XIX. YÜZYILIN SONU İLE XX. YÜZYILIN BAŞLARINDA RUSYA’NIN TÜRK DÜNYASI ÜZERİNDEKİ DİL ASİMİLASYONU SÜRECİ VE SONUÇLARI

Yıl 2024, Sayı: 12, 57 - 73, 30.12.2024

İlker Türkmen

https://doi.org/10.48068/rusad.1526831

Öz

Yüzyıllar boyunca Türklerle meskûn olan Türkistan’ın XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rusya tarafından işgal edilmesi, çeşitli sebeplere bağlıdır. Bu işgal sürecinden sonra Türkistan’ın asimilasyon politikaları ile Ruslaştırılması ve Ortodokslaştırılması gündeme gelmiştir. Buna karşılık Türkistanlıların askeri anlamda Ruslara karşı mukavemet gösterebilecek bir gücü bulunmuyordu. Çünkü Türkistan’da yüzyıllardır eğitim konusunda geri kalmışlık hâkim durumdaydı. Rusya Türkistanlıları yerli Rus okullarına gitmeye zorlamıştır. Bu okullarda verilen Rusça eğitim gelecek nesillerin Türkçe ile olan bağlantısının kopmasına sebep olmuştur. Ruslar yerel yayınlar ile kendi propagandasını yapmış, Rusya’nın medeniyet taşıyıcısı olduğu yönündeki söylemlerle istilasını meşrulaştırmak istemiştir. Rusya’nın bu çabası o dönemde çıkarılan yerel Rus basınında açıkça görülmektedir. Rusya karşısında direnmenin fayda etmeyeceğini düşünen bazı Türk aydınları da bu yayınlarda halka seslenmiş ve Rusçanın öğrenilmesi gerektiğini yazmıştır. Bu yazılar halk nezdinde itibar görmemiştir. Türk dili etrafında birleşmek isteyen halk Rus okullarına gitmeme konusunda bir hayli direnmiştir. Cedit okullarına giden öğrencilerin modern bilimler ile tanışması ve aydınlanmasıyla başlayan özgürlükçü düşünce Rusya için tehdit olarak görülmüştür. Yurt dışına öğrenci göndermek isteyenler engellenmiş, Türkistan izole bir bölge haline getirilmiştir. Rusçanın resmi dil olması halkı zor durumda bıraktığından, Türkistanlılar tarafından zorunlu bir şekilde öğrenilmesi gerekmiştir. XX. yüzyıl boyunca yetişen nesiller Rusça öğrenmiş kendi dillerinin yerine Rusçayı tercih edebilecek kadar bu dile aşina olmuşlardır. Günümüzde Türkistanlı gençlerin kendi aralarında öz dilini değil de Rusçayı konuşuyor olmalarının sebepleri incelenmesi gereken bir konudur. Yüz elli yıllık politikanın sonucunda Rusya dil asimilasyonunda başarılı olmuş mudur? Yoksa Türkistanlılar Batı dili diye mi Rusçayı tercih etmektedir? Bu çalışmada raporlar, hatıratlar, dergiler, gazeteler ve telif tetkik eserlerin ışığında Rusya’nın Türk dünyası üzerinde uyguladığı dil asimilasyonu süreci incelenmiş ve sonuçları değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Rusya tarihi, Türkistan, Rusya, Türkçe, Rusça, İlminskiy, asimilasyon, dil

RUSSIA'S LANGUAGE ASSIMILATION PROCESS AND ITS CONSEQUENCES ON THE TURKIC WORLD IN THE END OF THE 19TH CENTURY AND EARLY OF THE 20TH CENTURY

Öz

The occupation of Turkestan, which had been inhabited by Turks for centuries, by Russia since the second half of the 19th century was due to various reasons. After this occupation process, the Russification and Orthodoxization of Turkestan through assimilation policies came to the agenda. On the other hand, Turkestanis did not have any military power to resist the Russians. Because Turkestan had been backward in terms of education for centuries. Russia forced Turkestanis to attend local Russian schools. The Russian education given in these schools caused future generations to lose their connection with Turkish. Russians made their own propaganda with local publications and wanted to legitimize their invasion with the discourse that Russia was the carrier of civilization. This effort of Russia is clearly seen in the local Russian press published at that time. Some Turkish intellectuals, who thought that resistance against Russia would be useless, addressed the public in these publications and wrote that Russian should be learned. These writings were not respected by the public. The people who wanted to unite around the Turkish language resisted a lot against going to Russian schools. The libertarian thought that started with the enlightenment of the students attending Jadid schools and their acquaintance with modern sciences was seen as a threat to Russia. Those who wanted to send students abroad were prevented and Turkestan was turned into an isolated region. Since the fact that Russian was the official language put the people in a difficult situation, it had to be learned compulsorily by Turkestanis. The generations that grew up throughout the 20th century learned Russian and became familiar enough with this language to prefer Russian over their own language. Today, the reasons why young Turkestanis speak Russian among themselves instead of their native language is an issue that needs to be examined. As a result of a hundred and fifty years of policy, has Russia succeeded in language assimilation? Or do Turkestanis prefer Russian because it is a Western language? In this study, in the light of reports, memoirs, journals, newspapers and copyrighted works, the process of language assimilation implemented by Russia on the Turkic world is examined and its results are evaluated.

Anahtar Kelimeler

Russian history, Turkestan, Russia, Turkish, Russian, İlminskiy, assimilation, language

ПРОЦЕСС РУССКОЯЗЫЧНОЙ АССИМИЛЯЦИИ И ЕГО РЕЗУЛЬТАТЫ В ТЮРКСКОМ МИРЕ В КОНЦЕ ХIX – НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА

Öz

В Центральной Азии (Туркестане) после периода нахождения в составе России (Российской империи, СССР) на повестку дня встали вопросы русификации и христианизации (“ортодоксализации”) посредством политики ассимиляции. Регион, который веками был заселен тюрками, в конце XIX века был занят Россией. Это произошло по разным причинам. В частности, народы Туркестана не имели военной силы, способной противостоять России. На протяжении веков имела место отсталость в образовании, и люди вынуждены были посещать открывшиеся местные русские школы. Русское образование, получаемое в этих школах, приводило к тому, что будущие поколения теряли связь с турецким языком. Россия стремилась узаконить свое присутствие, оправдывая завоевание Туркестана цивилизаторской миссией. Это отчетливо видно в публикациях местной русской прессы того времени. Некоторые тюркские интеллектуалы, считавшие, что сопротивление России не принесет пользы, также писали в русских изданиях о необходимости изучения русского языка. Однако эти издания не пользовались уважением общественности. Люди, которые хотели объединиться вокруг турецкого языка, отказывались ходить в русские школы.
Борцы за свободу занимались просвещением, знакомили учеников джадидских школ с современными науками. Они рассматривались как угроза для России. Отправке студентов за границу препятствовали, и Туркестан превратился в изолированный регион. Люди были поставлены в сложное положение, поскольку русский язык был официальным языком и его приходилось изучать обязательно. Поколения, которые выросли на протяжении всего 20 века, выучили русский язык и предпочли его своему родному. Причины, по которым туркестанская молодежь сегодня говорит между собой на русском, а не на родном языке, являются вопросом, требующим изучения. Добилась ли Россия успехов за 150 лет в языковой ассимиляции? Или туркестанцы предпочитают русский язык, потому что это западный язык? В данном исследовании был рассмотрен процесс языковой ассимиляции, осуществляемый Россией в тюркском мире. В исследовании на основе отчетов, мемуаров, журналов, газет и защищенных авторским правом произведений проанализированы результаты этого процесса.

Anahtar Kelimeler

Российская история, Туркестан, Россия, Tурецкий, Pусский, Ильминский, aссимиляция, язык

Kaynakça

• Adilbayev, Alau. “Çarlık Döneminde Kazak Topraklarında Yürütülen Ruslaştırma Faaliyetleri.” Bilig 23 (2002): 67-90.
• Aça, Mehmet. “Misyoner Şarkiyatçı İl’minskiy’in Çarlık Rusyası’nın Hristiyanlaşma ve Ruslaştırma Politikalarındaki Yeri.” Yeni Türkiye-Türkçe Özel Sayısı 9/55 (2013): 1464-1477.
• Allworth, Edward. Centralasia; 130 Years of Russian Dominance, A Historical Overview. Durham and London: Duke University Press, 1994.
• Al-sharabı, Tawfik Abdo Taher Anaam. “Karşılaştırmalı Bir Bakış Açısıyla Dil Öğretiminde Kültür Aktarımı (Türkçe-Arapça Örneğinde).” Uluslararası Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Dergisi 1/1 (2018): 6-16.
• Andican, A. Ahat. Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Emre Yayınları, 2003.
• Arık, Durmuş. “Türk Kültürünün Farklı Bir Boyutu Olarak Kreşin-Hıristiyan Tatarların Dinî İnanışları.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47/1 (2006): 67-86.
• Aslan, Mahir. “Rus Kaynakların Işığında Slavseverlik ve Politik İz Düşümü Panslavizm.” VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 3/2 (2018): 51-83.
• Aşurbay, Naimcan. “Türkistan Ülkesi.” Türkistan Dergisi 1/6 (1953): 7-9.
• Ayan, Ekrem. “Ibıray Altınsarin ve Nikolay İvanoviç İlminski’nin Kazak Eğitim Sistemine Etkileri.” Turkish Studies 3/7 (2008): 125-135.
• Basin, V. Y. Rossiya i Kazahskiye Xanstva v XVI-XVIII vv. Almata: Nauka, 1971.
• Bendrikov, Kiriak Efimoviç. Oçerki po İstorii Narodnogo Obrazovaniya v Turkestane (1865-1924 godı). Moskova: iz: APN RSFSR, 1960.
• Bennigsen, A. & C. Lemercier-Quelquejay. Step’te Ezan Sesleri: Sovyet Rejimi Altındaki İslam’ın 400 Yılı Çev. Nezih Uzel, İstanbul: Ket Basımevi, 1981.
• Berzovskiy, Andreyev. Turkestanskiye Yeparhialnıye Vedomosti 1 (15 Avgusta 1906): 9-10. İstanbul: Ket Basımevi, 1981.
• Bogdanov, M. G. “İz’ Samarkanda.” Turkestanskiye Vedomosti 3 (7 Yanvarya 1871): 16.
• Brejneva, S. N. “Otrajenie İdei Akkulturatsii v Pereselençeskoy Politike Rossiyskoy İmperii v Turkestane na Rubeje XIX−XX vv.” Journal Of Russian 7/3 (2018): 608-638.
• Buğra, M. E. “Türkistan Ahalisi Arasında Etnoğrafî Farklar Olmadığına Dair İlmî Araştırma.” Türkistan Dergisi 2 (1953): 3-7.
• Çapraz, Hayri. “Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Hâkimiyet Kurması.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 24 (2011): 51-78.
• Çetin, Halis. “Devlet, İdeoloji ve Eğitim.” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 25/2 (2001): 201-211.
• Çitil, Rıdvan. “Dala Vilayatınıñ Gazetı.” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 55 (2016): 377-402.
• Dualı, Şir Muhammed. “XX. Yüzyıl Rusyası Sosyo-Politik Yapısında Rus Ortodoks Kilisesi’nin Rolü.” Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2012.
• Egamberdiyev, Mirzahan. “Çarlık Rusyası’nın Türkistan’daki Eğitim Politikası (1870-1917).” Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi 6/1 (2005): 103-108.
• Ergün, Mustafa. “Rus Eğitiminde Batılılaşma Çabaları ve Reformlar.” Kuramsal Eğitimbilim Dergisi 2/1 (2009): 31-56.
• Eshenkulova, Kishimjan. “Modern Bilimlerin Türkistan’a Girişi (1800-1917).” Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.
• Göçer, Ali. “Türkçe Öğretmeni Adaylarının Dil Kültür İlişkisi Üzerine Görüşleri: Fenomenolojik Bir Araştırma.” Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 15/2 (2013): 25-38.
• Gramenitskiy, S. M. Polojeniye İnorodçeskago Obrazovaniya v Sır-Darinskoy Oblasti. Taşkent, 1916.
• Gramenitskiy, S. M. “İnorodçeskoye Obrazovaniye v Turkestanskom Kraye.” Turkestanskiye Vedomosti 6/18 (Yanvarya 1900): 8-10.
• Gofman, Y. “Ustav Pravoslavnogo Obşestva,” Turkistanskie Vedomosti 5 (28 Yanvarya 1917): 28.
• Hayit, Baymirza. Basmacılar Türkistan Millî Mücadele Tarihi 1917-1934. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlar, 1997.
• Hayit, Baymirza. Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi; Türkistan Türklüğü’nün Millî Mücadelesi. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2006.
• Hayit, Baymirza. Sovyetlerde Türklüğün ve İslâm’ın Bazı Meseleleri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Hekimoğlu, Vecihi Sefa Fuat. “İsmail Bey Gaspıralı ve Türk Birliği İdeali.” History Studies 1/1 (2009): 297-317.
• Hidoyatov, G., Moya rodnaya istoriya. Taşkent: İzdatel Ukituvçi, 1990.
• İbragimov, Ş. “O mullah’ v Kirgizskoy Stepi.” Turkestanskiye Vedomosti 14 (3 Maya 1871): 55-57.
• Januzak, Kasımbayev. İstoriya Gorada Akmola 1832-1917 gg. Almatı: Atamura, 1995.
• Kapağan, Enver. “İlminskiy’in Projeleri ile Parçalanan Türkistan’da Yeniden Birlik Çalışmaları Üzerine Görüş ve Öneriler.” Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 3/4 (2014): 1-13
• Kapağan, Enver. “Kültür, Tarih ve Kimlik Açısından Dilin Önemi.” Karabük Türkoloji Dergisi 4 (2021): 49-58.
• Kara, Füsun. “1916 Kırgız Büyük İsyanı: Ürkün.” Turkish Studies 6/2 (2011): 537- 546.
• Kaufman, K. P. Proyekt Vsepoddanneyşego Otçeta Gen.Adyutanta K. P. fon-Kaufmana i po Grajdanskomu Upravleniyu i Ustroystvu v Oblastyah Turkestanskogo General-Gubernatorstva, 7 Noyabrya 1867- 25 Mart 1881 g., St. Peterburg: Voennoya Tipofrafiya, 1885.
• Kerimov, Hatice & İlyas Topsakal. “İmparatorluk Dönemi Ruslaştırma Siyasetinin Bir Aracı Olarak Genel Valilik Kurumunun Tarihi.” Türk Dünyası Araştırmaları 121/239 (2019): 365-382.
• Kerimov, Hatice. “Türkistan Genel Valiliği’nde İdari Sistemin Oluşumu ve Gelişim Süreci (1865-1897).” Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2019.
• Koç, Dinçer. Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı; XIX. Yüzyılın İlk Yarısı. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2015.
• Korkmaz, Telli & İlker Türkmen. “Türkiye’deki Muhacir Azeri Basını Işığında Sovyetlerin Azerbaycan Topraklarında İskân Siyaseti.” Cappadocia Journal of History and Social Sciences CAHİJ 6 (2016): 179-189.
• Korkmaz, Telli & Songül Ünal. “Azerbaycan’da “Kızıl İstila” Odlu Yurt Mecmuasına Yansıyanlar.” Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 7/1 (2017): 109-121.
• Köprülüzade, M. Fuat. “İsmail Bey Gasprisinki.” Azerbaycan Yurt Bilgisi 2/16 (1933): 154-155.
• Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2023.
• Kvtsit, P. İ. “Priçtam Tsekvey Turkestanskoy Yeparhii.” Turkestanskiye Yeparhialnıye Vedomosti 8 (1 Dekabrya 1906): 38-39.
• Mambetaliyev, Satıbaldı. Kırgızıstandagı Musulman Sektaları. Frunze-Bişkek: Kırgızistan Basması, 1996.
• Maev, N. “Naşe polojeniye v Sredney Azii.” Turkestanskiye Vedomosti 20 (14 İyunya 1871): 80-82.
• Maqpırov, Serik. Ibıray Altınsarin, Öner Bilim Bar Jurttar. Almatı: Jalın, 1991.
• Mesnosti, “Semireçenskogo Kraya, Prednaznaçennıya Dlya Vodvoreniya na nih Poselentsev.” Turkestanskiye Vedomosti 14 (3 Maya 1871): 58.
• Mihaylov, M. “K Voprosu o Rasprostranenii Obrazovaniya Sredi Tuzemtsev Russkogo Turkestana.” Tukestanskiye Vedomosti Gazetesi 41 (16 Oktyabrya 1884). 47-54.
• Muhametşin, R. M. “Tatarlarda İslamiyet.” Avrasya Fatihi Tatarlar. Haz. İlyas Kamalov, 247-269. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2007.
• Oktay, A. “Türkistan’da Cedid Matbuatı.” Türkistan Dergisi 1/6 (1953): 15-18.
• Özdemir, Emin. “Rusya’nın Kazakistan’da Uyguladığı Kültür Siyasetine Örnek Olarak Dala Vilayeti Gazetesi.” Turkish Studies 4/3 (2009): 1697-1715.
• Rıskulov, Turar. Revolyutsiya i Korennoye Naseleniye Turkestana, Taşkent, 1925.
• Sabol, Steven. “Orta Asya’da Rus-İngiliz Rekabeti”. Türkler Ansiklopedisi. C. 18: 1018-1034. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Saray, Mehmet. Modern Kırgızistan’ın Doğuşu. Ankara: TİKA Yayınları, 2004.
• Sayılır, Şeyda Büyükcan. “Türkiye’de Konar Göçerlerin Sosyo-Tarihsel Yapıları.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 19 (2013): 23-38.
• Starr, S. Frederick. Fergana Valley: The Heart of Central Asia. New York: 2011.
• Sümer, Faruk. “Kayı Boyu ve Karakeçililer.” Türk Dünyası Tarih Dergisi 34 (1989): 4-8.
• Şahin, Zulfiya. “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Rusya’nın Kültürel Gelişimi ve Batıya Uyum Çabaları.” Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/2 (2014): 171-191.
• T. Y. “Türkistan’ın İstilası Nasıl Hazırlandı.” Türkistan Dergisi 3/4 (1953): 11-14.
• Tacibayev, Raşit. “Rusya’nın Orta Asya’ya Yönelik Politikalarının Dönemlere Göre Değişimi.” İçinde Bölgesel ve Küresel Politikalarda Orta Asya, düz. Savaş Kafkasyalı, 169-210. Ankara-Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2012.
• Tansü, Yunus Emre & Ali Özdemir. “Dükçü İşan İsyanı (1889).” Sosyal Bilimler Dergisi 7/3 (2017): 233-241.
• Tayanç, Mehmet & Adem İnce. “Türk Ulusal Kimliğinin İnşasında Güneş Dil Teorisinin Rolü ve Önem.” İMGELEM Dergisi 4/9 (2020): 19-39.
• Togan, A. Zeki Velidi. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi. C. 2. İstanbul: Enderun Yayınları, 1981.
• Toker, Mustafa. “İsmail Gaspıralı ve “Dilde Birlik” Fikri Üzerine.” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 16 (2004): 31-45.
• Topsakal, İlyas. “Rus Misyoner Kaynaklarına Göre; İdil-Ural Bölgesinde Ortodoks Misyoner Faaliyetleri ve Türkler (1552–1917).” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Torun, Tuğba. “Varlık ve Dil.” Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2019): 95-104.
• Tuna, Mustafa Özgür. “Gaspıralı İlminskiy’e Karşı: Rusya İmparatorluğu’nun Müslümanları İçin İki Kimlik Projesi.” İçinde İsmail Bey Gaspıralı İçin, düz. Hakan Kırımlı, 141-171. Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkez Yayınları, 2004.
• Türkmen, İlker. Kadim Türk Yurdu Fergana Vadisi ve Büyük Güçlerin Hâkimiyet Mücadelesi. Ankara: Berikan Yayınevi, 2019.
• Türkmen, İlker. Muhacir Rusya Türkleri Basınında Sovyet Emperyalizmi. İstanbul: Kutlu Yayınevi, 2024.
• Türkmen, İlker. “Rusya Türklerinin (Kırım, Azerbaycan) Türkiye’de Kamuoyu Oluşturma Çabaları Çerçevesinde Yayın Faaliyetleri.” Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 6/11 (Ocak 2024): 191-206.
• Urusov, Knyaz. “Kakoye Finansovoye Uçrejdeniye Neobhodimo Dlya Turkestanskago Kraya.” Turkestanskiye Vedomosti 8 (15 Marta 1871): 31-33.
• Vurucu, İkbal & Mikail Cengiz. “Çarlık'tan Sovyetlere Geçiş Sürecinde Türkistanlı Bir Aydın ve Hareket Adamı: Turar Rıskulov ve Milliyetçiliği.” 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası içinde, ed. Yunus Koç & Mikail Cengiz, 257-266. Ankara: Bizim Büro Matbaa, 2018.
• Yalçınkaya, Alaadin. Sömürgecilik ve Panislavizim Işığında Türkistan. İstanbul: Timaş Yayınları, 1997.
• Zenkovsky, Serge A. Rusya’da Türkçülük ve İslâm. Çev. Ali Nejat Ongun. Ankara: Günce Yayıncılık, 2000.
• Znamenskiy, P. V. Uçastiye N. İ. İlminskogo v Dele İnarodçeskogo Obrazovaniya v Turkestanskom Kraye, Kazan: 1900.