KUR’ÂN’DA “ANLAMA”YA DÂİR KELİMELER ÜZERİNE ANALİTİK BİR İNCELEME (II) -Kur’ân’ın Anlaşılması ve Türkçeye Doğru Çevirisi Açısından-

Yıl 2018, Sayı: 41, 5 - 34, 31.12.2018

Ali Galip Gezgin

Öz

Bu makalede, öncelikle “anlama”nın
tanımını yaparak; “Kur’ân’ı Anlama” üzerinde duracağız. Kur’ân’da “anlama”
fiilinin gerçekleştiği merkez, sanıldığının aksine, “beyin” değildir.
Kur’ân’da “anlama”nın meydana geldiği merkezler; “القلب/kalb”, “اللب/lubb”, “الفؤاد/fu’âd”,
“الصدر/sadr”, “النهى/nuhâ”,  “الحجر/hicr”
gibi kelimelerle ifade edilmektedir. Çalışmamızda bu merkezlerin ne anlam ifade
ettiklerini açıklayacağız. Daha sonra
Kur’ân’da, “anlama, kavrama ve farkına varma”ya dâir; “الفقه/fıkh-التّفقُّه/tefakkuh”, “الفهم/fehm”, “الإدراك/idrâk”,
“الشُّعُور/şu‘ûr”,  “الوَعْى/va‘y”
gibi kelimeler hakkında özet bilgiler
vereceğiz. Ayrıca söz konusu kelimelerin aralarındaki ince anlam ayrımlarını
ortaya koymaya çalışacağız.

“Düşünme” ile “anlama”
kavramları birbirinden farklı kavramlar olmasına rağmen; Kur’ân’da geçen “düşünme”
anlamındaki kelimeler, “anlama” ma‘nâsında; “anlama” ma‘nâsındaki
kelimeler de “düşünme” anlamında Türkçeye çevrilmektedir. Bu yüzden
kavram kargaşası meydana gelmektedir. Dolayısıyla bu kavram kargaşasını, bir
nebzede olsa önleyebilmek için, zikri geçen kelimeler arasındaki ince anlam
ayrımlarının bilinmesi lâzımdır. 

Anahtar Kelimeler

Kur’ân-ı Kerîm, Anlama, Anlama Merkezleri, Eşanlamlılık

Kaynakça

• ‘Abdu’r-Razzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr San‘ânî (ö. 211/826), Tefsîru’l-Kur’ân (I-II+Fihrist), (Tahk. Mustafa Muslim Muhammed), Mektebetu’r-Ruşd, 1. Baskı, Riyâd 1410/1989.Adasal, Rasim, Medikal Psikoloji, İstanbul 1977.Ahmed Âyed, Ahmed Muhtâr ‘Umer, Ceylân b. Hâc Yahyâ, Dâvûd ve Diğerleri, el-Mu‘cemu’l-‘Arabiyyu’l-Esâsî, Lârûs, Tûnus 1989.Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) el-Musned (I-VI), Çağrı Yayınları, Dâru Sahnûn, İstanbul 1413/1992.Âmidî, ‘Alî b. Muhammed Seyfu’d-Dîn (ö. 631/1233), el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm (I-IV), Dâru’s-Sâmî‘î, 1. Baskı, el-Memleketu’l-‘Arabiyyetu’-Su‘ûdiyye, Riyâd 1424/2003. Arvasî, S. Ahmed, İnsan ve İnsan Ötesi, İstanbul 1988.Asad, Muhammad, The Message of the Qur’ân, Dar Al-Andalus, Gıbraltar 1993.--------, Kur’ân Mesajı, Meal-Tefsîr, (Çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk), İşaret Yayınları, İstanbul 1997.Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları Nu. 24, 2. Basım, İstanbul 1992.Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri (I-XII), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 1988-1991.--------, Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul trz.Ba‘lebekkî, Rûhî, Ba‘lebekkî, Munîr, el-Mevridu’l-Vasît, Kâmûsu ‘Arabî-İngilizî, Kâmûsu İngilizî-Arabî, Dâru’l-‘Ilmi li’l-Melâyîn, Beyrut trz.Beşer, Faruk, “Bir Bilgi Türü Olarak Fıkıh ve Diğer Disiplinlerle İlişkisi”, Usûl İslâm Araştırmaları, Sayı: 5, ss. 33-62, Adapazarı 2007.Beydâvî, Nâsıru’d-dîn Abdullah b. ‘Umer (ö.685/1286), Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te‘vîl (I-V), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1408/1988.[ Aynı eserin Dâru İhyâi’t-Turâsi’l- ‘Arabî-Muessesetu’t-Târihi’l-‘Arabî, 1. Baskı, Beyrut trz. Baskısından da yararlanılmıştır].Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kâmusu, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 402, Hukuk Fakültesi No: 90, Nazir Akbasan Matbaası, İstanbul 1955.Bolay, Süleyman Hayri, Aristo Metafiziği ile Gazzâlî Metafiziğinin Karşılaştırılması, MEBY: 500, 3. Baskı, Ankara 2005.Buhârî, Muhammed b. İsmâ‘îl (ö.256/869), el-Câmi‘u’s-Sahîh (I-VIII), Çağrı Yayınları ve Dâru Sahnûn, İstanbul 1413/1992.Bulut, Ali, Erken Dönem Tefsîr Mukaddimelerinin Tefsîr Usûlü Açısından Değerlendirilmesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Isparta 2009.Cevherî, İsmâ‘îl b. Hammâd (ö. 393/1002), es-Sıhâh, Tâcu’l-Luga ve Sıhahu’l-Arabiyye (I-VI), (Tahk. Ahmed ‘Abdu’l-Ğafûr Attar), Dâru’l-‘Ilm, 4. Baskı, Beyrut 1411/1990.Curcânî, Seyyid Şerif ‘Ali b. Muhammed (ö. 816/1413), Kitâbu’t-Ta‘rîfât, (Tahk. ‘Abdulmun‘im Hufnâ), Dâru’l-İrşâd, Kâhire 1412/1991.Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân, (ö.255/868), Sunenu’d-Dârimî (I-II), Çağrı Yayınları-Dâru Sahnun, İstanbul 1413/1992.Derveze, Muhammet İzzet (ö. 1405/1984), et-Tefsîru’l-Hadîs, Nüzul Sırasına Göre Kur’an Tefsiri (I-VII) (çev. Şaban Karataş, Ahmet Çelen, Mehmet Çelen, Ekrem Demir, Muharrem Önder, Vahdettin İnce, Mustafa Altınkaya, Mehmet Baydaş, Ramazan Yıldırım), Ekin Yayınları, İstanbul 1997.Dinçmen, Kriton, Psikiyatri El Kitabı, İstanbul 1967.Ebu’l-Bekâ Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ Huseynî (ö. 1262/1845), el-Kulliyyât Mu‘cemun fi’l-Mustalahâti ve’l-Furûki’l-Luğaviyye, (Tahk. ‘Adnân Dervîş, Muhammed Mısrî), Muessesetu’r-Risâle, 2. Baskı, Beyrut 1419/1998.Ebû Dâvûd, Suleyman b. Eş‘as Sicistânî (ö.275/888), Sunen (I-V), Çağrı Yayınları-Dâru Sahnûn, İstanbul 1413/1992.Ebû Hilâl Askerî (ö. 395?/1005?), el-Furûk fi’l-Luğa, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 3. Baskı, Beyrut 1979.Ebû Nu‘aym İsfahânî, Ahmed b. ‘Abdillâh (ö. 430/1038), Hılyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiyâ (I-X), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Beyrut 1409/1988.Ebû Zehrâ, Muhammed, Usûlu’l-Fıkh, Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, yy., trz.Elmalılı, M. Hamdi Yazır (ö.1361/1942), Hak Dîni Kur’ân Dili (I-IX), Eser Neşriyat, Haznedar Ofset, İstanbul 1979.Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed (ö. 370/980), Tehzîbu’l-Luğa (I-XV), (Tahk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, ‘Alî Muhammed Becâvî), Dâru’l-Mısriyye, Kâhire trz.Fahruddîn Râzî, Muhammed b. ‘Umer Huseyn (ö. 606/1209), Mefâtîhu’l-Ğayb (et-Tefsîru’l-Kebîr) (I-XXXII+Fihrist), Dâru’l-Fikr, 1. Baskı, Beyrut 1401/1981.Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed (ö.175/791) Kitâbu’l-‘Ayn (I-VIII), (Tahk. Mehdi Mahzûmî-İbrahim Sâmrâî, Beyrut 1409/1988.Fersahoğlu, Yaşar, Kur’ân’da Zihin Eğitimi, Marifet Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1998.Fîrûzâbâdî, Mecdu’d-dîn Muhammed b. Ya‘kûb (ö.817/1414), Besâiru Zevi’t-Temyîz fî Letâifi’l-Kitâbi’l-‘Azîz (I-VI), (Tahk. Muhammed ‘Alî Neccâr), İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Kahire 1412/1992.---------, el-Kâmûsu’l-Muhît (I-IV), Mustafa Bâbî, Halebî, 2. Baskı, Kâhire 1952.Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (ö. 505/1111), İhyâu ‘Ulûmi’d-Dîn (I-IV), Matba‘atu Mustafa Bâbî Halebî, Mısır 1358/1939. [ Aynı eserin dört ciltlik, Dâru’ş-Şa‘b, Kâhire trz baskısından da yararlanılmıştır.]---------, Mustesfa min ‘Ilmi’l Usûl, Dâru’l Erkam b. Ebi’l-Erkam, Beyrut 1415/1994.---------, Mîzânu’l-‘Amel, Mısır 1328.---------, Me‘âricu’l-Kuds fî Medârici Ma‘rifeti’n-Nefs, Matba‘atu’l-İstikâme, Kahire trz.Görmez, Mehmet, Sünnetin ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, TDVY/235, Ankara 1997.Güven, Mustafa, Kur’ân Aklı, Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Şanlıurfa 2009.Hakîm Tirmizî, Muhammed b. ‘Alî b. Hasen b. Bişr (ö. 320/932), Nevâdiru’l-Usûl fî Ehâdîsi’r-Rasûl (I-IV), (Tahk. ‘Abdu’r-Rahmân ‘Umeyre), Dâru’l-Ceyl, Beyrut 1412/1992.Hâris Muhâsibî (ö. 243/857), “Kitâbu Ma‘iyyeti’l- ‘Akl ve Ma‘nâhu ve İhtilâfu’n-Nâsi Fîh”, (el-‘Akl ve Fehmu’l-Kur’ân içinde), (Çev. Veysel Akdoğan), İşaret Yayınları, İstanbul 2003.Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. ‘Alî b. Sâbit (ö. 463/1070), Kitâbu’l-Fakîh ve’l-Mutefakkih (I-II), (Tahk. Ebû ‘Abdi’r-Rahmân ‘Âdil b. Yûsuf ‘Azâzî), Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Baskı, Riyâd 1417/1996.Hökelekli, Hayati, “İdrâk”, DİA, c. XXI, ss. 477-478, İstanbul 2000.İbn Âşûr, Muhammed Tâhir (ö.1393/1973), Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr (I-XXX), Dâru’t-Tunûsiyye, Tunus 1984.İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr ‘Abdullâh b. Muhammed (ö. 235/849), el-Musannef (I-XXI), (Tahk. Muhammed ‘Avvâme), Dâru’l-Kıble, Muessesetu ‘Ulûmi’l-Kur’ân, 1. Baskı, Beyrut 1427/2006.İbnu’l-Esîr, Muhibbu’d-dîn Muhammed Cezerî (ö. 606/1209), en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser (I-V), (Tahk. Tâhir Ahmed Zâvî, Mahmûd Muhammed Tanâhî), Dâru İhyai’t-Turâsi’l-‘Arabiyye, 1. Baskı, Kahire 1383/1963.İbn Fâris, Ahmed b. Zekeriyyâ (ö. 395/1004), Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luga (I-VI), (Tahk. Abdu’s-Selâm Muhammed Hârûn), Dâru’l-Fikr, yy. 1399/1979.İbn Hazm, Ebû Muhammed ‘Alî b. Ahmed b. Sa‘îd (ö. 456/1063), el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm (I-VIII), Dâru Âfâki’l-Cedîde, Beyrut 1403/1983.---------, el-Fasl fi’l- Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal, Mısır 1345/1926.İbn Kesîr, ‘Imâdu’d-dîn Ebu’l-Fidâ İsmâ‘îl b. ‘Umer (ö.774/1372), Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm (I-IV), Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1388/1969. [Aynı tefsîrin (I-XV Mucelled+Fihrist’ten müteşekkil ve Mustafa Seyyid Muhammed Seyyid Reşad arkadaşları tarafından tahkik edilen, 1. Baskı, Muessesetu Kurtuba-Mektebetu Evlâdi’ş-Şeyh ve li’t-Turâs, Kâhire 1421/2000) baskısından da yararlanılmıştır].İbn Mâce, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Yezid Kazvînî (ö. 275/888), Sunen (I-II), Dâru Sahnûn, Çağrı Yayınları, İstanbul 1413/1992.İbn Manzûr, Cemâlu’d-dîn Muhammed b. Mukerrim (ö.711/1311), Lisânu’l-‘Arab (I-XV), Dâru Sâder, Beyrut trz.İbn Sa‘d (ö. 230/844), Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kebîr (I-XI), (Tahk. ‘Alî Muhammed ‘Umer), Mektebetu’l-Hancî, 1. Baskı, Kâhire 1421/2001. [Aynı eserin et-Tabakâtu’l-Kubra adıyla yayımlanmış, (Dâru Sadr, Beyrut trz.) baskısından da yararlanılmıştır].İşler, Emrullah, Özay İbrahim, Türkçe-Arapça Kapsamlı Sözlük, Fecr Yayınları, 3. Baskı, Ankara 2011.Karaman, Hayreddin, “Fıkıh”, DİA, c. XIII, ss. 1-14, İstanbul 1996. Keklik, Nihat, Türk-İslâm Felsefesi Açısından Felsefenin İlkeleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını No: 3484, İstanbul 1987.Koçyiğit, Talat, Hadiscilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar, TDVY/10, 4. Baskı, Ankara 1989.Kurtubî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed Ensârî (ö. 671/1272), el-Câmî‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân (I-XXII+ 2 Cilt Fihrist), (Tahk. ‘Abdullâh b. ‘Abdi’l-Muhsin Turkî), Muessesetu’r-Risâle, 1. Baskı, Beyrut 1427/2006.Mahallî, Celâlu’d-dîn Muhammed b. Ahmed (ö.864/1459)-Suyûtî, Celâlu’d-dîn Abdurrahman (ö.911/1505), Tefsîru Celâleyn (I-II), Çağrı Yayınları, İstanbul trz.Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed (ö. 333/944), Te’vîlâtu’l-Kur’ân (I-XVII+Fihrist), (Müracaat: Bekir Topaloğlu), (Tahk. Ahmed Vanlıoğlu ve Diğerleri), Dâru’l-Mîzân, İstanbul 2005-2011.[Aynı eserin TSMK., Medine Bölümü, 180 numaralı yazma nüshasından da yararlanılmıştır].Mâverdî, Ebu’l-Hasen ‘Alî b. Muhammed b. Habîb (ö. 450/1058), en-Nuketu ve’l-‘Uyûn (Tefsîru’l-Mâverdî) (I-VI), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, Beyrut trz.Morgan, Clifford T., Psikolojiye Giriş, (Çev. Hüsnü Arıcı ve Arkadaşları), Ankara 1991.Munâvî, Muhammed, ‘Abdu’r-Ra’ûf (ö. 1031/1621), et-Tevkîfu ‘alâ Muhimmâti’t-Te‘ârîf, (Tahk. ‘Abdu’l-Hamîd Sâlih Hamdân), Âlemu’l-Kutub, 1. Baskı, Kâhire 1410/1990.Muslim, Ebu’l-Huseyn Muslim b. Haccâc Kuşeyrî (ö.261/874), Sahîhu Muslim (I-V), Çağrı Yayınları ve Dâru Sahnûn, İstanbul 1413/1992.Özbaydar, Sabri, Psikoloji Ders Kitabı, İstanbul 1970.Paçacı, Mehmet, “Anlama (Fıkh) Usûlüne Dâir”, İslâmî Araştırmalar, Sayı: 2, c. VIII, ss.85-96, Ankara 1995.Râğıb İsfahânî (ö. 502/1108), Mufredâtu Elfâzı’l-Kur’ân, (Tahk. Safvân, ‘Adnân Dâvûdî), Dâru’l-Kalem, Dımaşk, Dâru’ş-Şâmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1413/ 1992.Se‘âlibî, Ebû Zeyd, ‘Abdu’r-Rahmân b. Muhammed b. Mahlûf (ö. 875/1470), Tefsîru’s-Se‘âlibî, el-musemmâ bi’l-Cevâhiri’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân (I-V), (Tahk. ‘Alî Muhammed Mu‘avved, ‘Âdil Ahmed ‘Abdu’l-Mevcûd), Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Muessesetu’t-Târîhi’l-‘Arabî, 1. Baskı Beyrut 1418/1997.Semîn Halebî, Ahmed b. Yûsuf (ö.756/1355), ‘Umdetu’l-Huffâz fî Tefsîri Eşrafi’l-Elfâz Mu‘cemun Luğaviyyun li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm (I-IV), (Tahk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1417/1996.Songar, Ayhan, Çeşitleme, İstanbul 1981.---------, Psikiyatri, İstanbul 1976.Suyûtî, Celâlu’d-dîn ‘Abdurrahmân (ö.911/1505), el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, (I-II), Dâru İbn Kesîr ve ‘Ulûmi’l-İnsaniyye, 2. Baskı, Dımaşk 1414/1993.Şentürk, Habil, “Din Duygusu ve Din Şuûru”, Diyanet Dergisi, Dînî, İlmî, Edebî Üç Aylık Dergi, c. XXIII, Sayı: 4, ss. 53-56, Ankara 1987.Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922), Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân (Tefsîru’t-Taberî) (I-XXVI+Fihrist), (Tahk. ‘Abdullâh b. ‘Abdi’l-Muhsin Turkî), Dâru Hecr, Kâhire 1421/2001.Tehânevî, Muhammed ‘Alî b. ‘Alî b. Muhammed (ö.1158/1745), Keşşâfu Istılâhatı’l-Funûn (I-IV), Dâru’l-Kutubi’l-‘Ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut 1418/1998. Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. ‘Îsâ b. Serve (ö. 279/892), Sunenu’t-Tirmizî (I-V), Çağrı Yayınları ve Dâru Sahnûn, İstanbul 1992.Tusterî, Ebû Muhammed Sehl b. ‘Abdillâh (ö. 283/896), Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm, (Tahk. Tâhâ ‘Abdu’r-Ra’ûf Sa‘d- Sa‘d Hasen Muhammed ‘Alî), Dâru’l-Harem li’t-Turâs, 1. Baskı, yy., 1425/2004.Türk Dil Kurumu, Büyük Sözlük, “Şuur” maddesi. (http://www.tdk.gov.tr) (Erişim Tarihi: 07.06.2017).Türkçe Sözlük (I-II), TDKY, TTKB, 7. Baskı, Ankara 1983.Wehr, Hans, A Dictionary of Modern Written Arabic, (Edited by. J. Milton Cowan), Third Edition, Spoken Language Service, Inc., Ithaca, New York 1976.Yıldız, Kemal, “Din Adına Konuşmanın Fıkıh-Tefakkuh Açısından Değerlendirilmesi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi [www.dinbilimleri.com], cilt: V, sayı: 3, ss.159-178, 2005.Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım, Cârullâh Mahmud b. ‘Umer (ö.538/1143), el-Keşşâf ‘an Hakâiki’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl (I-VI), (Tahk. ‘Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd, ‘Alî Muhammed Mu‘avved), Mektebetu’l-‘Ubeykân, 1. Baskı, Riyâd 1418/1998.Zerkeşî, Bedru’d-dîn Muhammed b. ‘Abdillâh (ö. 794/1391), el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân (I-IV), (Tahk. Yûsuf ‘Abdurrahmân Maraşlî, Şeyh Cemâl Hamdi Zehebî, Şeyh İbrâhîm ‘Abdullâh Kurdî), Dâru’l-Ma‘rife, 2. Baskı, Beyrut 1410/1994.