RUSYA İMPARATORLUK HİZMETLİSİ ALMAN SAVAŞ RESSAMI THEODOR HORSCHELT’İN ÇİZİMLERİNDE KAFKASYA: HALKLAR-SAVAŞ-PROPAGANDA

Yıl 2025, Sayı: 13, 33 - 57, 30.06.2025

Ömer Karataş

https://doi.org/10.48068/rusad.1615224

Öz

Kafkasya, masalsı, gizemli ve şaşırtıcı doğasıyla dünyanın en güzel yerlerinden biridir. Bu özellikler sanatçıları her zaman cezbetmiştir. Görkemli dağlar, karla kaplı zirveler ve keskin kayalar, derin geçitler, çiçekli çayırlar ve sık ormanlar, hızla akan dağ nehirleri ve en saf suya sahip ayna gibi göller, yüksek gökyüzü ve tuhaf olduğu kadar sürekli değişen bulutlar gibi bölgenin güzel ve sıra dışı doğası, birçok seçkin sanatçıya güzel resimler yaratmaları için ilham vermiştir. Özgür karakterleri, özgün kültürleri, gelenek ve görenekleriyle buralarda yaşayan gururlu ve özgürlüğüne düşkün insanlar da sanatçıların ilgi ve hayranlık kapsamına girmiştir. Rus güzel sanatlarında Kafkasya teması “Kafkas Savaşı (1817-1864)” olarak adlandırılan dönemde ortaya çıktı. 19. yüzyılda romantik ve kahraman bir ruha sahip olan Kafkasya, sadece askerlerin değil, aynı zamanda bilim adamları ve gezginlerin, tarihçilerin, şairlerin, seyyahların, yazarların ve tabii ki ressamların da ilgi odağıydı. Kafkasya Valisi Mihail Semyonoviç Vorontsov’un (1782-1856) önerisiyle, sanatçılar Kafkasya’da konuşlanmış Rus birliklerine vakanüvis olarak dâhil edilmiştir. Onlar sadece savaş sahnelerini ve tarihi olayları değil, aynı zamanda Kafkasyalıların/dağlıların portrelerini, günlük yaşamı ve tabii ki görkemli manzaraları da resmettiler. Doğrudan izlenimlere dayanarak yaptıkları resimler, suluboyalar ve çizimler büyük bir gerçekçilikle karakterize edilir. Tüm bunların sonucunda her biri bölgenin büyüklüğü, güzelliği, gizemi ve benzersizliğini ortaya koyarak bir sanat mirasının ortaya çıkmasına vesile oldular. Bunun yanında Rusya İmparatorluğu hizmetine giren savaş ressamları, 19. yüzyılda zirveye çıkan “oryantalizm” ve “sömürgecilik” sistemlerini Kafkasya’daki işgalleri meşrulaştırma çabalarına girişmişlerdi. Bu ressamlardan biri de beş yıl boyunca Kafkasya’da görev yapan Alman asıllı Theodor Horschelt (1829-1871) idi. Alman asıllı Rus Savaş ressamı T. Horschelt Kafkas halklarının portelerine, bölgenin manzaralarına en önemlisi de savaşa odaklı eserler üretmiştir. Bu çalışmada, dönemin modasına da uyarak Kafkasya temalı eserler veren Horschelt’in işgallerdeki misyonu ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Rusya tarihi , Rusya İmparatorluğu , Kafkasya , Teodor Horschelt , savaş ressamı.

Teşekkür

Çalışmalarınızda kolaylıklar ve başarılar diliyorum.

КАВКАЗ В РИСУНКАХ РУССКОГО ИМПЕРАТОРСКОГО СЛУГИ, НЕМЕЦКОГО ВОЕННОГО ХУДОЖНИКА ТЕОДОРА ГОРШЕЛЬТА: НАРОДЫ-ВОЙНЫ-ПРОПАГАНДА

Öz

Кавказ - одно из самых красивых мест в мире со своей сказочной, загадочной и удивительной природой. Эти черты всегда привлекали художников. Красивая и необычная природа региона - величественные горы, заснеженные вершины и острые скалы, глубокие ущелья, цветущие луга и густые леса, стремительные горные реки и зеркальные озера с чистейшей водой, высокое небо и странные, но постоянно меняющиеся облака - вдохновила многих выдающихся художников на создание прекрасных картин. Гордый и свободолюбивый народ, живущий здесь, с его свободным характером, уникальной культурой, обычаями и традициями, также привлекал внимание и восхищение художников. Кавказская тема в русском изобразительном искусстве возникла во время так называемой “Кавказской войны (1817-1864)”. В XIX веке Кавказ, обладавший романтическим и героическим духом, был центром внимания не только солдат, но и ученых и путешественников, историков, поэтов, странников, писателей и, конечно же, живописцев. По предложению наместника Кавказа Михаила Семеновича Воронцова (1782-1856) в качестве летописцев для русских войск, расквартированных на Кавказе, были привлечены художники. По предложению наместника Кавказа Михаила Семеновича Воронцова (1782-1856) в состав российских войск, расквартированных на Кавказе, в качестве летописцев были включены художники. Они писали не только батальные сцены и исторические события, но и портреты кавказцев, повседневную жизнь и, конечно, великолепные пейзажи. Их картины, акварели и рисунки, основанные на непосредственных впечатлениях, отличаются большим реализмом. В результате этого каждый из этих художников поспособствовал созданию художественного наследия, раскрывающего величие, красоту, загадочность и уникальность региона. Кроме того, военные художники, поступившие на службу Российской империи, пытались использовать системы “ориентализма” и “колониализма”, достигшие своего апогея в XIX веке, для легитимизации оккупации Кавказа. Одним из таких художников был уроженец Германии Теодор Горшельт (1829-1871), который прослужил на Кавказе пять лет. Русский военный художник немецкого происхождения Т. Горшельт создавал работы, посвященные портретам народов Кавказа, пейзажам региона и, самое главное, войне. В данном исследовании рассматривается миссия Горшельта, создававшего произведения на кавказскую тематику в соответствии с модой того времени, в период оккупации.

Anahtar Kelimeler

История России , Московское княжество , Патрикеевы , Вассиан Патрикеев , Василий Косой , Русская литература , публицистика

CAUCASUS IN THE DRAWINGS OF RUSSIAN IMPERIAL SERVANT GERMAN WAR ARTIST THEODOR HORSCHELT: PEOPLES-WAR-PROPAGANDA

Öz

The Caucasus is one of the most beautiful regions in the world, with its fairytale-like, mysterious, and striking nature. These features have always attracted artists. The region’s magnificent and extraordinary landscapes—majestic mountains, snow-covered peaks and sharp rocks, deep gorges, flower-filled meadows and dense forests, fast-flowing mountain rivers, and mirror-like lakes with the purest waters, along with a high sky and clouds that are as strange as they are ever-changing—inspired many distinguished artists to create beautiful works. The proud and freedom-loving people of the region, with their free spirits, unique cultures, traditions, and customs, also became subjects of artistic interest and admiration. In Russian fine arts, the theme of the Caucasus emerged during the period referred to as the “Caucasian War” (1817–1864). In the 19th century, the Caucasus, with its romantic and heroic spirit, attracted not only soldiers but also scientists, travelers, historians, poets, explorers, writers, and, of course, painters. Upon the recommendation of the Governor of the Caucasus, Mikhail Semyonovich Vorontsov (1782–1856), artists were included among the Russian troops stationed in the Caucasus as chroniclers. They depicted not only scenes of war and historical events but also portraits of the Caucasian highlanders, daily life, and, of course, the majestic landscapes. Their paintings, watercolors, and drawings, based on direct observation, are characterized by a high degree of realism. As a result, they contributed to the emergence of an artistic heritage, with each work reflecting the grandeur, beauty, mystery, and uniqueness of the region. In addition, the war artists who entered the service of the Russian Empire engaged in efforts to legitimize the occupations in the Caucasus in line with the systems of “Orientalism” and “colonialism,” which peaked in the 19th century. One of these artists was Theodor Horschelt (1829–1871), a German-born painter who served in the Caucasus for five years. The German-origin Russian war artist T. Horschelt produced works focusing on portraits of the Caucasian peoples, the landscapes of the region, and, most importantly, war. This study examines the mission of Horschelt, who created Caucasus-themed works in line with the artistic trends of his time, during the imperial campaigns.

Anahtar Kelimeler

Russian history , Russian Empire , Caucasus , Teodor Horschelt , war painter

Kaynakça

• Ahmedovna, Addulayeva Zarema. “Otobrajeniye sotsıokulturnoy realnostı kavkaza v tvorçestve russkih zapadnih khudojnikov XIX veka.” Nauçnaya Mısıl Kavkaza 3/63 (2010): 121-26.
• Akan, Mertçan. “Oryantalizm Bağlamında Kafkasya’da Rus Sömürgeciliği.” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, 2017.
• Albert, H. von Joseph. Theodor Horschelt Sein Leben und Seine Werke: Spanien, Algier, Kaukasus: Nach den Original Zeichnungen Photographirt und in Albertitypie. Munchen: Verlag von, 1871. Erişim 10.06.2024. https://www.kavkazr.com/a/russko-kavkazskaya-voina-v-risunkakh-teodora-gorshelta/28579536.html
• Baddaley, F. John. Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil. Çev. Sedat Özden. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1989.
• Bilge, Sadık Müfit. Osmanlı Çağında Kafkasya ve Kafkasyalılar 1454-1829. C. II. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2023.
• Çaycıoğlu, Serdar Oğuzhan. “18. Yüzyıl Başlarında Rusya’nın Kafkasya Siyaseti: I. Petro’nun İran Seferi.” Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 2 (2017): 115-132.
• Çaycıoğlu, Serdar Oğuzhan. “Çarlık Rusya’nın Kafkas Hattı’nı İnşası ve Kuzey Kafkasya’da Hâkimiyet Kurma Mücadelesi.” Belleten 86/306 (2022): 717-754.
• Esadze, Semen. Çerkesya’nın Ruslar Tarafından İşgali-Kafkas Rus Savaşlarının Son Dönemi. Çev. Murat Papşu. Ankara: Kafkas Derneği Yayınları, 1999.
• Ferro, Marc. Sömürgecilik Tarihi. Çev. Muna Cadden. Ankara: İmge Yayınları, 2002.
• Figes, Orlando. Nataşa’nın Dansı Rusya’nın Kültürel Tarihi. Çev. Figen Dereli. İstanbul: YKY, 2018.
• Fonvill, Arthur. Çerkesya Bağımsızlık Savaşı(1863-1864). Çev. Murat Papşu. İstanbul: Nart Yayıncılık, 1996.
• Gordin, Yakov. Kafkas Atlantisi 300 Yıl Süren Savaş. Çev. Uğur Yağanoğlu. İstanbul: CSA Yayınevi, 2014.
• Gorşenina, Svetlana & Heather S. Sonntag. “Early photography as cultural transfer in imperial Russia: visual technology, mobility and modernity in the Caucasus and Central Asia.” Khazar Journal of Humanities and Social Sciences Khazar University Press (2018): 322-344.
• Gorşelt, Teodor. Kavkazskiye pohodniye risunki Vıp. 1-6 v odnom pereplete. ed. Georgi Mihayloviç. Saint-Petersburg: Ekspeditsiya zagotovleniya gos. bumag, 1896. Erişim 11.06.2024. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/22336-gorshelt-t-kavkazskie-pohodnye-risunki-vyp-1-6-v-odnom-pereplete-spb 1896#mode/inspect/page/98/zoom/4
• Gubahanova, R. A. Kavkazkaya voyna v russkoy hudjestvyennoy kulture XIX-naçala XX veka. Mahaçkala: iiaye denatsran, 2008.
• Karamzin, Nikolay Nikolayeviç. “Skorbnıy put (İz vospominaniy starogo Turkestantsa).” Russkaya Starina 129/3 (1907): 531-538.
• Karataş, Ömer. “Rusların Türkistan İşgallerini Meşrulaştırma Çabaları: Propaganda.” Tarih İncelemeleri Dergisi 38/2 (2023): 595-628.
• Khodarkovsky, Michael. Türkistan ve Avrasya Steplerinde Rus Yayılmacılığı Bir Sömürge İmparatorluğu’nun Oluşumu (1500-1800). Çev. Mehmet Ali Koç. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Kök, Elif. “Ressam Vasili Vasilyeviç Vereşçagin’in (1842-1904) Çizgileriyle Timurlu Anıtları: Asya Kültürel Mirasının Belgelenmesi.” Art-Sanat Dergisi Sayı 18 (2022): 269-290.
• Pratkonis, Anthony & Aronson Elliot. Propaganda Çağı İknanın Gündelik Kullanımı ve Suistimali. Ed. Sabahattin Yıldız. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2008.
• Said, Edward W. Şarkiyatçılık Batı’nın Şark Anlayışı. Çev. Berna Ülner. İstanbul: Metis Yayınları, 2013.
• Sarlo, Beatriz. Geçmiş Zaman. Çev. Peral Beyaz Charum-Deniz Ekinci. İstanbul: Metis Yayınları, 2012.
• Tanrıverdi, Mustafa. “Kafkasya’da Ruslaştırma Siyaseti (XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyılın Başları).” Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 2 (2017): 539-546.
• Taşçı, Tekin Aycan. “Rus Devlet Teşkilatında Namestniklik Kurumunun Tarihçesi.” Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 5/8 (2019): 191-211.
• Taşçı, Tekin Aycan “Kafkasya’da Rus İdari Yapıları (1785-1845).” Karadeniz İncelemeleri Dergisi 14/27 (2019): 73-110.
• Temizkan, Abdullah. Araftaki Kafkasya. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2018.
• Temizkan, Abdullah. “Kuzey Kafkasya’da Müridizmin Kurumsallaşması ve Gazavat.” Karadeniz Araştırmaları 25 (2010): 77-92.
• Temizkan, Abdullah. “Kuzey Kafkasya Müridizmi, Müridizmin Yayılma Stratejisi ve Feodal Beylerle İlişkileri.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 9/2 (2009): 165-190.
• Temizkan, Abdullah. “Rusya ve Osmanlı Devleti’nin Kafkas-Ötesinde Nüfuz Mücadelesi.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 6/2 (2006): 447-462.
• “Teodor Gorşelt. Plennıy Şamil pered glavnokomanduyuşim knyazem Baratinskim 25 Avgusta 1859 goda.” Erişim 10.05.2024. https://deda14.livejournal.com/2115961.html
• Vasilyeva, İrina Vladimirovna & Dimitri, Vasilyev Valentinoviç. “Obrazı jiteley Turkestana i yego zavoyevateley v literaturnıh proizvedeniyah N. N. Karamzina.” Naukovedeniye 6/25 (2014):1-17.
• Parhomenko, Vladimir. “Russiskiye poddanniye inostrannavo proishojdeniya v politiko-administrativnom i sotsiokulturnom razvitii Severnogo Kavkaza (konets XVIII-XIX vv.).” Dissertatsiya Kanditat Nauk. Severo-kafkazskiy Federralniy Universitet, 2017.
• “Nodes/23968#mode/inspect/page/1/zoom/4.” Erişim 25.06.2024. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/23968#mode/inspect/page/1/zoom/4
• “Russko-kavkazskaya-voina-v-risunkakh-teodora gorshelta.” Erişim 25.06.2024. https://www.kavkazr.com/a/russko-kavkazskaya-voina-v-risunkakh-teodora gorshelta/28579536.html
• “Kavkaz-v-proizvedeniyax-xudozhnikov-19-nachala-20-vv/.” Erişim 25.06.2024. https://it-s-a-wonderful-world.ru/kavkaz-v-proizvedeniyax-xudozhnikov-19-nachala-20-vv/
• “History/619241.” Erişim 25.06.2024. https://www.prlib.ru/history/619241
• “Treasure/page2/760-scenes-caucase.” Erişim 04.06.2024. http://www.raruss.ru/treasure/page2/760-scenes-caucase.html
• “History/619241.” Erişim 14.02.2025. https://www.prlib.ru/history/619241
• “Teodor-gorshelt-lezgin.” Erişim 25.05.2024. https://antikvaria.ru/product/teodor-gorshelt-lezgin/#pid=1.