Ana Altayca Dönemi’ne Dair Bir İz: “Böri” Sözcüğünün Etimolojisi, Filolojik Gelişimi ve Mitolojik Etkisi

Yıl 2023, Cilt: 1 Sayı: 2, 85 - 125, 31.12.2023

Ramazan Volkan Çoban

Öz

Türk mitolojisinin en önemli motiflerinden biri olan kurt motifi, yine temel bir kült olan kurt kültü üzerinde temellenmiştir. Oğuzcada “kurt” şeklinde anılan söz konusu hayvan, Genel Türkçede “böri” şeklinde anılmaktadır. Dilin tarihsel gelişiminin, aynı zamanda kültürel gelişimi de yansıttığı düşünüldüğünden “böri” sözcüğünün etimolojisinin incelenmesi, birtakım filolojik ve mitolojik sonuçlar ortaya koymaktadır. Sözcüğün etimolojik kökeni incelendiği zaman Ana Altayca Dönemi’ne kadar gidilebildiği, Türkçenin bilinen en eski sözcüklerinden birinin ortaya çıkarıldığı, Altay dil ailesi hipotezine söz konusu olan dillerle karşılaştırılınca Ana Altayca dil birliğine dair bir kanıt ortaya çıkarılmış olabilir. Diğer yandan bu türden bir inceleme ile birlikte kurt kültüne dair önemli mitolojik detaylar da ortaya çıkmakta, Türk düşünce tarihinin en eski zamanlarına dair kültürel ipuçları elde edilmektedir. Bu nedenle “böri” sözcüğünün etimolojisi ve filolojik gelişimi üzerinde durmak, birtakım önemli sonuçların ortaya çıkarılmasını sağlayabilir. “Böri” sözcüğüne ilk kez MS 111’de yazılan ve bir klasik Çin tarihi olan Han-shu içerisinde, “拊離 (fǔ-lí)” şeklinde geçen ve MÖ 30’da bir taht kavgası neticesinde öldürülen bir Wu-sun hükümdarının unvanında rastlanılır. Yapılan tarihsel incelemeler sonucunda söz konusu Wu-sun hükümdarının bu unvanı, Xiong-nu’lardan (Asya Hunlarından) almış olabileceği düşünülmüştür. Xiong-nu’ların, Türkçe kökenli bu unvanı kullandığı tespit edilerek filolojik bağlamda Türkçe ile Xiong-nu dili arasında bilinen ilk dil bağı da bu sayede kurulabilmiştir. Bunun dışında “böri” sözcüğünün sadece Türkçeye has olmayıp Xiong-nu dili, Türkçe, Moğolca, Korece, Japonca, Mançu-Tunguzca gibi Altay dil ailesi içerisinde olduğu düşünülen diğer dillerde de ortak bir şekilde yer aldığı görülmüş ve Ana Altayca Dönemi’ne dair bir sözcüğün ilk defa rekonstrüksiyonu yapılmıştır. Yine “böri” sözcüğünden hareketle Xiong-nu dilinin diğer Altay dillerinden ziyade Türkçeye yakın olduğu sonucu ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

böri, kurt, kült, etimoloji, Eski Türkçe, Ana Altayca, Xiong-nu, Wu-sun

A Sigh Of Proto-Altaıc Language: Etymology, Phylological Developments And Mythologycal Effect Of The Word "Börı̇"

Öz

Abstract: The wolf motif, one of the most important motifs of Turkic mythology, based on a fundamental cult, the cult of the wolf. This animal, which called "wolf" in Oghuz language, called “böri” in Common Turkish. Since it thought that the historical development of language also represents cultural development, an examination of the etymology of the word “böri” may reveal some philological and mythological results. When the etymological origin of the word is analysed, it will be seen that it can be traced back to the Proto-Altaic Language Period, one of the oldest known words of Turkic has been uncovered, and when compared with the languages within the framework of the Altaic language family hypothesis, it will be seen that evidence of Altaic language unity has been revealed. On the other hand, important mythological details about the cult of the wolf revealed and clues to the earliest times in the history of Turkic thought obtained. In the Han-shu, a Chinese history written in 111 AD, the word "拊離 (fǔ-lí)" appears in the title of the Wu-sun ruler who was killed in 30 BC as a result of a throne dispute. However, it was determined that the Wu-sun ruler received this title from the Xiong-nu (Asian Huns) and the first known linguistic link between Turks and Xiong-nu was established. In addition, the word "böri" has found to be common in Xiong-nu language, Common Turkish, Mongolian, Korean, Japanese, Manchu-Tungus, other languages thought to be in the Altaic language family, and a word from the Proto-Altaic Language Period has reconstructed for the first time. Also based on the word "böri", it concluded that Xiong-nu language is closer to Turkish than other Altaic languages.

Anahtar Kelimeler

böri, wolf, cult, etymology, Old Turkic, Proto-Altaic Language, Xiong-nu, Wu-sun

Kaynakça

• Abayev, V. İ. (1949). Osetinskiy Yazyk i Folklor. Moskva-Leningrad: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Abduldaev, A., D. İsaev vd. (hzl) (1969). Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü. Frunze: Mektep Basması.
• Ahincanov, S. M. (1995). Kypchaki v Istorii Srednevekovogo Kazakhstana. Almatı: Gılım Izdatelstvo.
• Aktaş, E. (2007). Hakas Kahramanlık Destanı Han-Orba. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ege Üniversitesi SBE.
• Alekseyev A. A. i E. S. Gabyshev. (1996). K Probleme Terminov "Bakhsy" i Lamutskogo "Bey". Klimovich Antonov, Nikolay (ed.), Yazyk - Yakutskogo Mif - Kul'tura Narodov Sibiri IV. (131-136). Yakutsk: Izdatelstvo Yakutskiy Gosudarstvennyy Universitet.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı Yazıtları: Eski Türk Runik Yazıtları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen Yayınları.
• Amanbaeva, B. E., A. T. Sulaymanova, Ç. M. Joldoşov (2007). Razvedyvatelnyye Marshruty Talasskogo
• Arkheologicheskogo Otryada (2003-2005). Bişkek: Izvestiya Natsionalnoy Akademii Nauk Kyrgyzskoy Respubliki.
• Anohin, A. V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. Zekeriya Karadavut ve Jannet Meyermanova (çev.). Konya: Kömen Yayınları.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig Cilt I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Atalay, B. (1985a). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi Cilt I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985b). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi Cilt III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi Cilt IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Baxter, W. H. (2000). An Etymological Dictionary of Common Chinese Characters [Preliminary Draft of 28 October 2000]. Yyy: William H. Baxter.
• Bazin, L. (1993). “Quelques Remarques d’Épigraphie Turque Ancienne”. Türk Dilleri Araştırmaları, (3), 33-41.
• Besli, E. (2010). Eski ve Orta Türkçe Hayvan İsimlerinin Etimolojisi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi SBE.
• Butanaev, V. Y. (1990). Etnicheskaya Istoriya Khakasov XVII-XIX. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınevi.
• Chavannes, E. (1903). Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux. St. Petersburg: Commissionnaires de l'Académie Impériale des Sciences.
• Choi, H. W. (1993). “Contacts of Korean and Turkic in the Early Period”. Türk Dilleri Araştırmaları, (3), 73-78.
• Choi, H. W. (2004). “Eski Korece'de Türkçe Ödünç Kelimeler”. Bilig / Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, (30), 85-93.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: The Clarendon Press.
• Cumagulov, Ç. (1987). Epigrafika Kirgizii III. Frunze: İlim Basması.
• Çoban, R. V. (2023). Türk Mitolojisinde Kurt Kültünün Kökleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Muş Alparslan Üniversitesi SBE.
• Çoruhlu, Y. (1999). Türk Mitolojisinin ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen: unter besonderer Berücksichtigung älterer Neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenszeit Band I. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı, Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar ve 13. Boy: Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım)- Transkripsiyon-Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Eliyarov, S. (1990). “Kurttan Türeyiş Efsanesinin Tarihi Coğrafyasına Dair”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (Prof. Dr. Bahaeddin Ögel’e Armağan Özel Sayısı - 65), 80-90.
• Ercilasun, A. B. (2023). Kurt. Ercilasun, Ahmet Bican (ed.), I. Uluslararası Türk Kültürü Sempozyumu Bildiler Kitabı. (212-215) Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Erdal, M. (2002). Anmerkungen zu den Jennissei-Inschriften. Ölmez, Mehmet und Simone-Christiane Raschmann (ed.), Splitter aus der Gegend von Turfan (Festschrift für Peter Zieme anlässlich Seines 60, Geburtstags). (51-73). Berlin: İstanbul-Berlin Verlag.
• Eunkyung, O. ve J. Mamatqul (2011). “Alpamış Destanında Baysın Kelimesinden Görünen Kurt Totemi”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (15), 149-157.
• Gabain, A. (1974). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Golden, P. B. (1992) An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State Formation among the Turkic Peoples of Medieval Eurasia. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Gortsevskaya V. A., V. D. Kolesnikova vd. (1975). Sravnitel'nyy Slovar' Tungusoman'chzhurskikh Yazykov Tom I. Lenindrad: Nauka.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü A-N. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2017). Türk ve Moğol Mitolojisinde Işık ve Gök. Gülensoy, Tuncer (ed.), Altayistik Mongolistik Halkbilimi Makaleler II. (433-436). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hekimov, M. (2012). Efsaneden Gerçeğe Mitolojiden Kültüre Bozkurt. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ji, X. (1998). Fó-jiào Jì-xiàn-lín Wén-jí. Nanchang: Jiāng-xī Jiào-yù Chū-bǎn Shè.
• Kaçalin, M. S. (2015). Kutadğu Bilig. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Kalafat, Y. (2007). Türk Halk İrfanında Kurt. Ankara: Lalezar Kitabevi.
• Kalafat, Y. (2009). Türk Halk Tefekküründe Kurt. Anlara: Berikan Yayınevi.
• Karademir, F. (2013). Türkiye Türkçesinde İyelik Olgusu. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karataev, О. (2003). Kırgız Etnonimder Sözdügü. Bişkek: Kırgız-Türk Manas Universitesi.
• Ksenofontov, G. V. (1992). Shamanism. Yakutsk: Izbrannoye Trudy.
• Malov, S. Y. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis'mennosti. Moskva: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Middendorf, A.F. (1896). Puteshestviye na Sever i Vostok Sibiri. Sankt-Peterburg: Tipografiya Imperatorskoy Akademii Nauk.
• Musayev, K. M. (1985). Leksika Tyurkskikh Yazykov v Sravnitel'nom Osveshchenii: Zapadno Kypchakskaya Gruppa. Moskva: Nauka.
• Nadalyayev, V. M., D. M. Nasilov vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Moskva: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, V. (2018). Türk Kültüründe Bozkurtun Yeri ve Önemi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi SBE.
• Pekarskiy, E. K. (1945). Yakut Dili Sözlüğü Cilt III. İstanbul: Ebüzziya Matbaası.
• Pekarskiy, E. K. (1958). Slovar' Yazyka Sakha. Moskva: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Polat, M. (2021). Hakas Türklerinin Kara Kuzgun Destanındaki Şekil Değiştirme Motifleri Üzerine Bir İnceleme. Ahmetkocaoğlu, Serpil, Sümeyye Kara vd. (ed.), II. Uluslararası Mitoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı. (428-439). Ardahan: Ardahan Üniversitesi.
• Pulleyblank, E. G. (1991). Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin. Vancouver: UBC Press.
• Radloff, W. (1899). Proben der Volksliteratur der Türkischen Stamme Südsibiriens Band IX. St. Petersbug: Russische Akademie der Wissenschaften.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines Etymologyschien Wörterbuch der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen.
• Sanjmyatav, T. (1995). Mongolyn Khadny Zurag. Ulaanbaatar: UB Ulsyn Khevleliin Gazar.
• Sevortyan, A. V. (1980) Etimologicheskiy Slovar' Tyurkskikh Yazykov: Obshchetyurkskiye i Mezhtyurkskiye Osnovy na Glasnyye Tom III. Moskva, Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1978). Etimologicheskiy Slovar' Tyurkskikh Yazykov. Moskva: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Shcherbak, A. M. (1961) Nazvaniya Domashnikh i Dikikh Zhivotnykh v Tyurkskikh Yazykakh. Ubryatova, Yelizaveta Ivanovna (ed.), Istoricheskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskikh Yazykov. (82-172). Moskva: Akademiya Nauk.
• Sıdıkov, S. (1983). Kara Degen Sözdün Semantikası Cönündö. Erunze: Tyurkologicheskiye Issledovaniya.
• Tekin, T. (1993). Irk Bitig: The Book of Omens. Wiesbaden: Harrossowitz Verlag.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Mehmet Ölmez.
• Useev, N. (2009) “Talas’ta Yeni Bulunan Eski Türk Yazıtı”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 16 (41), 17-24.
• Valihanov, Ch. (1961). Sobraniye Sochineniy Tom I. Alma-Ata: Glavnaya Redaktsiya Kazakhskoy Sovetskoy Entsiklopedii.
• Vasilyev, D. D. (2011). Güney Sibirya’daki Gök Türk Runik Yazıtlarında Adları Geçen Kişilerin Hayatları ve Kahramanlıkları Hakkındaki Tarihi Bilgiler. Çelik Şavk, Ülkü (ed.), Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyum Bildiri Kitabı. (901-910). Hacettepe Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Yalçın, S. K. (2016). “‘Geri’ Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (56), 767-774.
• Yegorova, L. I. (2013). Saha Kültüründe Kurt Kültü. Abdullah Alper Altınkaynak (çev.). Ankara: Karadeniz Dergi Yayınları.
• Zheng-zhang, S. (2000). The Phonological System of Old Chinese. Paris: École des Hautes Études en Sciences Sociales.