Cahiliyenin Döngüselliği: Kabile, Kadın ve Köle

Yıl 2024, Sayı: Cahiliye Özel Sayısı, 92 - 108, 15.12.2024

Halil Ortakcı

https://doi.org/10.47169/samer.1444653

Öz

Cahiliye toplumunu muhatap alan Kur’an yirmi üç yılda nâzil olmuştur. Mezkûr zaman diliminde Hz. Peygamber (s), insanlara tebliğde bulunmuş ve sahabe neslinin yetişmesini sağlamıştır. İnanç, örf ve âdet bakımından toplumun cahiliyeden İslâm’a geçişi sürece yayılmıştır. Buna mukabil Resûlullah, cahiliyeyi her zaman geri gelebilecek toplumsal veya bireysel olgu olarak kabul ederek ashâbını dikkatli olmaları hususunda uyarmıştır. Bu geriye gidişler sosyal nizamın temelinde yer alan kabile, kadın ve köle üzerinden okunabilir. Nitekim Hz. Muhammed’in (s) vefatından sonra katı kabilecilik anlayışından kaynaklı ridde hadiseleri vuku bulmuştur. Aynı şekilde tarih boyunca kavmiyetçilik, özelde İslâm ümmetinin genelde ise insanlığın problemi olmuştur. İslâm, anneliğe kutsiyet atfederek cahiliye âdeti olarak kadınlığa yönelik olumsuz algıyı da hüküm olarak ortadan kaldırmıştır. Ancak süreç içerisinde kız çocuklarına ve hanımlara bakışta eskiye dönüşler meydana gelmiştir. Hz. Peygamber zamanında köleci toplumdan köleli topluma geçiş yaşanmış; onların azat edilmek suretiyle süreç içerisinde en azından istisnai bir sosyal statü olması hedeflenmiştir. Bu makalede İslâm öncesi Arap toplumunda kabile, kadın ve köleliğin Hz. Peygamber (s) zamanında geçirdiği değişim merkeze alınarak modern döneme kadar adı geçen üç ögedeki geriye gidişler panoramik biçimde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Siyer, Cahiliye, Döngüsellik, Kabile, Kadın, Köle

The Cycle of Jāhiliyya: Tribe, Women, and Slavery

Öz

The Qur’an, addressing the pre-Islamic society, was revealed over a period of twenty-three years. During this time, Prophet Muhammad (peace be upon him) conveyed his message to the people and ensured the upbringing of the generation of companions (Sahaba). The transition of the society from Jāhiliyya (the age of ignorance) to Islam in terms of belief, customs, and traditions took place gradually. In contrast, the Prophet always acknowledged the possibility of a return to Jāhiliyya as a societal or individual phenomenon, warning his companions to be vigilant. These regressions can be observed through the fundamental aspects of social order, namely tribe, women, and slavery. Indeed, after the demise of Prophet Muhammad (peace be upon him), incidents of apostasy occurred due to the rigid tribalistic understanding. Similarly, throughout history, tribalism has been a problem, specifically for the Islamic community and generally for humanity. Islam, by attributing sanctity to motherhood, abolished the negative perception of womanhood as an aspect of Jāhiliyya tradition. However, there have been regressions in the perception of girls and women over time. During the time of the Prophet, there was a transition from a society based on slavery to one where slavery existed but efforts were made for their manumission, aiming for at least an exceptional social status for them gradually. This article will examine the regressions in the three aforementioned elements - tribe, women, and slavery - in pre-Islamic Arab society during the time of Prophet Muhammad (peace be upon him) until the modern era.

Anahtar Kelimeler

Sirah, Jāhiliyya, Tribalism, Tribe, Women, Slavery

Kaynakça

• Aktan, Hamza. “Hz. Peygamber Döneminde Kölelik Olgusu ve İnsan Özgürlüğüne Kur’anî Yaklaşım”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2001), 59-79.
• Aktan, Hamza. “İstîlâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/361-362. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Altuntaş, Hacı Mehmet. Cahiliye’de ve Hz. Peygamber Zamanında Kan Davası. İstanbul: Kuramer, 2021.
• Atçeken, İsmail Hakkı. “Ömer b. Abdülazîz Dönemi Sonrası Emevî İdarecilerinin Mevâlî Politikaları”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (2002), 69-88.
• Aydın, Mehmet Âkif - Hamîdullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/237-246. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Belâẕürî, Aḥmed b Yaḥyâ b Câbir el-. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr – Riyâz ez-Zirikli. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Çil, Halit. “Risâlet Öncesi ve Sonrası Hz. Muhammed’in Hayatında Himaye Kavramının Sorun Çözücü İzdüşümleri”. Hadis ve Siyer Araştırmaları Dergisi 5/2 (2019), 283-308.
• Demircan, Adnan. Cahiliyeden İslam’a Kadın ve Aile. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Demircan, Adnan. Kabile Topluluklarından Akide Toplumuna. İstanbul: Beyan Yayınları, 2009.
• Demircan, Adnan. Kur’an’ın Geliş Ortamında İnanç ve İbadetler. İstanbul: Kuramer, 2020.
• Demirci, Mustafa. “Zenc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/249-251. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ebû’l-Ḳâsım el-Cevherî, Ebû’l-Ḳâsım ʿAbdurrahman b ʿAbdullâh b Muḥammed el-Ğâfiḳî el-Cevherî el-Mâlikî. Musnedu’l-Muvaṭṭaʾ. thk. Luṭfî b. Muḥammed es-Ṣağîr - Ṭâhâ b. ʿAlî Bû Sureyḥ. Beyrut: y.y., 1997.
• Fayda, Mustafa. “Abdullah b. Cüd’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/93-94. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Fayda, Mustafa. “Câhiliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/17-19. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Gözlü, Ahmet - Yılmazcan, Defne. “Antik Yunan’da Kölelik: Atina ve Sparta Örneği”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2017), 117-136.
• Günaltay, Şemsettin. “İslamdan Önce Araplar Arasında Kadının Durumu, Aile ve Türlü Nikâh Şekiller”. Belleten 15/60 (1951), 691-708.
• Günay, Enver. “Antik Çağ Ekonomileri ve Gelenek ile Çok Tanrılı Dinlerin Etkisinde Oluşan Antik Çağdaki İktisadi Düşüncelerin Özellikleri”. Internatonal Journal of Academic Value Studies 1/1 (2015), 46-64.
• Güven, Bakirezer. “Antik Yunan Düşüncesinde Kölelik”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 63/1 (2008), 18-54.
• İbn el-Kelbî. Putlar Kitabı. çev. Beyza Düşüngen. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2007.
• İbn Hişâm, Ebû Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişâm el-Ḥimyerî. es-Sîretu’n-nebeviyye. thk. Muṣṭafâ es-Saḳḳâ vd. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Muṣṭafâ el-Bâbî’l-Ḥalebî, 1955.
• İbn Manẓûr, Ebû’l-Faḍl Muḥammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manẓûr er-Ruveyfiʿî. Lisân’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1993.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ Zührî. et-Ṭabakâtü’l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1410.
• Koçak, Talat. “Roma Hukukunda Kölelikle İlgili Kanunlar Üzerine Bir Değerlendirme”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 6/1 (2023), 82-94.
• Kotan, Şevket. “Kelam: İslâmî Teolojinin İnşası”. Tezkire 31-32 (2003), 80-88.
• Köktaş, Yavuz. “Taha Abdurrahman’ın Felsefesine Dair Bazı Mülahazalar”. Köşe Yazısı. Yeni Şafak. 18 Haziran 2023. Erişim 21 Mart 2024. https://www.yenisafak.com/dusunce-gunlugu/taha-abdurrahmanin-felsefesine-dair-bazi-mulahazalar-i--4539397
• Kutub, Muhammed. 20. Asrın Cahiliyeti. çev. Ali Yakub Cenkciler - Osman Öztürk. İstanbul: Cağaloğlu Yayınevi, 1967.
• Ḳutub, Seyyid. Meʿâlimü fi’t-ṭarîḳ. Beyrut: Dârü’ş-Şürûḳ, 1979.
• Özdemi̇r, Fatih - Durğun, Serpil. “İbn Haldun’un Tarihçilik Yöntemi”. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 43 (2023), 408-443.
• Özdemir, Mehmet Nadir. “Abbasi Halifesi Mu’tasım’ın Ordusunda Bulunan Türklerin ‘Köle’ Olup Olmadığı Meselesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 18 (2005), 211-230.
• Özel, İsmet. Üç Mesele Teknik-Medeniyet-Yabancılaşma. İstanbul: Tiyo, 18. Basım, 2013.
• Süheylî, Ebü’l-Ḳâsım ʿAbdurrahman b. ʿAbdullâh b. Aḥmed es-. er-Ravḍu’l-ünf fî şerḥi’s-Sîreti’n-Nebevîyye. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2009.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 26 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 2001.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Târîḫu’r-Rusul ve’l-Mulûk ve Sılatu Târîḫ eṭ-Ṭaberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1967.
• Toshihiko, Izutsu. Kur’ân’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• Yıldırım, Ramazan. “Çağdaş İslami Hareketlerde Cahiliye Kavramının Sosyopolitik-İtikadi Bağlamı”. Milel ve Nihal 13/1 (12 Ağustos 2016), 111.
• Yılmaz, İbrahim. “İslâm Hukukunda Kız Çocuğunun Miras Hakkı ve Cahiliye Döneminde Kız Çocuğunu Mirastan Mahrum Etmenin Günümüz İslâm Ülkelerindeki İz Düşümü”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 261-297.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b ʿAmr ez-. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳâîḳı Ğavâmiḍi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. Esâsu’l-Belâğa. thk. Muḥammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sevd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.