Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi’nin Siyer ve İslam Tarihi Eserlerine Yaklaşımı

Yıl 2025, Sayı: 12, 27 - 50, 15.12.2025

Esra Yıldız

https://doi.org/10.47169/samer.1777955

Öz

Sultan II. Abdülhamit döneminde ortaya çıkan yeni fikrî ve dinî akımların yanı sıra matbuat hayatındaki canlılık, dinî yayınların kontrolünü zorunlu kılmıştır. Bu amaçla Şeyhülislamlık bünyesinde kurulan en önemli kurullardan biri, dinî içerikli eserler ile Mushafları basımdan önce incelemekle görevli Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi’dir. Meclis, kuruluşunun ilk yıllarında daha çok tefsir, kelâm, akaid ve fıkıh alanındaki eserleri incelemiş; ancak ilerleyen süreçte gerek toplum gerekse ilmiye teşkilatından gelen şikâyetler üzerine İslam tarihi ve siyer alanındaki eserleri de denetim kapsamına almıştır. Bu durum, Osmanlı’da tarih ve siyer yazımının ilmî denetim altına alınması bakımından dikkat çekici bir gelişmedir. Makalemizde meclisin Osmanlı bürokrasisindeki yeri, incelediği İslam tarihi ve siyer eserleri ile bu eserlerin denetim aşamaları ele alınmıştır. Ayrıca meclisin kararlarının hangi ölçütlere dayandığı, söz konusu eserlerin hangi yönlerden problemli bulunduğu ve bu denetimlerin dönemin ilmî ve siyasî ortamıyla ilişkisi tartışılmıştır. Böylece Osmanlı matbuat hayatında İslam tarihi ve siyer literatürünün basım öncesi kontrol mekanizması mercek altına alınmış ve bu mekanizmanın hem ilmî hassasiyetler hem de toplumsal-siyasal kaygılarla nasıl şekillendiği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Siyer , Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi , Osmanlı Matbuatı , Sansür.

The Approach of the Council for the Examination of Qur’ānic Manuscripts and Religious Works (Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi) toward Sīra Literature and Islamic History

Öz

The intellectual and religious movements that emerged during the reign of Sultan Abdülhamid II, along with the vibrancy of the press, made it necessary to control religious publications. For this purpose, one of the most important bodies established within the office of the Shaykh al-Islam was the Committee for the Examination of Qur’anic Manuscripts and Religious Works (Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi), which was tasked with reviewing religious works and Qur’anic manuscripts prior to publication. In its early years, the committee primarily focused on works in the fields of tafsīr, kalām, creed (‘aqīda), and fiqh. However, in the course of time, due to complaints from both the public and the learned class (‘ilmiyya), works on Islamic history and sīra (biography of the Prophet) were also brought under its supervision. This development is significant in terms of bringing historical and sīra writing in the Ottoman Empire under scholarly oversight. This article examines the place of the committee within the Ottoman bureaucracy, the Islamic history and sīra works it reviewed, and the stages of their examination process. In addition, it discusses the criteria on which the committee’s decisions were based, the aspects of the reviewed works that were deemed problematic, and the relationship of these reviews to the intellectual and political context of the period. In doing so, it sheds light on the pre-publication control mechanism for Islamic history and sīra literature in the Ottoman press, and reveals how this mechanism was shaped both by scholarly sensitivities and socio-political concerns.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Sīra , Council of Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye , Ottoman Press , Censorship.

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Mushaf Basımı”. Osmanlı’dan Günümüze Kuran ve Hüsn-i Hat. Ankara: DİB Yayınları, 2017.
• Altuner, N. Serpil. “İlk Türk Matbaasının Kuruluşu ve İbrahim Müteferrika”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Temmuz 1993), 191-204.
• Arı, M. Salih. “Osmanlılarda Şeyhülislâmlık Müessesesi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1994), 170-178.
• Ayar, Talip. “Osmanlı Devlet Teşkilatında Fetvâ Eminlerinin Görevleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2012), 403-421.
• Ayar, Talip. Osmanlı Devletinde Fetvâ Eminliği (1826-1922). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Ceylan, Ayhan. “Tanzimat Dönemi Osmanlı Basım ve Yayımında Hukuki Düzen (1839-1876)”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 1 (2006), 139-140.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BOA). MF.MKT.938/45; MF.MKT. 882/55; MF.MKT. 1021/10; MF.MKT. 607/23; MF.MKT. 1184/7; BOA. BEO. 3525/264307; MF.MKT. 709/57; DH.MKT. 2594/106; MF.MKT. 498/38; 510/9; 527/75; MF.MKT. 597/31; MF.MKT. 158/23; MF.İBT. 439/76, 78; 458/22; MF.MKT. 834/49; MF.MKT.404/4; MF.MKT. 958/58; Hatt-ı Humâyûn, 294/17477; Hatt-ı Humâyûn, No. 8871.
• Dığıroğlu, Filiz. “Tedkîk-i Mesâhif-i Şerîfe ve Müellefât-ı Şer’iyye Meclisi Kütüphanesi’ndeki Mushaflar”. Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi 34 (2018), 150-152.
• Dığıroğlu, Filiz. “II. Abdülhamid Dönemi Matbûat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dinî Neşriyat”. II. Abdülhamid Han ve Dönemi Uluslararası Sempozyumu, ed. Fahrettin Gün-Halil İbrahim Erbay. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayınları, 2016, 631-653.
• Eyice, Semavi. “Ağakapısı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/462-464. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Gökkır, Necmettin Tanzimat’tan Gunumuze Din-Devlet İlişkileri ve Siyaset Bağlamında Mushaf Basımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakultesi Yayınları. İFAV, 2015.
• Işık, Ayhan. “Şeyhülislâmlık Binalarının Yapımı Şeyhülislâmlığın Dinî ve Hukukî Bir Kompleks Haline Dönüşmesi”. Ağa Kapısından Şeyhülislâmlığa: İstanbul Müftülüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2019, 43-53.
• Işık, Ayhan. “Osmanlı Devletinde Dini İçerikli Eserlerin Denetimi: Kelam ve Akaid ile İlgili İncelenen Eserler”. Beşerî ve Vahyî İlimlerin Entegrasyonu Mevcut ve Beklentiler. Ed. Mustafa Yıldız. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023, 121-154.
• Kaydu, Ekrem. “Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 2 (1977), 201-210.
• Keskinoğlu, Osman. “Türkiye’de Matbaa Tesisi ve Mushaf Basımı”. Ankara İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (1967), 130-141.
• Koca, Ferhat. “Fetvâhâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Meşîhat Arşivi. Meclis-i Tedkik-i Müellefat ve Teftiş-i Mesâhif Defterleri, No. 1784, 1785, 5289-5299.
• Meşihat Arşivi (MŞH). EO. 529/33; EO. 146/95; EO. 1288/42; EO. 147/74; MŞH. EO. 146/122; EO. 1047/79; EO. 1205/89; EO. 1080/80.
• Polat, Ayşe. “Osmanlı’da Matbu İslam’ın Onay ve Denetimi: Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer’iyye Meclisi”. Fatih Sultan Mehmet İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 11 (2018).
• Yakut, Esra. Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2005.
• Yıldız, Esra. Meşihat Arşivi Belgeleri Işığında Şeyhülislamlık Binalarının Tarihçesi (1826-1924). Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.