molodyakh 28 İyulya – 3 Avgusta 1572 g.” İstoriya Voyennogo Dela İssledovaniya i İstochniki. T. II (2012): 127-236.
• Riasanovsky, Nicholas V. & Mark D. Steinberg. Rusya Tarihi Başlangıçtan Günümüze. Çev. Figen Dereli. İstanbul: İnkılâp Yayınları, 2016.
• Samoyloviç, Aleksandr, N. “Kazak Kelimesi Hakkında.” Çev. Saadet Çağatay. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 5/95, (1957): 95-104.
• Solovyev, Sergey, M. İstoriya Rossii s Drevneyshikh Vremen. Kniga IV. Moskova: İzd. Sostsialno-Ekonomicheskoy Literatury, 1960.
• Solovyev, S. M. İstoriya Rossii s Drevneyshikh Vremen. Kniga V. Moskova: İzd. Sostsialno-Ekonomicheskoy Literatury, 1961.
• Şirokorad, B. Aleksandr. Rusların Gözünden 240 Yıl Kıran Kırana Osmanlı-Rus Savaşları: Kırım-Balkanlar-93 Harbi ve Sarıkamış. Çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yay., 2009.
• Thomsen, Vilhelm. Rus Devleti’nin Kökenleri: Eski Rusya ve İskandinavya Arasındaki İlişkiler. Çev. Emine Dikmen. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Tihonov, Yuriy, A. “Azovskoye Sideniye.” Voprosı İstorii 8 (1970): 99-110.
• Topsakal, İlyas. Rusya Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2022.
• Tribuntseva, Kseniya, M. “Vozniknoveniye i Stroitelstvo Belgorodskoy Zasechnoy Cherty.” Vestnik Belgorodskogo Gosudarstvennogo Tekhnologicheskogo Universiteta İm. V. G. Shukhova 2/6, (2017): 86-90.
• Türkmen, Mustafa Nuri. “XVII. Asrın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti ile Lehistan İlişkilerinin Bozulma Sebepleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler.” Uluslararası Türkiye-Ukrayna İlişkileri Sempozyumu: Kazak Dönemi (1500-1800). ed. V. Melnik, M. Alpargu, Y. Öztürk, F. Turanlı, M. Bilal Çelik, 153-168. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2015.
• Tyumentsev, İgor O. “Kazaki v Dvizhenii Zemskih Opolcheniy v Rossii 1611-1612 godov.” Vestnik Volgogradskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Seriya, İstoriya, Regionovedenie, Mezhdunarodnye Otnosheniya 24/4 (2019): 8-19.
• Uşakov, Dimitri, N. Tolkovıy Slovar Russkogo Yazıka. T. I. Moskova: İzd. Gosudarstvennıy İnsitut Sovetskaya Entsiklopediya, 1935.
• Uzunçarşılı, İsmail H. Osmanlı Tarihi. III. Ankara: TTK, 1988.
• Ürekli, Muzaffer. Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himâyesinde Yükselişi (1441-1569). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1989.
• Vernadsky, George. Rusya Tarihi. Çev. Doğukan Mızrak & Egemen Ç. Mızrak. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021. Vernadsky, G. The Origins of Russia. New York: Oxford University Press, 1959.
• Yakovlev, İ. Aleksey. Zasechnaya Cherta Moskovskogo Gosudarstva v XVII veke: Ocherk İz İstorii Obronı Yuzhnoy Okrainy Moskovskogo Gosudarstva. Moskova: İzd. Tip. G. Lissnera i D. Sovko, 1916.
• Yüksel, Sinan. “Don Kazaklarının Azak’ı İşgalleri (1637-1642).” Tarih Araştırmaları Dergisi 30/49 (2011): 205-218. Zagorovsky, Vladimir, P. Belgorodskaya Cherta. Voronej: İzd. Voronezskogo Universiteta, 1968.
• “XVII. yüzyılda Çarlık Rusyası devletinin güney sınırlarında inşa ettiği Belgorod Savunma Hattı’nın haritası.” Erişim 25.09.2023. https://belcherta.ru/#.