ARAP GRAMERİNDE CÜMLE ANLAMI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ BAKIMINDAN BAZI İ’RÂB DURUMLARINA İLİŞKİN FİİL TAKDİRİ SORUNU -Süheylî’nin “el-Mansûb bi’l-Kasd” Önerisi Bağlamında-

Yıl 2018, Sayı: 41, 114 - 132, 31.12.2018

Bünyamin Aydın

Öz

Dilsel birimlere ait farklı iʻrâb durumlarının gerekçelendirilmesine
ilişkin genel bir çabayı ifade eden âmil teorisi, özellikle iki açıdan
eleştirilere hedef olmuştur. Bu eleştirilere göre âmil teorisi hem nahvi
zorlaştırmakta hem de beraberinde getirdiği takdir sistemiyle dilin biçimsel ve
mantıksal yapısına uygun düşmeyen ifade biçimleri üretmektedir. Takdir
olgusunun söz konusu edildiği alanlardan biri, nahiv kitaplarında fiili mahzûf
mefʻûller olarak nitelendirilen ifadelerdir. Nitelemedeki mahzûf fiil
tanımlaması bu çalışmanın çıkış noktasını oluşturmaktadır. Süheylî, “sübhân”
masdarıyla kurulmuş cümlelerde gerçekleştirilen fiil takdirlerinin yapısal ve
anlamsal sorunlara yol açtığı görüşündedir. Ona göre takdir, dil dizgesinin onaylamadığı bir hazif türünü
öngörmekte ve inşâî ifadelerin bazı anlamsal özelliklerinin kaybolmasına neden
olmaktadır. Arapların “sübhânallâh” sözünü bir taaccüb ifadesi olarak kullanmaları
göz önüne alındığında ifadenin fiil takdiri yoluyla ihbârî bir cümleye
dönüştürülmesi, eleştiriye açık hale gelmektedir. Bunun yanı sıra “sübhân”
masdarının sahip olduğu ayırıcı özelliklerin cümlenin türü üzerindeki
belirleyiciliği ve ikili cümle tasnifinin bu konudaki
yeterlilik düzeyi, değerlendirilmesi gereken konular olarak ortaya çıkmaktadır.
Çalışmada fiil takdirinin dilin kullanımsal gerçekliğiyle ne ölçüde
bağdaştığı, gramatik çözümlemenin hangi anlamsal sonuçları doğurduğu ve ifadede
ne tür değişikliklere yol açtığı gibi sorular, Süheylî’nin “el-mansûb
bi'l-kasd” terimi üzerinden ve “sübhân” masdarı özelinde cevaplandırılmaya
çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Süheylî, Gramatik Çözümleme, Anlam, Takdir

Kaynakça

• Abdusselâm Muhammed Harun, el-Esâlîbu'l-İnşâiyye fi'n-Nahvi'l-Arabî, Mektebetu'l-Hancî, Kahire, 2000.el-Ahfeş, Ebu'l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Ahfeş el-Evsat, Meâni'l-Kur’ân, I-II, Tahkik: Hüdâ Mahmûd, Mektebetu'l-Hancî, Kahire, 1990.el-Âlûsî, Şihâbuddin es-Seyyid Mahmûd, Rûhu'l-Meânî fî Tefsîri'l-Kur’âni'l-Azîm ve's-Seb‘i'l-Mesânî, I-XXX, Tahkik: es-Seyyid Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, Beyrut, ty.Cündioğlu, Dücane, Kur'an Çevirilerinin Dünyası, Kapı Yayınları, İstanbul, 2016.Ebû Hayyân el-Endelusî, Muhammed b. Yûsuf, el-Bahru’l-Muhît, I-VIII, Tahkik: Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 1993.………, İrtişâfu'd-Darab min Lisâni'l-Arab, I-V, Tahkik: Receb Osman Muhammed, Mektebetu'l-Hancî, Kahire 1998.Ebû Ubeyde, Maʻmer b. el-Müsennâ, Mecâzu'l-Kur’ân, I-II, Tahkik: Fuad Sezgin, Mektebetu'l-Hancî, Kahire, ty.el-Esterâbâdî, Radıyyuddîn Muhammed b. el-Hasen, Şerhu’r-Radî ale’l-Kâfiye, I-IV, Tashih: Yûsuf Hasen Ömer, Menşûrâtu Câmiati Kâryûnus, Bingazi, 1996.el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Ziyâd, Meâni'l-Kur’ân, I-III, Tahkik: Ahmed Yûsuf Necati-Muhammed Ali en-Neccâr, el-Hey’etu'l-Âmme'tu’l-Mısriyye li'l-Kitâb, Kahire, 1980.el-Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yaʻkûb, el-Kâmûsu'l-Muhît, Tahkik: Ebu'l-Vefâ Nasr, Dâru'l-Hadîs, Kahire, 2008.el-Galâyînî, Mustafa, Câmiu'd-Durûsi'l-Arabiyye, I-III, Tahkik: Abdulmunʻim Hafâce, el-Mektebetu'l-Asriyye, Beyrut, 1987.Görgün, Tahsin, "İnşâ", DİA, I-XLIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2000, XXII, 339-341.el-Halebî, es-Semîn, ed-Dürru'l-Masûn fî Ulûmi'l-Kitâbi'l-Meknûn, I-XI, Tahkik: Ahmed Muhammed el-Harrât, Dâru'l-Kalem, Dımaşk, 1987.el-Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Ferâhîdî, el-Cumel fi'n-Nahv, Tahkik: Fahruddîn Kabâve, Muessesetu'r-Risâle, Beyrut, 1985.İbn Atıyye, Abdullah b. Gâlib el-Endelusî, el-Muharraru'l-Vecîz fî Tefsîri'l-Kitâbi'l-Azîz, I-V, Tahkik: Hânî el-Hâc, Dâru't-Tevfîkıyye li't-Turâs, Kahire, 2001.İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman, el-Hasâis, I-III, Tahkik: Muhamed Ali en-Neccâr, el-Hey’etu'l-Âmme li Kusûri's-Sekâfe, Kahire, 2006.İbn Fâris, Ebu'l-Huseyn Ahmed, es-Sâhibî fî Fıkhi'l-Lugati'l-Arabiyye ve Mesâilihâ ve Süneni'l-Arab fî Kelâmihâ, Tahkik: Ömer Fâruk et-Tabbâ‘, Mektebetu'l-Maârif, Beyrut, 1993.………, Muʻcemu Mekâyîsi'l-Luga, I-VI, Tahkik: Abdusselâm Muhammed Harun, Dâru'l-Fikr, yy., 1979.………, Mucmelu'l-Luga, Tahkik: Züheyr Abdulmuhsin Sultân, Muessesetu'r-Risâle, Beyrut, 1986.İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullah b. Yûsuf el-Ensârî, Evdahu'l-Mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, I-IV, (Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid’in el-Uddetu's-Sâlik’i ile birlikte), el-Mektebetu'l-Asriyye, Beyrut, ty.İbn Kayyım el-Cevziyye, Bedâiʻu’l-Fevâid, I-V, Tahkik: Ali b. Muhammed el-İmrân, Dâru Âlemi'l-Fevâid, yy., ty.İbn Madâ, Kitâbu'r-Red ale'n-Nuhât, Tahkik: Şevkî Dayf, Dâru'l-Fikri'l-Arabî, Kahire, 1947.İbn Mâlik, Cemâluddîn Muhammed b. Abdillah et-Tâî el-Ceyyânî, Şerhu't-Teshîl Teshîlu'l-Fevâid ve Tekmîlu'l-Makâsıd, I-III, Tahkik: Muhammed Abdulkâdir Atâ-Târık Fethî es-Seyyid, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 2001.………, Şerhu'l-Kâfiyeti'ş-Şâfiye, I-IV, Tahkik: Abdulmunʻim Ahmed, Dâru'l-Me’mûn li't-Turâs, Mekke, 1982.İbn Manzûr, Ebu'l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerram, Lisânu'l-Arab, I-XV, Dâru Sâdır, Beyrut, ty.İbn Yaîş, Ebu'l-Bekâ Muvaffakuddîn, Şerhu’l-Mufassal, I-IV, Tahkik: Ahmed es-Seyyid Ahmed-İsmail Abdulcevvâd Abdulganî, el-Mektebetu't-Tevfîkıyye, Kahire, ty.İbnu's-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl el-Bağdâdî, el-Usûl fi'n-Nahv, I-III, Tahkik: Abdulhuseyn el-Fetelî, Muessesetu'r-Risâle, Beyrut, 1996.İbrahim Mustafa, İhyâu'n-Nahv, Mektebetu'l-Âdab, Kahire, 2013.Kenny, Dorothy, "Equivalence", Encyclopedia of Translation Studies, Routledge, Oxfordshire, 2009, 96-99.Muhammed Hamâse Abdullatîf, Binâu'l-Cumleti'l-Arabiyye, Dâru Garîb, Kahire, 2003.………, el-Alâmetu'l-İʻrâbiyye fi'l-Cumle beyne'l-Kadîm ve'l-Hadîs, Dâru Garîb, Kahire, 2001.………, en-Nahv ve'd-Delâle, Dâru'ş-Şurûk, Kahire, 2000.Muhammed İbrahim el-Bennâ, Ebu’l-Kâsım es-Süheylî ve Mezhebuhu’n-Nahvî, Dâru’l-Beyâni’l-Arabî, Cidde, 1985.Muhammed İbrahim Ubâde, el-Cumletu'l-Arabiyye Mukevvenâtuhâ Envâuhâ Tahlîluhâ, Mektebetu'l-Âdâb, Kahire, ty.Mücellî Muhammed Ahmed Kerîrî, Devru'n-Nahv fi't-Tevcîhi'd-Delâlî min Hilâli Şurûhi Dîvâni'l-Hamâse fi'l-Karni'l-Hâmisi'l-Hicrî, Kahire Üniversitesi, Dâru'l-Ulûm Fakültesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kahire, 2010.en-Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed, İʻrâbu'l-Kur’ân, Tahkik: Hâlid el-Alî, Dâru'l-Maʻrife, Beyrut, 2008.Nida, Eugene-Taber, Charles, The Theory and Practice of Translation, E. J. Brill, Leiden, 1982.er-Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer, Mefâtîhu'l-Gayb, I-XXXII, Dâru'l-Fikr, 1981.Rifat, Mehmet vd., Göstergebilim Dilbilim ve Çeviribilim Terimleri Sözlüğü, Sel Yayınları, İstanbul, 2010.es-Sabbân, Ebu'l-İrfan Muhammed b. Ali, Hâşiyetu's-Sabbân alâ Şerhi'l-Uşmûnî alâ Elfiyyeti İbn Mâlik, I-IV, Tahkik: Tâhâ Abdurraûf Sa‘d, el-Mektebetu't-Tevfîkıyye, Kahire, ty.es-Semerkandî, Ebu'l-Leys, Bahru'l-Ulûm, I-III, Tahkik: Ali Muhammed Muavvaz-Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 1993.Sevinç, Resul, Arapça’da Cümle Yapısı, Ensar Yayınları, İstanbul, 2001.Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osman, el-Kitâb, I-V, Tahkik: Abdusselâm Muhammed Harun, Mektebetu'l-Hancî, Kahire, 1988.es-Süheylî, Ebu'l-Kâsım Abdurahmân b. Abdillah, Netâicu'l-Fiker fi'n-Nahv, Tahkik: Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 1992.es-Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, Buğyetu'l-Vuʻât fî Tabakâti'l-Lugaviyyîn ve'n-Nuhât, I-II, Tahkik: Muhammed Ebu'l-Fadl İbrahim, el-Mektebetu'l-Asriyye, Beyrut, ty.………, Hemʻu'l-Hevâmiʻ fî Şerhi Cemʻi'l-Cevâmiʻ, I-III, Tahkik: Ahmed Şemsuddin, Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, Beyrut, 1998.………, el-İtkân fî Ulûmi'l-Kur’ân, Tahkik: Şuayb el-Arnavût, Muessesetu'r-Risâle Nâşirûn, Beyrut, 2008.Şaban Salâh, el-Cumletu'l-Vasfiyye fi'n-Nahvi'l-Arabî, Dâru Garîb, Kahire, 2004.eş-Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa, el-Muvâfakât fî Usûli'ş-Şerîa, Tahkik: Abdullah Dirâz, el-Matbaatu'r-Rahmâniyye, Mısır, ty.et-Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Câmiu'l-Beyân an Te’vîli Âyi'l-Kur’ân, Tahkik: Abdullah Abdulmuhsin et-Türkî, Dâru Hicr, Kahire, 2001.Tâhâ Huseyn, “İstihdâmu Zamîri'l-Gâib fi'l-Kur’ân ke İsm-i İşâra” (Mine'ş-Şâtıi'l-Âhar Kitâbâtu Tâhâ Huseyn el-Feransiyye içinde), Çeviren: Abdurreşîd es-Sâdık Mahmûdî, el-Merkezu'l-Kavmî li't-Terceme, Kahire, 2008.………, “Kurân-ı Kerim’de Üçüncü Şahıs Zamîrinin İşâret Zamîri Olarak Kullanılışı”, Çeviren: Mehmed Hatiboğlu, AÜİFD, 8/11,149-163.et-Teftâzânî, Sa‘duddîn Mesud b. Ömer, el-Mutavvelale't-Telhîs, el-Matbaatu'l-Osmâniyye, İstanbul, 1304.Temmâm Hassân, el-Lugatu'l-Arabiyye Maʻnâhâ ve Mebnâhâ, ed-Dâru'l-Beyzâ, 1994.ez-Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. es-Serî, Meâni'l-Kur’ân ve İ‘râbuhû, I-V, Tahkik: Abdulcelîl Abduh, Âlemu'l-Kutub, Beyrut, 1988.ez-Zeccâcî, Ebu'l-Kâsım Abdurrahmân b. İshak, Hurûfu'l-Meânî, Tahkik: Ali Tevfik Hamed, Muessesetu'r-Risale, Beyrut, 1986.ez-Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâikı Gavâmizı't-Tevhîd ve ‘Uyûni-l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, I-VI, Tahkik: Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz, Mektebetu'l-Ubeykân, Riyad, 1998.