Türkçede Arapça Kelife Kökünden Türemiş Söz Varlığı

Yıl 2023, Cilt: 2023 Sayı: 2, 118 - 136, 19.10.2023

İhsan Sabri Çebi

https://doi.org/10.56337/sbm.1331073

Öz

Eski Türkçe döneminden beri Türkçenin en çok etkileşime girdiği diller Farsça ve Arapçadır. Yüzyıllar süren etkileşim boyunca bu dillerden Türkçeye birçok kelime, tamlama, ek vb. dil ögeleri girmiştir. Bu yazıda Arapça kelife (كَلِفَ) üçlüsünden türemiş olup bir kısmı Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesi döneminde, bir kısmı ağızlarda, bir kısmı da hâlen edebî dilde kullanılan söz varlıkları ele alındı. Bu söz varlıklarının pek çoğunun kaynak dil Arapçada ve aracı dil Farsçada olmadığı, Türkçede üretildiği tespit edildi. Arapça kelife kökünden türemiş olan külfet, külef, mükellef, mükellefe, mükellefîn, mükellefiyet, mütekellif, mütekellifîn, tekalif, tekellüf, tekellüfȃt, teklîf, teklîfat, teklîfî gibi 14 kelimeden oluşturulmuş Türkçe söz varlığının sayısı 90’dır. Bu kelimelerden bazıları Arapça kurallara göre yapılmış çokluk şekilleridir. Türkçede bu kelimelerden türetilen söz varlıklarının 23’ü fiildir. Bu fiillerden 1’i fiil yapma ekiyle, diğerleri yardımcı fiiller ile oluşturulmuştur. Yine bu söz varlıklarının 4’ü Arapça asıllarından bazı ses olayları sonucunda Türkçenin ses özelliklerine uydurulmuş kelimelerdir. Sonuç bölümünde detaylı dökümünü verdiğimiz bu söz varlıklarının bir kısmı Farsça bir kısmı Türkçe kurallarla oluşturulmuş kelime gruplarıdır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Arapça

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

-

Vocabulary in Turkish from the Root of the Arabic Kelife

Öz

Since the Old Turkish period, the languages with which Turkish has interacted the most have been Persian and Arabic. Throughout centuries of interaction, Turkish has borrowed many words, phrases, affixes, etc. from these languages. In this article, the lexicon that is derived from the Arabic kelife (كَلِفَ) trio, some of which are used in the Old Anatolian and Ottoman Turkish periods, some in dialects and some still in literary language, has been discussed. It has been determined that most of these lexicons are not in the source language Arabic and the intermediate language Persian, but produced in Turkish. The number of Turkish lexicon is 90, which is composed of 14 words derived from the Arabic root kelife, such as külfet, külef, mükellef, mükellefîn, mükellefiyet, mütekellif, mütekellifîn, tekalif, tekellüf, tekellüfȃt, teklîf, teklîfat, teklîfî. Some of these words are plural forms made according to Arabic rules. 23 of the lexicons derived from these words in Turkish are verbs. One of these verbs is formed with the verb making suffix, and the others are formed with auxiliary verbs. Again, 4 of these lexicons are words that are adapted to the phonetic features of Turkish as a result of some phonetic events from the Arabic originals. Some of these lexicons, which we have given a detailed breakdown in the conclusion section, are word groups formed with Persian and some Turkish rules.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Turkish, Old Anatolian Turkish, Ottoman Turkish, Arabic

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1977). Arapça Sözcüklerde Anlam Kaymaları. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. C: XXXV, S: 308, s. 461-466.
• Abdulrasul, A. J. (2020). The adaptation and the different modifications of borrowed Arabic Plurals in Modern Turkish: Kökende Çoğul Olarak Kullanılan Arapça Kelimelerin Türkçe’ye Geçmesi ve Türkiye Türkçesinde Kullanım Şekilleri. Journal of the College of Languages (JCL), (42), 266–285. https://doi.org/10.36586/jcl.2.2020.0.42.0266 Erişim Tarihi: 11.04.2023
• Anıl, Z. A. (2002). Aslı Arapça Olup Türkçeye Anlam Kaymasına Uğrayarak Geçmiş Kelimeler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arat, R. R. (1948). Türk Dilinin İnkişafı. III. Türk Tarihi Kongresi, 1943. Ankara. 598-611.
• Ayverdi, İ. (2020). Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 4. Baskı. İstanbul: Kubbealtı.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Devellioğlu, F. (2013). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat. 30. Baskı. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Ermiş, H. (2012). Türkçeleşmiş Arapça Kelimelerin Tasnifi ve Kök Analizi. İstanbul: Cantaş Yayınları.
• Ermiş, H. (2013). Türkçe Söz Varlığı İçinde Türetme Gücü En Yüksek Yirmi Arapça Kök Üzerine Morfolojik Bir İnceleme. Turkish Studies, Volume 8/8, p. 607-634.
• Ermiş, H. (2014). Arapçadan Türkçeleşmiş Kelimeler Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• İşler, E. (1997). Türkçede Anlam Kaymasına Uğrayan Arapça Kelime ve Kelime Grupları. İstanbul: TDAV Yayınları.
• Karahan, L. (2013). Oğuzcanın Anadolu’da Yazı Dili Olma Sürecine Dair Düşünceler. Âşık Paşa ve Anadolu’da Türk Yazı Dilinin Oluşumu Sempozyumu, 1-2 Kasım 2013, Kırşehir, s. 219-228.
• Keykavus b (1966). Kabusname -İkinci Basılış-. (Çev. Mercimek Ahmed Gözden geçirerek yayımlayan Orhan Şaik Gökyay). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Keykavus c (1312H). Kabusname. (Haz. Saed Nefîsî). Tahran: Matba’a-i Meclis.
• Köprülü, M. F. (1980). Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Mengi, M. (2005). Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Edebiyat Tarihi – Metinler, 11. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mutçalı, S. (1995). Arapça – Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
• Salehpour, C. (1370 H.). Farhang-i Cami Farsî be Türkî İstanbulî I-II. Tebriz: Neşr-i Lâle.
• Özkan, A. & Özdemir, C. (2022). Arapçadan Türkçeye Geçmiş İnsana Ait Özellikler ile İlgili Benzer Kelimelerin İncelenmesi. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. IJSS, 2022, Volume 6, Issue 24, p. 164-182.
• Pekacar, Ç. (2007). Kumuk Türkçesindeki Arapça Alıntı Kelimelerde Son Ses /U/ Meselesi ve Türkçe-Arapça İlişkileri. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II. Ankara: TDK Yayınları.
• Şemseddin Sami (1317). Kamus-ı Türkî, 2 Cild. Dersa’adet: İkdam Matbaası.
• Türkçe Sözlük (2011). 11. Baskı. Ankara: TDK Yayınları.
• Örneklerin alındığı kaynaklar Ahmed-i Dâî (2021). Tercüme-i Kitâbü’t-Ta’bîr Rüya Tabirleri Kitabı. (Haz. İhsan Sabri Çebi). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları
• Ararat, Ş. (2010). Enderûnlu Mehmed Hamid Beg Dîvânı İnceleme-Metin. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Gaziantep Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.
• Aypay, A. İ. (1992). Nahifi Süleyman Efendi (Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Aydın, G. (2019). Bosnalı Sabit Divanı’nın Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Aydın, S. (2018). Derviş Gubârî’nin Gazavât-nâme-i Midilli Adlı Eserinin Bağlamlı dizin ve İşlevsel Sözlüğü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bartın Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bartın.
• Bayoğlu, A. (2009). Âşık Sümmani’nin Deyişlerinde Dini ve Sosyolojik İçerik. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Bosnalı İntizâmî (2020). Tuhfetü’l-İhvân. (Haz. Cihan Okuyucu ve Sadık Yazar). İstanbul: YEK Yayınları.
• Çelik, B. (2021). Türkiye Türkçesindeki Hal Ekleri ile Koçi Bey Risalesi’ndeki Hal Eklerinin Mana Açısından Mukayeseli İncelemesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Medeniyet Üniversitesi/Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Dilçin, C. (1991). Mes’ûd bin Ahmed Süheyl ü Nev-bahar İnceleme-Metin-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Duman, M. A. (2005). Fazıl Divanı (Transkripsiyonlu Metin-İnceleme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Cumhuriyet Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.
• Ergin, M. (2011). Dede Korkut Kitabı 1. Ankara: TDK Yayınları.
• Ersoy, M. A. (2021). Safahat. (Haz. Necmettin Turinay). Ankara: TBMM Yayınları
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi (2000). 10 c. (Haz. Yücel Dağlı, Seyid Ali Kahraman). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Hoca Ahmed Yesevî (2022). Divan-ı Hikmet 11. Baskı. (Haz. Hayati Bice). Ankara: TDV Yayınları.
• Kadirova, M. (2001). Nadire Kamile Divan. Taşkent: Abdulla Kadri Namıdaki Halk Mirası Neşriyatı.
• Kaya, D. (1991). Sivas’ta Âşıklık Geleneği ve Âşık Ruhsatî. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Keykavus bin İskender bin Veşmgir a (2016). Kâbûs-nâme (Giriş-Notlar-Metin-Sözlük/Dizin-Tıpkıbaskı). (Çev. Şeyhoğlu Sadru’d-dîn Mustafâ, Haz. Enfel Doğan). Ankara: TDK Yayınları.
• Kılıç, F. & Bülbül, T. (2011). Demir Baba Velâyetnâmesi (İnceleme-Tenkitli Metin). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kırkkılıç, A. (1985). Sultan Üçüncü Murad (Murâdî) Hayatı-Edebî Kişiliği-Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi/Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Erzurum.
• Koşik, H. S. (2012). Nasihatnâme-i Sıdkî (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
• Küçük, M. (2014). Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satır Arası İlk Kur’an Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Lami’î Çelebi (1997). Şerefül İnsan. (Haz. Eğri, Sadettin. Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Marzubân bin Rüstem. (2017). Marzubân-nâme Tercümesi Destûr-ı Şâhî. (Çev. Şeyhoğlu Sadre’d-dîn Mustafa. Haz. Zeynep Korkmaz). Ankara: TDK Yayınları.
• Mostarlı Hasan Ziyâ’î (2017). Şeyh-i San’ân Mesnevisi. (Haz. Müberra Gürgendereli). http://ekitap. kulturturizm.gov.tr. Erişim Tarihi: 08.04.2023.
• Nar, O. (2016). Yenişehirli İzzet Hayatı, Edebî Kişiliği ve Dîvânı’nın Tenkitli Metni (Metin-İnceleme-Dizin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Özçelik, S. (1997). Urfa Merkez Ağzı, İnceleme-Metinler-Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Şirvanlı Mahmûd a (1998). Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi (Giriş – İnceleme – Metin – Sözlük). (Haz. Muhammed Yelten). Ankara: TDK Yayınları.
• Şirvanlı Mahmûd b (1998). Tarih-i İbn-i Kesîr Tercümesi (4. Cilt, 1. Kısım) Dil Özellikleri-Metin-Sözlük. (Haz. Arslan Tekin). Ankara: TDK Yayınları
• Şirvanlı Mahmûd c (1999). Tarih-i İbn-i Kesîr Tercümesi (IV. Cild 2. Kısım) Dil Özellikleri – Metin – Sözlük – Dizin. (Haz. Mehdi Ergüzel). Ankara: TDK Yayınları.
• Taktak, A. F. (1997). Sandıklılı Fikri Hayatı ve Dîvânı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon.
• Turan, L. (1998). Yenişehirli Avni Bey Divanı’nın Tahlili (Tenkitli Metin) Encümen-i Şu’arâ ve Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatına Geçiş. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Uğurlu, M. (1984). Munyetü’l-Ġuzât Metin-İndeks. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Uygur, S. (2003). Ali’nin Kıssa-i Yusuf’u (Giriş – İnceleme – Metin – Sözlük). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Ünal, M. & Pektaş M. (2014). Fehîm-i Kadîm’in Şiirlerinde Gurbet. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 31, s. 99-109.
• Vâhidî (2015). Hâce-i Cihân ve Netîce-i Cân İnceleme - Tenkitli Metin. (Haz. Turgut Karabey, Bülent Şığva, Yusuf Babür). Ankara: Akçağ
• Yiğit, A. S. (2018). Nâbî Divanı Sözlüğü (Bağlamsal Dizin ve İşlevsel Sözlük. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yüksel, E. Ş. (2018). Adile Sultan Divanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük]. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• İnternet kaynakları (URL) https://lehcediz.com
• (URL1) (Halil Soyuer Şiirleri, https://lehcediz.com/tarama/pages/arama/beyit_arama_ sonuc.php?s = ayrılmaksa+kız+niyetin) Erişim Tarihi 19.01.2023
• (URL2) https://www.academia.edu/40843933/Mecelle_Genel_Hükümlerİlk_100_Madde_ve_Tam _Metin. Erişim Tarihi: 1.11.2022
• (URL3) (Enderunlu Vasıf, https://a432090bb89360a720602a6c96caa2cf2b47165d.vetisonline .com/ tarama/pages/arama/beyit_arama_sonuc.php?s=bila-teklif)
• (URL4) (Hançerli Hanım Hikâye-i Garibesi, https://a432090bb89360a720602a6c96caa2cf2b4716 5d. vetisonline.com/tarama/pages/arama/beyit_arama_sonuc.php?s=bila-teklif)