“Alaş” Partisi ve Kazak Milli Aydınlanma Süreci: Kimlik ve Din

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 3, 12 - 35, 30.09.2021

Tevfik Erdem , Sayan Shilmambetov

Öz

Türkistan coğrafyası sömürgeci saldırıya maruz kaldığı andan itibaren maddi ve ma-nevi büyük sıkıntılar yaşamıştır. 20. yüzyıla gelindiğinde bu saldırılarda en şiddetli dönem yaşanmıştır. Özellikle sömürü ve asimile etme çalışmaları ağırlık kazanmış ve buna karşı direnç merkezleri oluşmuştur. Sömürü ve asimile çalışmalarının temelin-de sömürgeleştirmeyi kolaylaştırma ve küçük parçalara bölerek daha rahat yönetme düşüncesi vardır. Bu asimile etme ve sömürme çabasına karşı en sert tepkiyi, eski usul medreseler ile Cedit hareketinin bir sonucu olarak faaliyete başlayan Usul-i Ce-dit okullarından yetişenlerin kurduğu cemiyet, dernek ve partilerden yetişen bilinçli topluluklar verir. Bu dönem aydınlarının yürüttükleri faaliyetler sadece mahalli ça-lışmalarla sınırlı değildir. Bu dönemin aydınları, Türk dünyasının tamamını hedef alan asimile etme ve sömürme arayışına karşılık yine bütün Türk dünyasını birleşti-rici çalışmalar ile düşmana karşı koymayı hedeflemişlerdir. Bununla beraber yapılan mahalli çalışmalar da ayrıştırıcı olmaktan çok zaruri ve birleştirici tarafıyla ön plana çıkmıştır. Bu çalışmada; Rusların, Ruslaştırma ve Hristiyanlaştırma gayesi ile giriş-tikleri sömürü ve asimile etme çabalarına karşı bir tepki olarak ortaya çıkan Kazak aydınlanma sürecini ve bu süreci geliştirip yerleşik hale getiren Alaş Orda hareketi değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Alaş Orda, Kazak, Aydınlanma, Kazakistan, Türkistan

“Alaş” Party and Kazakh National Enlightenment Process: National Identity and Religion

Öz

Turks, one of the oldest tribes in history, have always been exposed to direct or indirect attacks in many areas in their geography. By the 20th century, these attacks experienced the most violent period. In particular, exploitation and assimilation efforts have gained weight and centers of resistance have been established against this. The idea of facilitating colonization and managing it by dividing it into small pieces is the basis of exploitation and assimilation. The harshest reaction to this assimilation and exploitation effort is the old-fashioned madrasahs and conscious communities raised from the societies, associations and parties established by the Usul-i Cedit schools that started their activities as a result of the Cedit movement. The activities carried out by the intellectuals of this period were not only local studies. The intellectuals of the period aimed to confront the enemy with efforts to unify the whole Turkic world in response to the search for assimilation and exploitation targeting the entire Turkic world. However, local studies have also come to the fore with their essential and unifying aspects rather than being separators. In this study; We will evaluate the Kazakh enlightenment process, which emerged as an attitude against the exploitation and assimilation efforts undertaken by the Russians for the purpose of Russification and Christianization, and the Alaş Orda movement that developed and settled this process.

Anahtar Kelimeler

Alaş Orda, Kazakh, Enlightenment, Kazakhstan, Turkistan

Kaynakça

• Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlık Arşivi
• KC CA, Fon. 811, Kayıt. 24, Dosya. 114, Sayfa. 80-88.
• Kazakistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi
• KC MDA. Fon. 64, Kayıt. 1, Dosya. 256, Sayfa. 15.
• KC MDA, Fon. 111, Kayıt. 3, Dosya. 81, Sayfa. 230.
• KC MDA, Fon. 109, Kayıt. 1, Dosya. 15, Sayfa. 55.
• KC MDA, Fon. 797, Kayıt. 1. Dosya. 46, Sayfa. 401.
• Akkulı, S. (2016). Alihan Bökeyhan. Zaveşaniye. T. 2: Şimkent. Alaş Qozğalısı. Dvijeniye Alaş. (2005). Sbornik Dokumentov. Tom. 2, 3: Almatı.
• Alektorov, A.E. (1900). Oçerk Narodnogo Obrazovaniya Turgayskoy Oblasti. Letopis 1744-1898. Vıpusk, 2. Orenburg. (Алекторов, А. (1900). Очерк Народного Образования Тургайской области. Летопись 1744-1898. Выпуск, 2. Оренбург.)
• Amanjolova D.A. (2015). From the History of Interaction of Provisional Siberian Government and Alaş-Orda. Russkaya Starina, 2015, Vol. (13).
• Aşımbayev D., Hlyupin V. (2008). Kazahstan: İstoriya Vlasti. Almatı. (Ашимбаев В., Хлюпин В. (2008). Казахстан: История Власти. Алматы)
• Dowler W. (2001). Classroom and Empire: The Politics of Schooling Russia’s Eastern Nationalities, 1860–1917. McGill-Queen’s Pr.
• Dvijeniye Alaş. (2016). Sbornik Materialov Sudebnıh Protsesov Nad Alaşevtsami. (Almatı. Движение Алаш. (2016). Сборник материалов Судебных процесов над Алашевцами. Алматы)
• Erjanova Ulpan. (2002). Tildegi Kazaktar Düniye tanımı / Ult Tağılımı. № 4.
• Janbosinova A.S. (2013). Kratkaia Entsiklopedia İstorii Alaş i Alaş Orda. Ust’-Kamenogorsk: Izdatel’stvo “Berel”’ VKGU imeni S. Amanzholova. (Джанбосинова А.С. (2013). Краткая энциклопедия истории Алаш и Алаш Орда. Усть-Каменогорск: Издательство «Берель» ВКГУ имени С. Аманжолова.)
• Jirençin, A.M. (1987). İz İstorii Kazahskoy Knigi. Alma-Ata. (Цзиренчин, А. (1987). След Истории Казахской Книги: Алма-Ата.)
• Hayit, B. (1962). Komünist Emperyalizmi Karşısında Türkistan. İstanbul: Toprak Dergisi Yayınları№: 21.
• Kıdıralina J.U. (2012). Alimhan Ermekov: Almatı.
• Kurat, A.N. (1990). Türkiye ve Rusya. Sevinç Matbaası: Ankara.
• Majitov, Sattar. (1998). Aktualniye Problemı İzuçeniya Natsionalno-Osvoboditelnogo Dvijeniya v Kazahstane. Materialı Seminarov, Kruglogo Stola i Konferentsii. Almatı: Zhan. (Маджитов, Саттар. (1998). Актуальные проблемы Изучение Национально-Освободительного Движения в Казахстане. Материалы Семинаров, Круглого Стола и Конференции. Алматы: Жан.)
• Narkomı Kazahstana. 1920-1946 gg. (2007). Biografiçeskiy Spravoçnik. Almatı. (Наркома Казахстана. 1920-1946 гг. (2007). Биографический справочник: Алматы)
• Nesenov, B. (2005). Halık Jauları: Almatı.
• Neroznak V.P. (1995). Natsionalnoye Samosoznaniye: Konsept i Struktura. Etniçeskoye i Natsionalnoye Samosoznaniye: Tezisı Konferentsii. Moskova. (Нерознак В.П. (1995). Национальное самосознание: Концепция и структура. Этническое и Национальное Самосознание: Тезиси Конференции. Москва.)
• Nurpeisov, K.N. (1995). Alaş hem Alaşorda: Almatı.
• Nurpeisov, K.N. (1987). Stanovlenie Sovetov v Kazakhstane (mart 1917 g. – iyun’ 1918 g.). Alma-Ata: Nauka. (Нурпеисов, К. (1987). Становление Советов в Казахстане (март 1917 г. - июнь 1918 г.). Алма-Ата: Наука.)
• Nurmaganbetova, R.K. (2003). Dvijeniye Alaş i Alaş Orda. İstoriografiya Problemı. 1920-1990 Godı 20. Veka. Almatı. (Нурмаганбетова, Р. (2003). Движение Алаш и Алаш Орда. Проблема историографии. Бог 1920-1990 гг. 20. Века: Алматы)
• Saray, M. (1993) Kazak Türkleri Tarihi: Kazakların Uyanışı, Nesil Matbaacılık ve Yayıncılık: İstanbul.
• Turan, Şerafettin. (1996). Türk Devrim Tarihi, Yeni Türkiye’nin Oluşumu (1923-1938), 3. Kitap: İstanbul.
• Yalçıner, R. (2014). Etnisite ve Milliyetçilik: Eleştirel Bir Değerlendirme, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 69 (1).
• Qazaq” Gazeti. (1998): Almatı.