Osmanlı Hayırseverlik Kültüründe Hz. Peygamber (s.a.s) ile İlgili Uygulamalar

Yıl 2023, Sayı: 7, 1 - 31, 01.01.2023

Nilüfer Ateş

https://doi.org/10.47169/samer.1183158

Öz

Bu çalışma Osmanlı dönemi hayırseverlik faaliyetlerinden Hz. Peygamber (s.a.s.) ile ilgili olan vakıf uygulamalarını konu edinmektedir. Çalışmanın amacı, Hz. Peygamber (s.a.s.) ile ilgili olup halk dindarlığında önemli bir yeri bulunan bu vakıfların çeşitliliğini ve yaygınlığını göstermektir. Konuyla ilgili birincil kaynak olan vakfiyeler, belge tarama yöntemiyle şer’iyye sicilleri, arşiv kayıtları ve basılı kaynaklardan istifade edilerek tespit edilmiştir. İncelenen vakıf türlerine örnek teşkil edecek şekilde Anadolu ve Balkan coğrafyasında farklı yüzyıllardaki uygulamaları göstermek üzere belge seçimi yapılmıştır. Öncelikle Kur’ân-ı Kerîm’in tilaveti ve sevabının Hz. Peygamber’e (s.a.s.) hediye edilmesi şeklinde uygulanan tilâvet vakıfları ve Mevlid, Muhammediyye, Mi’râciyye, Delâil-i Hayrât, Buhârî-i Şerîf ve Şifâ-i Şerîf kitaplarının belirli zamanlarda okunmasına yönelik yapılan kıraat vakıfları ele alınmıştır. Hz. Peygamber (s.a.s.) ile ilgili vakıf türlerinin tamamı bunlardan ibaret olmayıp hadis öğretimi için müstakil kurumlar olan dârülhadisler ile Haremeyn ve surre vakıfları da bu kapsamda işlenmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada, Osmanlı toplumsal yaşamında Hz. Peygamber (s.a.s.) ile ilgili ne tür vakıflara yer verildiğinin tespiti yapılmış ve her birine dair örnekler sunulmuştur. Söz konusu vakıfların topluma nasıl bir katkı sağladığı açıklanmıştır. Bu sayede Hz. Peygamber (s.a.s.) sevgi ve muhabbetinin toplumsal hayatta ne denli canlı olduğu ve toplumsal birlikteliği kenetleyici bir işlev yüklendiği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Siyer, Osmanlı Toplumu, Vakıf, Mevlid, Muhammediyye

Practices Related to the Prophet (pbuh) in the Ottoman Philanthropy Culture

Öz

This study deals with the waqf practices related to the Prophet (pbuh), which is among the philanthropic activities of the Ottoman period. The aim of study is to show the diversity and prevalence of these waqfs which are related to the Prophet (pbuh) and have an important place in folk piety. The primary source on the subject, waqfiyas, were determined by using the document scanning method sharia registers, archive records and printed sources. Document selection was made to show the practices in different centuries in Anatolia and the Balkan geography, as an example to the types of foundations examined. First of all, the tilavet waqfs, which were applied as the tilavet of the Qur’an and the gift of its reward to the Prophet (pbuh), and the recitation waqfs that are made to read the Mawlid Muhammadiyya Mirajiyya Delail al-KHayrat al-Bukhari al-Sharif and al-Shifa al-Sharif books at certain times have been discussed. Types of waqfs related to the Prophet Muhammad (pbuh) are not limited to these. Darul-hadiths, which are independent institutions for teaching hadith, and Haremeyn and surre waqfs are also covered in this contex. As a result, in this study, it was determined what kind of waqfs about the Prophet (pbuh) were included in the Ottoman social life and examples of each of them were presented. It has been explained how these waqfs contribute to the society. In this way, it has been revealed how lively the love and affection of the Prophet (pbuh) was in social life and that it assumed a clamping function for social unity.

Anahtar Kelimeler

Sirah, Ottoman Society, Waqf, Mawlid, Muhammadiyya

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Kaynakları (BOA)
• Ali Emiri Abdülhamid I [AE.SABH.I.]. 184/12214.
• Ali Emiri Mahmud II [AE.SMHD.II]. 123/10102; 12/695.
• Ali Emiri Mustafa III [AE.SMST.III]. 271/21708.
• Ali Emiri Osman III [AE.SOSM.III]. 90/6913.
• Ali Emiri Selim III [AE.SSLM.III]. 344/19813; 433/24684.
• Bab-ı Ali Evrak Odası [BEO.]. 4338/325324.
• Cevdet Evkaf [C.EV.]. 564/28492; 242/12092; 46/2267, 244/12155;592/29857; 229/11401; 156/7763; 231/11547; 655/33019; 1/12.
• Cevdet Maarif [C.MF.]. 123/6115; 135/6718; 146/7275; 37/1809; 15/750; 120/5972; 56/2758; 136/6779; 13/650; 7/349; 28/1395. 13/650; 37/1809.
• Dahiliye Mektubi Kalemi [DH.MKT.]. 898/25.
• Evkaf Berat [EV.BRT.]. 111/10; 198/13.
• Evkaf Defterleri [EV.d]. 17453; 40541; 32282.
• Evkaf Vakfiyeler Evrakı [EV. VKF.]. 19/1.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi [HR.MKT.]. 607/44.
• Hariciye Nezareti Sofya Sefareti [HR.SFR.04.]. 520/58/1, 4.
• Hatt-ı Hümayun [HAT.]. 683/33229, 637/31382; 207/10914, 264/15268,179/8050, 228/12743, 635/31338, 672/32911, 645/31642; 1591/53;229/12783.
• Hazine-i Hassa İradeler [HH.İ.]. 230/121.
• İbnülemin Hatt-ı Hümayun [İE.HAT.]. 6/545.
• İrade Dahiliye [İ.DH.]. 86/4320; 988/78037; 306/19466; 397/26294; 428/28297.
• İrade Meclis-i Vala [İ.MVL.]. 303/12456; 303/12456.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. 12/125, 333/27, 983/51.
• Mabeyn-i Hümayun Evrakı İradeleri [MB.İ.]. 2/66; 12/136; 8/98.
• Maliye Nezareti Emlak-i Emiriyye Müdüriyeti [ML.EEM.]. 430/57.
• Meclis-i Vala [MVL]. 327/10; 750/1.
• Sadaret Meclis-i Vala Evrakı [A.}MKT.MVL.]. 33/93.
• Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı [A.}MKT.MHM.]. 112/89; 643/44732.
• Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı [A.}MKT.NZD.]. 67/62; 146/98.
• Sadaret Umum Vilayat Evrakı [A.}MKT.UM.]. 5/9; 424/88.
• Şura-yı Devlet [ŞD.]. 125/3.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri [TS.MA.d.]. 1696.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı [TS.MA.e.]. 1119/26; 1267/71.
• Yıldız Hazine-i Hassa [Y.PRK.HH.]. 22/64.
• Yıldız Hususi Maruzat [Y.A.HUS.]. 347/54.
• Yıldız Meşihat Dairesi Maruzatı [Y.PRK.MŞ.]. 3/18.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat [Y.MTV.]. 15/15.
• Bursa Şer’iyye Sicilleri BŞS A 8 291b; A 58 4a, 6a, 8b, 26a, 62a, 64a-b; A 94 161b; B 39 71a; B 79 3b; B 92 7a; B 117 95a; B 158 76a; B 202 16a, 43b, 49a, 62a; B 189 85b; B 240 62b; B 245 13b; C 1/18b.
• Akar, Metin. “Nâyî Osman Dede ve Mi’râciye’si”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1 (Mart 1981), 1-16.
• Akar, Metin. Türk Edebiyatında Manzum Mi’râcnâmeler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Doktora Tezi, 1980.
• Akyol, İbrahim. “Sohbet Geleneğinde Muhammediye’nin Yeri”. Anadolu Sohbet Gelenekleri ve Yaren Sempozyumu 02-04 Nisan 2016 Bildiriler. Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi Yayınları, 2016, 23-30.
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhânlık”. Hadis Tetkikleri Dergisi 8/1 (Haziran 2010), 33-67.
• Arpaemînizâde Mustafa Sâmi vd. Târih-i Sâmi ve Şâkir ve Subhi. İstanbul: 1198.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. Osmanlı Halkının Geleneksel İslam Anlayışı ve Kaynakları. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2001.
• Atalar, Münir. “Surre Vakıfları”. X. Türk Tarih Kongresi 22-26 Eylül 1986 Kongreye Sunulan Bildiriler. 4/1635-1640. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• Atalar, Münir. Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Baskı, 2015.
• Ateş, Nilüfer. Kuruluş, İşleyiş ve İşlevleriyle Bursa Emir Sultan Külliyesi XV.-XVII. Yüzyıllar. İstanbul: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2021.
• Ateş, Nilüfer. “1129/1717 Yılı Surre Kayıtlarına Göre Osmanlı’da Haremeyn Yardımları ve Vakıfları”. Hac Tarihi. 259-308. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Başol, Samettin. Kentleşme, Ekonomi ve Sosyal Hayat Yönleriyle 17. Yüzyıl Bursa Vakıfları. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Bosna Hersek Vakfiyeleri. ed. Mevlüt Çam-Rahman Ademi. 3 cilt. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2016.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/527-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bursa Vakfiyeleri-I. haz. Hasan Basri Öcalan vd. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2013.
• Buzpınar, Şit Tufan - Mustafa Sabri Küçükaşçı. “Haremeyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/153-157. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Buzpınar, Şit Tufan. “Surre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/567-569. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çalışkan, Basri. “XIX. Yüzyılda Köstendil Tekkeleri Gelir ve Giderleri”. Rumeli’de Osmanlı Vakıfları Üzerine Araştırmalar: Bulgaristan. ed. Ahmet Kala, İsmail Güleç, Ömer Said Güler. 119-129. İstanbul: VAKAR Yayınları, 2020.
• Erguner, Süleyman. “Osman Dede, Nâyî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/461-462. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Erünsal, İsmail E. Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008.
• Esad Efendi. Osmanlılarda Töre ve Törenler (Teşrifât-ı Kadîme). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1979.
• Eyice, Semavi. “Eyüp Sultan Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/9-12. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gökalp, Murat. “Şifâ-i Şerîf Literatürü”. İSTEM Dergisi 14 (Aralık 2009), 353-370.
• Güler, Mustafa. Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları (16. ve 17. Yüzyıllar). İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2. Baskı, 2011.
• Heybeli, Hacer. XVIII. Yüzyıl Sonlarında Manisa Vakıfları (Şer’iyye Sicillerine Göre). Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Hızlı, Mefail. “Arşiv Belgelerine Göre Osmanlılarda Hz. Peygamber Sevgisi”. Diyanet İlmi Dergi (Peygamberimiz Hz Muhammed Özel Sayı). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Baskı, 2003. 519-526.
• Hızlı, Mefail. “Mevlid’e Dair Bazı Belgeler ve Bilgiler”. Süleyman Çelebi ve Mevlid Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri. ed. Mustafa Kara-Bilal Kemikli. 43-50. Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2007.
• İsmail Beliğ. Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân. Bursa: Hüdâvendigâr Vilâyeti Matbaası, 1302.
• İstanbul Kadı Sicilleri Bâb Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077/M. 1666-1667). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri 69 Bâb Mahkemesi 172 Numaralı Sicil (H. 1152-1153/M. 1740). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 41 Balat Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 964-965/M. 1557-1558). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 970-971/M. 1563). haz. Mehmet Akman. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri 45 Evkâf-ı Hümâyun Müfettişliği 1 Numaralı Sicil (H. 1016-1035/M. 1608-1626). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri 100 Evkâf-ı Hümâyûn Mahkemesi 673 Numaralı Sicil (H. 1300-1301/M. 1883-1884). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İstanbul Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 15 Numaralı Sicil (H.981-1000/M.1573-1591). ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
• Kadı İyaz. Şifâ-i Şerîf. çev. Naim Erdoğan – Hüseyin S. Erdoğan. İstanbul: Bedir Yayınevi, t.y.
• Kandemir, M. Yaşar. “el-Câmiu’s-Sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/114-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kandemir, M. Yaşar. “eş-Şifâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/134-138. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kara, Mustafa. “Mirâc Mirâciye ve Bursalı Safiye Hatun’un Vakfiyesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Ocak 1998), 25-40.
• Karataş, Ali İhsan. “XVI. Yüzyılda Bursa’da Tedavüldeki Kitaplar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Ocak 2001), 209-230.
• Karataş, Ali İhsan. “Osmanlı Toplumunda Hz. Peygamber Sevgisinin Tezahürü Olarak Kurulan Mevlid Vakıfları”. İSTEM Dergisi 11 (Aralık 2008), 47-77.
• Kastamonulu Latîfî. Tezkire-i Latîfî. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1314.
• Kepecioğlu, Kâmil. Bursa Kütüğü. haz. Hüseyin Algül vd. 4 cilt. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2009.
• Köten, Akif. “Kadı İyaz, Hayatı, Eserleri ve eş-Şifâ’sının Özellikleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Ocak 1998), 269-278.
• Kutluay, İbrahim. “Osmanlı Döneminde XVI ve XVII. Yüzyıllarda Kurulan Dârülhadislerin Müfredâtı, İlmî Seviyeleri ve Kadızâdeliler Hareketinin Dârülhadislerin Çoğalmasındaki Rolü”. Mizanü’l-Hak: İslâmi İlimler Dergisi 9 (Aralık 2019), 13-49.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Seyyid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/40-43. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Mehmed Mecdî Efendi. Terceme-i Şakâik-i Nu’mâniye. İstanbul: Dâru’t-Tıbâ’ati’l-Âmire, 1269.
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî. el-Câmi’u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr en-Nâsır. 8 cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1433/2012.
• Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi. Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Omerov, Mumin. Tanzimat’tan Osmanlı Hâkimiyeti’nin Sonuna Kadar Makedonya’da Vakıflar. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Şeker, Mehmet. “Mevlid (Osmanlılar’da Mevlid Törenleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/479-480. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Telli, Hasan. Osmanlı Dönemi Üsküp Vakıfları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Timurtaş, Faruk K. Mevlid Süleyman Çelebi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmi’u’l-kebîr (Sünenü’t-Tirmizî). thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Uludağ, Süleyman. “Cezûlî, Muhammed b. Süleyman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/515-516. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Uludağ, Süleyman. “Delâilü’l-Hayrât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uzun, Mustafa. “Mi’râciyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/135-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Çandarlı Vezir Ailesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1974.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Baskı, 1988.
• Yardım, Ali. “Dârülhadis (Anadolu Selçukluları ve Osmanlılarda Dârülhadis)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/529-532. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yardım, Ali. “Temel Kültür Müesseselerimizden Dârülhadisler”, Ekrem Hakkı Ayverdi Kitabı. 59-119. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1995.
• Yazıcıoğlu Mehmed. Muhammediye. haz. Amil Çelebioğlu. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Yılmaz, Yasin. Kanuni Vakfiyesi Süleymaniye Külliyesi. Ankara, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2008.
• Yücer, Hür Mahmut. “İstanbul’da Hadis Sevgisi: Darülhadisler ve Buhârîhanlık Geleneği”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi: Din. ed. Coşkun Yılmaz. 5/215-221. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2015.