Dilsel Değişimlerin İzinde: İslam Öncesi Dönemden Tanzimat Dönemine Türk Dünyasında “Dil”

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 2, 99 - 115, 31.12.2024

Seda Demir

Öz

İslamiyet’ten önce Türk medeniyetlerinde olduğu kadar, medrese olarak adlandırılan yükseköğretim kurumlarının Türk tarihinde görülen ilk örneği olan Nizamiyelerin ortaya çıkışına kadar geçen süre içinde eğitim dili ve yabancı dil mevhumlarında değişmeler olduğu gözlemlenebilir. Aynı durum Osmanlı İmparatorluğunda ilk medreseler zamanından başlayıp Tanzimat’ a kadar evrilen bir tarih sürecinde de geçerlidir. İlerleyen dönemlerde Osmanlılarda, Enderun’ daki devşirme öğrenciler için Arap ve Fars dilleri Türkçeden sonra ikinci ve üçüncü yabancı dil konumuna düşmüştür. Çalışmada, eğitimde yabancı dil uygulamalarının bir parçası olarak karşımıza çıkan Tanzimat’tan önceki dönemlerde yükseköğretimde dil ve yabancı dil öğretiminin yeri ele alınmakta ve bu medeniyetlerde kullanılan eğitim dillerine değinilmektedir. İlgili literatürdeki çalışmalardan farklı olarak bu çalışma Türk tarihi boyunca medreselerin ilk ortaya çıkış dönemlerinden itibaren, çeşitlendikleri dönemler ve gelişim dönemleri boyunca dil öğrenimi ve yabancı dil olguları ile ne kadar ilgili olduklarını; ilgili öğretim kurumlarının doğu-batı dillerinin öğretimi açısından durumları ve hakkında bilgi sahibi olduğumuz uygulamalarını ele alan bir tasnif üzerinden ilerlemektedir. Ayrıca çalışmada, söz konusu yabancı dillerin eğitim dili mi yoksa yabancı dil olarak mı öğretildikleri noktasında bilgiler de sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yabancı Dil Öğretimi, Türklerde Yabancı Dil, Farsça, Arapça, Türk Medeniyetlerinde Eğitim Dili ve Tercüme Faaliyetleri

Tracing Linguistic Shifts: “Language” in Turkish World from Pre-Islamic Times to the Tanzimat Era

Öz

As in the pre-Islamic Turkish civilizations, changes in the concepts of the language of education and foreign languages can be observed in the period leading up to the emergence of the Nizamiyah schools, considered the first examples of higher education institutions in Turkish history. A similar situation applies to the Ottoman Empire, where a historical process evolved from the time of the first madrasahs to the Tanzimat era. In later periods within the Ottoman Empire, for the devshirme students at the Enderun School, Arabic and Persian became secondary and tertiary foreign languages after Turkish. This study examines the role of language and foreign language education in higher education during the pre-Tanzimat period as part of foreign language practices in education. It also touches upon the educational languages used in these civilizations. Unlike other studies in the relevant literature, this research explores the extent to which madrasahs in Turkish history, from their initial establishment to their diversification and development periods, were associated with language learning and foreign language concepts. It also provides a classification of the state of these educational institutions in terms of the teaching of Eastern and Western languages and the practices for which we have information. Furthermore, the study offers insights into whether these foreign languages were taught as languages of instruction.

Anahtar Kelimeler

Foreign Language Teaching, Foreign Language in Turkic History, Persian, Arabic, Medium of instruction and translation activities in Turkic Civilizations

Kaynakça

• And, M. (2021). Osmanlı tasvir sanatları 1: Minyatür. Yapı Kredi Yayınları.
• Ağar, M. E. (2004). Türkçe öğretiminin tarihçesi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 1, 1-10.
• Akkutay, Ü. (1984). Enderun Mektebi (No. 4). Gazi Üniversitesi.
• Akyüz, Y. (2008). Türk eğitimi tarihi M.Ö. 1000 - M.S. 2008. Ankara: Pegem.
• Alyılmaz, C. (2003). Bugut yazıtı ve anıt mezar külliyesi üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1(13), 11-21.
• Arjmand, R., Mirsafa, M., & Talebi, Z. (2018). Islamic educational spaces: Architecture of madrasah and Muslim educational institutions. In International handbooks of religion and education (pp. 460-510).
• Atçeken, Z. (2012). Selçuklu müesseseleri ve medeniyeti tarihi. Konya: Eğitim.
• Aytaç, K. (1972). Avrupa eğitim tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Balcı, S. (2008). Osmanlı Devleti’nde modernleşme girişimlerine bir örnek: Lisan Mektebi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 27(44), 77-98.
• Biçer, N. (2012). Hunlardan günümüze yabancılara Türkçe öğretimi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 1(4), 107-133.
• Boyle, J. A. (Ed.). (1968). The Cambridge history of Iran. Cambridge: Cambridge University Press.
• Demir, S. (2021a). İslam coğrafyasında erken dönem medrese bileşenleri üzerine. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(3), 1678-1691.
• Demir, S. (2021b). Erken Orta Çağda yükseköğretimin temelleri: Karolenj hanedanlığı & İslam medeniyetleri. Ankara: Nobel Akademik.
• Demircan, Ö. (1988). Dünden bugüne Türkiye’de yabancı dil. İstanbul: Remzi.
• Demirel, Ö. (2003). Yabancı dil öğretimi. Ankara: Pegem.
• Doğan, R. (1997). Osmanlı eğitim kurumları ve eğitimde ilk yenileşme hareketlerinin Batılılaşma açısından tahlili. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37(1), 407-442.
• Esin, E. (1978). İslâmiyetten önce Türk kültür tarihi ve İslâma giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi.
• Hazer, D. (2002). Osmanlı medreselerinde Arapça öğretimi ve okutulan ders kitapları. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 274-293.
• İnayet, A. (2008). Literature and history of Turkish or Turkic. Turkish Studies International Periodical for the Languages, 1, 294.
• Kayadibi, F. (2000). Anadolu Selçuklular döneminde Ahi teşkilatında eğitim. Sosyoloji Konferansları, 26, 177-188.
• Kazıcı, Z. (2000). İslam eğitim tarihi. İstanbul: MÜİF Vakfı.
• Kim, H. J. (2013). The Huns, Rome and the birth of Europe. Cambridge: Cambridge University Press.
• Koloğlu, O. (1999). Osmanlı diplomasisinde Rumların rolü ve Tanzimat'la birlikte Fransızcanın yaygınlaşması. In Çağdaş Türk diplomasisi: 200 yıllık süreç (pp. 15-17). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ocak, A. (2017). Selçuklu devri üniversiteleri Nizâmiye medreseleri. Nizamiye Akademi.
• Özkan, S. H. (2010). Osmanlı Devleti’nde yabancı dil eğitimi. Turkish Studies, 5(3), 1783-1800.
• Özyılmaz, Ö. (2002). Osmanlı medreselerinin eğitim programları. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Soner, O. (2007). Türkiye’de yabancı dil eğitiminin dünü bugünü. Öneri Dergisi, 7(28), 397-404. https://doi.org/10.14783/maruoneri.684553
• Tezcan, S. (2001). En eski Türk dili ve yazını: Bilim, kültür ve öğretim dili olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yıldırım, N. (2022). İslâmiyet’in ortaya çıktığı çağda İran. Tarih ve Tarihçi, 1(2), 106-120.
• Yurdaydın, H. G. (1971). İslâm tarihi dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.