Nu'mân b. Muhammed el-Kayrevânî (ö. 363/974) ve Siyer Yazıcılığı

Yıl 2025, Sayı: 12, 185 - 204, 15.12.2025

Ümmühan Arı , Ömer Sabuncu

https://doi.org/10.47169/samer.1775473

Öz

Nu‘mân b. Muhammed el-Kayrevânî (ö. 363/974), Fâtımî Devleti’nin önemli âlim ve devlet adamlarından biridir. Kuzey Afrika’da, muhtemelen Kayrevân veya Sûsa’da doğmuş olup, erken dönem eğitimini bölgenin hâkim fıkıh mezhebi olan Mâlikî geleneği üzerine almıştır. Ancak daha sonra Fâtımîler’in resmî mezhebi olan İsmâilî mezhebine intisap etmiş ve bu dönüşüm onun ilmî ve siyasî kariyerinde belirleyici rol oynamıştır. Fâtımî Devleti’nde yaklaşık yarım asır boyunca çeşitli kritik görevler üstlenen Nu‘mân, başkadılık (kâdılkudât), saray kütüphaneciliği ve mezâlim mahkemesi başkanlığı gibi önemli mevkilerde bulunmuştur. Bu görevler sırasında hem devletin hukukî sisteminin şekillenmesinde hem de İsmâilî doktrininin resmî olarak benimsetilmesinde etkin rol oynamıştır. Özellikle kâdılkudât olarak görev yaptığı dönemde, Fâtımî hukukunun temellerini atmış ve bu alanda kalıcı eserler bırakmıştır. Nu‘mân’ın ilmî mirası, çeşitli alanlarda telif ettiği eserlerde somutlaşmaktadır. Bu eserler sadece İsmâilî geleneğinin teşekkülünde değil, aynı zamanda Fâtımî Devleti'nin ideolojik temellerinin atılmasında da belirleyici olmuştur. Hz. Ali ve Ehl-i beyt’in faziletlerini konu alan Şerhu’l-Ahbâr, Kur’an’ın bâtınî yorumunu ele alan Esâsü’t-Te’vîl ve Hâşimî-Ümeyye çatışmasını inceleyen el-Menâkıb ve’l-Mesâlib siyerle ilgili telif ettiği eserler arasında sayılabilir. Nu‘mân’ın çalışmaları, Mağrib’in ilmî ve kültürel hayatında derin izler bırakmıştır. Fıkıh alanında İsmâilî mezhebinin müstakil bir hukuk sistemi olarak gelişmesine katkı sağlamış, tarih yazımında ise Fâtımî resmî tarih anlayışının şekillenmesine öncülük etmiştir. Bununla birlikte, eserleri Mağrib’deki Sünnî-Şiî tartışmalarını da etkilemiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Siyer , Siyer Yazıcılığı , Nu‘mân b. Muhammed , Mağrib , Fâtımî

Nuʿmān b. Muḥammad al-Qayrawānī (d. 363/974) and Sīra Historiography

Öz

Nuʿmān b. Muḥammad al-Qayrawānī (d. 363/974) was one of the prominent scholars and statesmen of the Fāṭimid Caliphate. He was born in North Africa, most likely in Qayrawān or Sūsa, and received his early education within the Mālikī tradition, which was the predominant school of law in the region. However, he later converted to the Ismāʿīlī madhhab, the official doctrine of the Fāṭimid state—a transformation that proved decisive for both his scholarly and political career. Over the course of nearly half a century, Nuʿmān held several critical positions within the Fāṭimid administration, including Chief Judge (qāḍī al-quḍāt), royal librarian, and head of the maẓālim (grievance) court. In these roles, he played a pivotal part in shaping the legal structure of the state and in institutionalizing Ismāʿīlī doctrine as state orthodoxy. During his tenure as qāḍī al-quḍāt in particular, Nuʿmān laid the foundational principles of Fāṭimid jurisprudence and authored enduring legal texts. His intellectual legacy is embodied in the diverse corpus of works he produced. These writings were instrumental not only in the formation of the Ismāʿīlī legal and theological tradition but also in laying the ideological foundations of the Fāṭimid state. Among his notable works are Sharḥ al-Akhbār, which discusses the virtues of ʿAlī and the Ahl al-Bayt; Asās al-Taʾwīl, a treatise on the esoteric interpretation of the Qurʾān; and al-Manāqib wa al-Masālib, which examines the conflict between the Hāshimites and the Umayyads. Nuʿmān’s contributions left a lasting imprint on the intellectual and cultural life of the Maghrib. In the realm of jurisprudence, he significantly advanced the development of Ismāʿīlī law as an independent legal system, while in historiography, he helped shape the official historical narrative of the Fāṭimid state. Moreover, his works influenced the discourse surrounding Sunni-Shiʿi relations in the region.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Sîra , Sīra Historiography , Nu‘mân b. Muhammad , Maghrib , Fâtimids

Kaynakça

• Ahatlı, Erdinç. “Hasâisü’n-Nebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/277-281. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bâ Mahreme, Ebû Muhammed Abdullāh et-Tayyib b. Abdillâh b. Ahmed el-Yemenî el-Adenî. Kılâdetü’n-nahr fî vefeyâti aʿyâni’d-dehr. 6 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1. Basım, 1428–2008.
• Ebu Ubeyd el-Bekrî, Abdullah b. Abdülaziz b. Muhammed b. Eyyub b. Amr. el-Mesâlik ve’l-Memâlik. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslami, 1992.
• Ekinci, Ahmet. Kadı Nu‘mân ve İsmâilî Fıkhının Teşekkülü. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2022.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler’in Ebû Hanîfe’si: Kâdî Nu‘mân b. Muhammed (ö. 363/974)”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 17/2 (2024), 786-807.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân. Divânü’l-Mübtede ve’l-Haber fî Tarihi’l-Arab ve’l-Berber ve men Asarahum min Zevi’ş Şe’ni’l-Ekber. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l Fikr, 1988.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a`yân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü Sâdır, ts.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1421–2001.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. 11 Cilt. Dımaşk - Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1406–1986.
• Kehhâle, Ömer b. Rıza b. Muhammed Rağıb b. Abdülğani. Muʿcemü’l-müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1431–2010.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf b. Ya‘kūb b. Hafs el-. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât. Beyrut: Matbaatu’l-Âbâ’i’l-Yesû’iyyîn, 1908.
• Koşum, Adnan. “Erken Dönem İsmailî Fakihi Kâdı Nu’mân Ebû Hanîfe’nin İhtilâfu Usûli’l-Mezâhib Adlı Eseri ve Fıkıh Usûlü Tarihindeki Yeri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/1 (2023), 3-16.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifîn et-Tûnusiyyîn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmi, 2. Basım, 1994.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-. el-Mukaffa’l-kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmi, 2. Basım, 1427–2006.
• Mâlikî, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-. Riyâzün-nüfûs fî tabakâti ulemai’l-Kayrevân ve İfrîkiye. thk. Beşir Bekkuş. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmi, 2. Basım, 1414–1994.
• Müneccid, Selâhaddin. Muʿcem mâ üllife ʿan Resûlillâh sallallāhü ʿaleyhi ve sellem. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîd, 1. Basım, 1402–1982.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. es-Sünenü’l-kübrâ. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1421–2001.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Hâkim en-. el-Müstedrek. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1411–1990.
• Nu‘mân b. Muhammed, Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Muhammed b. Mansûr el-Kādî et-Temîmî el-Kayrevânî. el-Menâkıb ve’l-mesâlib. thk. Mâcid b. Ahmed el-Atıyye. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbuât, 1. Basım, 1423–2002.
• Nu‘mân b. Muhammed, Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Muhammed b. Mansûr el-Kādî et-Temîmî el-Kayrevânî. Kitâbu esâsut-te’vîl. thk. Ârif Tâmir. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, ts.
• Nu‘mân b. Muhammed, Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Muhammed b. Mansûr el-Kādî et-Temîmî el-Kayrevânî. Şerhu’l-ahbâr fî fezâʾili’l-eʾimmeti’l-athâr. thk. Muhammed el-Hüseynî el-Celâlî. 4 Cilt. Müessesetü’n-Neşri İslâmî, 2. Basım, 1431–2010.
• Öz, Mustafa. “Dâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/420-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özen, Şükrü. “Nu‘mân b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/237-240. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Sâmiî, İsmâîl. ed-Devletü’l-Fâtımiyye ve cuhûdu Kâdî Nu’mân fî irsâi deâimi’l-hilâfeti’l-Fâtımiyye ve et-tetavvuru’l-hadârî bi bilâdi’l-Mağrib. Merkezü’l-Kitâbi’l-Akâdemiyye, 2010.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-ʿArabî. çev. Mahmud Fehmî Hicâzî. 4 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1411–1991.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1415–1994.
• Tarhûnî, Muhammed b. Rızk b. Abdünnâsır et-. et-Tefsîru ve’l-müfessirûn fî garbî İfrikıyye,. 2 Cilt. Suudî Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 1426–2005.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-. el-Megâzî. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-E’lâmî, 3. Basım, 1409–1989.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu’cemü’l-Büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1416–1995.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkî ez-. el-ʿİber fî haberi men ğaber. thk. Ebû Hâcer M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Siyeru Aʿlâmi’n-Nübelâʾ. 18 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1427–2006.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm lil Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Hazânetü’t-türâs. 125 Cilt. Riyad: Merkez el-Melîk Faysal, ts.