YAKUTÇAYLA TANIKLANABİLEN HAPAX LEGOMENON’LAR-II: Ünsüzle Başlayan Hapax’ların Durumu

Yıl 2014, , 37 - 54, 01.05.2014

Hülya Yıldız

https://doi.org/10.7816/sad-02-05-03

Öz

Bu makale Gerard Clauson’ın Etimolojik Sözlüğü’ndeki Hapax legomenon’ları Yakutça ile karşılaştırmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu karşılaştırma ünsüzle başlayan hapax’lar ile sınırlandırılmıştır. Araştırmanın sonuçları Clauson’ın Etimolojik Sözlüğü’nde hapax olarak verildikleri hâlde Kaşgarlı’ya ait balıklan- I ‘balıkla dolmak’, bışıgla- ‘pişirmek’, keçtür- ‘geçirmek’, karlat- ‘kar yağdırmak’, kıdıglan- ‘(bir şeye) kıyı ya da kenar çekmek’, kuçtur- ‘kucaklatmak’, küdüş- ‘birbirini beklemek, bekleşmek’, sıŋarla- ‘birisini yalnız ve yardımcısız bulduğunda onun güçsüzlüğünden yararlanıp öç almak’, tarmat- ‘tırmalatmak’, tiklin- ‘dik olarak yerleştirilmek’, tizlin- ‘dizilmek’, toplun- ‘delinmek’, tüŋürlen- ‘kendisini birinin dünürü saymak’, türlün- ‘dürülmek’, yodun- ‘silinmek; temizlenmek’ sözcüklerinin yalnızca Yakutçada varlığını sürdürdüğünü göstermiştir. Kaşgarlı’ya ait karlan- ‘karla kaplanmak’, keçürt- ‘(suyun üzerinden) geçirtmek; görevi başkasına devretmek’, kıdıgla- ‘(şapkaya) siper dikmek’, konuklaş- ‘birbirini konuk etmek’, küze- ‘güzü geçirmek’, seşlin- ‘kendi çabasıyla bağlarından kurtulmak’, süŋüklen- ‘kemikleri büyümek, kemiklenmek’, taplat- ‘memnun etmek, hoşnut etmek’, tarmaklan- ‘boylar bozkırda pençe gibi her yöne doğru yerleşmek; yavrunun pençeleri çıkmak; su kanallar açmak’, tişet- ‘(orak vb. bir şeyin) dişlerini biletmek’, tugla- ‘engellemek, tıkamak’, yitükle- ‘yitik şeyin nerede bulunabileceğini bildirmek’ sözcükleri ise Yakutçayla birlikte birkaç dilde daha tespit edilmiş ve toplam 27 sözcük hapax olma niteliğini yitirmiştir

Anahtar Kelimeler

Hapax legomenon, hapax, tek veri, tek örnek, etimoloji, sözcükbilim, Yakutça, Kaşgarlı

HAPAX LEGOMENON’S EVİDENT IN YAKUT-II: The Case of the Hapaxes Starting with Consonants

Öz

This paper aims at comparing Hapax Legomenon’s occurred in Gerard Clauson’s Etymological Dictionary with Yakut language. This comparision is restricted to hapaxes starting with consonants. The results of this study shows that the Qarakhanid hapaxes balıklan- I ‘to be full of fish’, bışıgla- ‘to cook’, karlat- ‘to make it snow’, keçtür- ‘to order to cross’, kıdıglan- ‘to be provided with a border or brim’, kuçtur- ‘to urge to embrace’, küdüş- ‘to wait for one another’, sıŋarla- ‘to take revenge on someone’, tarmat- ‘to have something scratch’, tiklin- ‘to be placed vertically’, tizlin- ‘to be strung’, toplun- ‘to be pierced’, tüŋürlen- ‘to reckon himself as someone’s relation by marriage’, türlün- ‘to be rolled’, yodun- ‘to be wiped’ survive only in the vocabulary of Yakut. The Karakhanid hapaxes karlan- ‘to be full of snow’, keçürt- ‘to make someone cross; to entrust a task to someone else’, kıdıgla- ‘to sew a brim’, konuklaş- ‘to entertain one another’, küze- ‘to spend the autumn’, seşlin- ‘to get free by one’s own efforts’, süŋüklen- ‘someone’s bones to grow bigger’, taplat- ‘to satisfy’, tarmaklan- ‘to settle in the desert like claws; to grow claws; to form channels’, tişet- ‘to order to sharpen’, tugla- ‘to block’, yitükle- ‘to state where something could be found’ also survive in the current vocabulary of Yakut together with one or more languages, and totally 27 words have lost the characteristic of being hapaxes.

Anahtar Kelimeler

Hapax legomenon, etymology, lexicology, Yakut language, Kashgarî

Kaynakça

• Arıkoğlu, Ekrem. Örnekli Hakasça Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Axmerov, K. Z. ve diğer. Başkirsko-russkiy slovar'. Moskva: Akademiya Nauk, 1958.
• Aydın, Erhan. “Yenisey Yazıtlarındaki Tek Örnekler”. Türkbilig 26 (Güz 2013): 37-49.
• Baskakov, N. A. ve Toşçakova, T. M. Oyrotsko-russkiy slovar'. Moskva: Gosudarstvennoe İzdatel'stvo İnostrannıx i Natsiyonal'nıx Slovarey, 1947.
• ____ ve İnkıjekova-Grekul, A. İ. Hakassko-russkiy slovar'. Moskva: Gosudarstvennoe İzdatel'stvo İnostrannıx i Natsiyonal'nıx Slovarey, 1953.
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Derleme Sözlüğü. c. VIII. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1975.
• _______. c. X. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1978.
• _______. c. XI. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1979.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation. Wiesbaden: Harrassowitz, 1991.
• Eyuboğlu, İsmet Zeki. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1988. Gürsoy-Naskali ve Duranlı. Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999.
• Hamilton, James Russell. İyi ve Kötü Prens Öyküsü. Çev. Ece Korkut, İsmet Birkan. Ankara: Simurg, 1998.
• Kâşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk. c. I. Çev. Besim Atalay. Ankara: TDK Yayınları, 2006.
• Koç, Kenan ve diğer. Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
• Necip, Emir. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çev. İklil Kurban. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1995.
• Ölmez, Mehmet. Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen (Tuvacanın Sözvarlığı-Eski Türkçe ve Moğolca Denklikleriyle). Wiesbaden: Harrassowitz, 2007.
• _______. “ ‘Tek Örnek’ Tek Örnek Değildir: Eski Türkçe üz ‘sağır’ Sözü Hakkında”. Maḥmūd al-KāşŞari’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Divānu LuŞāti’t-Türk Sempozyumu (5-7 Eylül 2008). İstanbul. Haz. Hayati Develi, Mustafa S. Kaçalin, Filiz Kıral, Mehmet Ölmez, Tülay Çulha (2011): 245-251.
• _______. “Dīvānu LuŞāti’t-Türk’teki Tek Örnekler Üzerine (1)”. Doğumunun 1000. Yılı Dolayısıyla Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu (17-19 Ekim 2008), Rize, Ed. Muhsin Kalkışım, Rize 2008.
• Nadelyayev ve diğer. Drevnetyurkskiy slovar'. Leningrad: Nauka, 1969.
• Pal'mbax, A. A. Tuvinsko-russkiy slovar'. Moskova: 1955.
• Pekarskiy, E.K. Slovar' yakutskogo yazıka I. Petrograd: İmperatorskoy Akademii Nauk, 1917.
• _______. Slovar' yakutskogo yazıka II. Leningrad: Akademii Nauk Soyuza Sovetskix Sotsialistiçeskix Respublik, 1927.
• _______. Slovar' yakutskogo yazıka III. Leningrad: Akademii Nauk Soyuza Sovetskix Sotsialistiçeskix Respublik, 1925.
• _______. Slovar' yakutskogo yazıka IV. Leningrad: Akademii Nauk Soyuza Sovetskix Sotsialistiçeskix Respublik, 1928.
• Radlov, V. Opıt slovarya tyurkskix nareçiy. c. II. Petersburg: İmperatorskoy akademiy nauk, 1899.
• _______. Opıt slovarya tyurkskix nareçiy. c. III. Petersburg: İmperatorskoy akademiy nauk, 1905.
• Sleptsov ve diğer. Yakutsko russkiy slovar'. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya, 1972.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 1998.
• Tekin, Talat ve diğer. Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg, 1995.
• Tenişev, E. R. Tuvinsko-russkiy slovar'. Moskova: 1968.
• Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 2006.
• Uçar, Erdem. “Eski Türkçe Hapaxlar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 9.1. (Mart 2012): 73-100.
• Yıldız, Hülya. “Yakutçayla Tanıklanabilen Hapax Legomenon’lar”. International Journal of Central Asian Studies 15 (2011): 21-42.
• Yudahin, K. K. Kirgizsko-russkiy slovar'. Moskova: 1940.
• ______. Kırgız Sözlüğü. Çev. Abdullah Taymas. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998.
• Literatürde balık ‘çamur’ ve balık ‘kale, kent’ sözcüklerini etimolojik olarak birbirine bağlayan çalışmalar da vardır (bk. Hamilton, 1998: 172, ayr. bk. Eyuboğlu, 1988: 35).
• Sözlükteki maddebaşı karlanıw şeklindedir.
• 4 Clauson (1972: xxviii, xxix), Türkiye Türkçesini, Cumhuriyet dönemini de kapsayacak biçimde ‘Osmanlıca’ olarak adlandırır ve Türkçe için Redhouse sözlüğünü, Kāmūs-ı Türkî’yi ve Lehçe-i Osmanîye’yi kullandığını yazar. Türkçe karlan- sözcüğü bu kaynaklarda ve Türkçe sözlüğün daha eski baskılarında yoktur.
• 5 Altayca sözcük, ayrıca Baskakov ve Toşçakova’da (1947: 81) ve Gürsoy-Naskali ve Duranlı’da (1999: 103) keçtir- olarak kayıtlıdır.
• 6 Tuvaca kejirt- eyleminin ait olduğu maddebaşı kejirtir şeklindedir. Tuvaca kejirt- eyleminin kendisinden türediği eylem gövdesi olan kejir- ‘taşımak, götürmek, bir şeyin üzerinden geçirmek’ ise sözlükte kejirer olarak maddebaşı yapılmıştır.
• Sözlükteki maddebaşı küzeer şeklindedir. Tuvaca sözcük, Ölmez’de küze- I ‘güzü geçirmek’ (2007: 212) olarak kayıtlıdır.
• 11 Sözlükteki maddebaşı çeştiner şeklindedir. Sözcük Tenişev’de (1968: 531) çeştin- ‘çözülmek, çözülüp kurtulmak’, Ölmez’de (2007: 116) çeştin- ‘çözülmek’ anlamlarıyla verilir.
• 12 Sözcük Arıkoğlu’nda (2005: 450) söökten- ‘donakalmak, put kesilmek’ anlamlarıyla kayıtlıdır.
• Clauson, Altayca için taradığı kaynağın adını yazmamakta; yalnızca çağdaş bir Rusça-Altayca sözlüğe başvurduğunu belirtmektedir (1972, xxvii).
• Buradatanık olarak gösterdiğimiz kaynaklara ek olarak,Radlov (1905, c. II: 874) sözlüğünde 15
• Çağatayca kaydıyla verilen bir tarmaklan- verisi bulunmaktadır. Çağataycaya ait sözlüklerle tanıklayamadığımız bu kuşkulu veriyi karşılaştırmaya dahil etmedik.
• 16 Sözlükteki maddebaşı tarmaklanıw şeklindedir.
• 17Radlov’da (1905, c. III: 874) Çağatayca kaydıyla verilen tarmat- ‘yukarı kalkmak, tırmanmak’ verisi kuşkulu olduğu için karşılaştırmamıza dahil edilmemiştir.
• 18 Radlov’daki bu veri, Shaw’ın (1880) A Sketch of the Turki language as spoken in Eastern Turkestan adlı çalışmasından alınmıştır.
• 19 Hakasçada sözcüğün tulga- II (Baskakov ve İnkıjekova-Grekul, 1953: 239) biçimi de vardır.
• 20 Sözcük Arıkoğlu’nda (2005: 526) tuğla- ‘1. sönmek, sönükleşmek; 2. birini gölgede bırakmak, önüne geçmek; 3. yolunu kesmek, önünü almak; 4. suya bent çekmek’ anlamlarıyla kayıtlıdır.
• Sözlükteki maddebaşı duglaar şeklindedir.
• 22 Sözcük Tenişev’de (1968: 180) dugla- ‘1. kapatmak, üstünü örtmek, kaplamak; 2. örtbas etmek; 3. (birinin giderlerini) karşılamak; 4. bölme ile ayırmak; 5. etrafını (duvar, çit, sınır vb. ile) çevirmek’; Ölmez’de (2007: 146) dugla- ‘kapamak, örtmek’ anlamlarıyla geçer.