A Confusing Term / Concept in Modern Turkey Turkish (MTT) Grammar Teaching: The Element Which Is Out of Sentence

Yıl 2021, Cilt: 6 Sayı: 2, 263 - 290, 15.07.2021

Recai Ünal

https://doi.org/10.29250/sead.885839

Öz

In the processes of mothertongue education of Modern Turkey Turkish (MTT) and teaching MTT as a foreign/ second language, while teaching grammar, the sentential element that is called the element which is out of sentence makes problems and causes confusion and mental unclarity. The study’s purpose is to offer various proposals and to recommend solutions for this subject, by handling and showing these problems, confusion and mental unclarity, obviously. The sentential elements and classifications of them in MTT were handled with some terminological differences, some different categorizations, and more or less different mentalities, generally, in the grammatical and syntactic studies. Some researchers who have handled the sentential elements in MTT, have given place to some elements that they called the elements which are out of sentence and have defined as the elements that do not join into the constructing of the sentence directly like parenthetical clauses, conjunctions, addressings, inter-jections, interjection phrases in their clasifications. The study is an analysis and survey of written documents and sources. The datas are used in the study are taken from the grammatical, syntactic works (books, articles) which were written on MTT. The examples that are given places in the study generally are selected from the literary artworks of MTT. Sometimes and in some places, some examples are also used which the author of the article who is native speaker of MTT has produced. The study offers respond to traditional grammar’s mentality, approaches and methodological paradigma with the findings, datas of modern linguistics as much as possible and the study tries to neutralize those mentality, approaches and methodological paradigma of traditional grammar, and gives effort to solve the problematic which this article handles. This study cares not to split off the scientific, objective and realistic manner, while trying to do all these things as well. In the study, a new proposal is offered instead of the term of the element which is out of sentence: Conjunctor(s) [Bağlayıcı(lar)] and Contributor(s) [Katkı Verici(ler)]. By using this term which is offered here, the studies of descripting MTT’s grammatical and syntactic mechanism and structure will be able to be done in healthier, more consistent way, and with less problem. On the other hand, MTT mothertongue education-teaching and teaching MTT as a foreign/second language will be able to realise with these clearer terms/concepts, in healthier way, too.

Anahtar Kelimeler

Grammar, syntax, sentential elements, the element which is out of sentence

Çağdaş Türkiye Türkçesi (ÇTT) Dil Düzeneği Öğretiminde Kafa Karıştırıcı Bir Terim / Kavram: Cümle Dışı Unsur / Öge

Öz

Çalışmanın amacı cümle dışı unsur/öge denen cümle ögesinin terim ve kavram olarak Çağdaş Türkiye Türkçesinin (ÇTT) ana dili eğitimi ile yabancı/ikinci dil olarak öğretimi sürecinde dil düzeneği öğretiminde ortaya çıkardığı sorunların, yol açtığı kafa karışıklığının, zihin bulanıklığının ele alınıp açıkça gösterilerek bu konuda çeşitli öneriler sunulması, çözüm yolları önerilmesidir. ÇTT’deki cümle ögeleri ve sınıflanmaları genellikle dil betimi, dizim betimi çalışmalarında kimi terim ayrımlarıyla, kimi değişik bölütleştirmelerle (kategorileştirmelerle), birbirinden az çok ayrımlı anlayışlarla ele alınmıştır. ÇTT’deki cümle ögelerini ele alan bazı araştırmacılar sınıflamalarında cümle dışı unsurlar / ögeler adını verdikleri ve genellikle cümlenin kuruluşuna doğrudan doğruya katılmayan ara cümleler / ara sözler, bağlama edatları / bağlaçlar, seslenmeler / hitaplar, ünlemler, ünlem edatları, ünlem grupları gibi unsurlar biçiminde tanımladıkları kimi ögelere yer vermişlerdir. Çalışma bir yazılı belgeler, kaynaklar araştırması-incelemesidir. Çalışmada kullanılan veriler ÇTT üzerine yazılmış dil betimi (gramer, dilbilgisi), dizim betimi (sentaks, sözdizimi) yapıtlarından (kitap, makale) alınmaktadır. Çalışmada yer verilen örnekler genellikle ÇTT’nin yazın yapıtlarından seçilmekte, zaman zaman ve yer yer; ÇTT’nin ana dili konuşuru olan makale yazarının ürettiği örnekler de kullanılmaktadır. Çalışma geleneksel dil betimi anlayışına, yaklaşımlarına, yöntem düzenceğine (paradigmasına) olabildiğince çağcıl dil biliminin bulgularıyla, verileriyle karşılık sunup onları etkisiz kılmaya uğraşmakta, ele aldığı sorunsalı çözmeye çaba göstermektedir. Sözkonusu çalışma bunları yapmaya uğraşırken de bilimsel, nesnel ve gerçekçi tutumdan kopmamaya özen göstermektedir. Çalışmada cümle dışı unsur/öge terimi yerine yeni bir öneride bulunulmaktadır: Bağlayıcı(lar) ve Katkı Verici(ler). Önerilen bu terim kullanılmakla; ÇTT’nin dil düzeneği ve dizim düzeneği betimleme çalışmaları daha sağlıklı, daha tutarlı, daha az sorunlu olarak yapılabileceği gibi ana dili eğitimi-öğretimi ile yabancı/ikinci dil olarak öğretimi de daha seçik (net) terim/kavramlarla, daha sağlıklı biçimde gerçekleştirilebilecektir.

Anahtar Kelimeler

Dil bilgisi, söz dizimi, cümle ögeleri, cümle dışı öge

Kaynakça

• Atabay, N.-Özel, S.-Çam, A. (1981). Türkiye Türkçesinin Sözdizimi. Ankara: TDK Yay.
• Balyemez, S. (2016). Dil Bilgisi Üzerine Açıklamalar. Ankara: Pegem Akademi.
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay.
• Beserek, A. (1991). Türkçede Cümle Yapısı. İstanbul: MEB Yay.
• Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı Yayıncılık. Bozkurt, F. (1991). Türkçemizin ABC’si. İstanbul: Simavi Yay.
• Bozkurt, F. (2004). Türkiye Türkçesi, Türkçe Öğretiminde Yeni Bir Yöntem. İstanbul: Kapı Yay.
• Burdurlu, İ. Z. (1974). Tümce Çözümlemeleri ve İncelemeleri. İzmir: İzmir Eğitim Enstitüsü Yay.
• Daşdemir, M. (2015). Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal-İşlevsel Söz Dizimi. Kayseri: Fenomen Yayıncılık.
• Delice, H. İ. (2007). Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Kitabevi.
• Demiray, K. (1980). Temel Dilbilgisi Lise 1.2.3. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri.
• Demir, N.-Yılmaz, E. (2006). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yay.
• Deny, J. (Tercüme Eden: A. U. Elöve)(1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi). İstanbul: Maarif Vekâleti Neşriyatı.
• Dizdaroğlu, H. (1976). Tümcebilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Ediskun, H. (1988). Türk Dilbilgisi, Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi: İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eker, S. (2009). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yay.
• Emre, A. C. (1945). Türk Dilbilgisi, Türkçenin Bugünkü ve Geçmişteki Gelişmeleri Üzerine Gramer Denemesi. İstanbul: TDK Yay.
• Ergin, M. (1984). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yay.
• Erguvanlı Taylan, E. (1998). “Türkçe’de Tümce Yapısına Sahip Tümleç Yantümceleri”, Doğan Aksan Armağanı. Ankara: AÜDTCF Yay., s. 155-164.
• Erkman-Akerson, F. (1993). “Eş İşlevli Dilbilgisel Yapıların Kullanım Değerleri -Ortaçlı ve Koşullu Yapılar-“, VII. Dilbilim Kurultayı Bildirileri 13-14 Mayıs 1993 (Yayınlayanlar: Kâmile İmer-N.Engin Uzun). Ankara: A.Ü. D.T.C.F. Yayını, s. 95-103.
• Erkul, R. (2004). Cümle ve Metin Bilgisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Göğüş, B. (1968). “Türkçede Cümlemsilerin Kuruluşu ve Temel Cümleciğe Bağlanma Şekille-ri”, TDAY Belleten 1968. Ankara: TDK Yay., s. 89-142.
• Göker, O. (2001). Uygulamalı Türkçe Bilgileri III. Ankara: MEB Yay.
• Göknel, Y. (1976). “Üretici-Dönüşümlü Dilbilgisi ve Türkçe Sözdizimi”, Türk Dili (Dil ve Edebiyat Dergisi), Nisan 1976, C:XXXIII, S:295. Ankara: TDK Yay., s. 263-270.
• Gülensoy, T. (2005). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yay.
• Güneş, S. (1997). Türk Dili Bilgisi. İzmir: D.E.Ü. Yay.
• Hatiboğlu, V. (1982a). Türkçenin Sözdizimi. Ankara: AÜDTCF Yay.
• Hatiboğlu, V. (1982b). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: AÜDTCF Yay.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yay.
• İmer, K.-Kocaman, A.-Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Karahan, L. (1995). “Türkçede Birleşik Cümle Problemi”,“Türk Gramerinin Sorunları” Toplantısı (22-23 Ekim 1993). Ankara: TDK Yay., s. 36-39.
• Karahan, L. (1999). Türkçede Söz Dizimi-Cümle Tahlilleri-. Ankara: Akçağ Yay.
• Kerimoğlu, C. (2018). Dilbilgisi ve Dilbilim Yazıları. Ankara: Pegem Akademi.
• Kerimoğlu, C. (2019). Sorularla Dilbilgisi Yazımı ve Öğretimindeki Tartışmalar Dilbilgisi Yazımı ve Öğretimi. Ankara: Pegem Akademi.
• Keskin, R. (2007). Türkçe Dil Bilgisi ve Kompozisyon Bilgileri. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Koç, N. (1990). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Koç, S. (1991). “Türkçe’de İçtümce Örgüsü”, Dilbilim Yazıları 1991 (Derleyenler: Ayhan Se-zer-Sabri Koç). Ankara: USEM Yay., s. 17-26.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Kültüral, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Cümle Bilgisi. İstanbul: Simurg Yay.
• Mansuroğlu, M. (1955). “Türkçede Cümle Çeşitleri ve Bağlayıcıları”, TDAY Belleten 1955. Ankara: TDK Yay., s. 59-71.
• Mehmedoğlu, A. (2006). Türkiye Türkçesinde Cümle Ögelerine Yeni Bir Bakış. İstanbul: Değişim Yay.
• Oymak, R. (2012). Dil Üretimine Dayalı Türkçe Eğitimi ve Öğretimi. Kocaeli: Umuttepe Yayınları.
• Özkan, M. (2004). Tarih İçinde Türk Dili. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Özkan, M.-Sevinçli, V. (2008). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: 3F Yayınevi.
• Özmen, M. (1995). “Cümlenin Altıncı Ögesi ve Bir Terim Önerisi”, Türk Dili, 519. S., Mart 1995. Ankara: TDK Yay., s. 224-227.
• Özsoy, A.S. (1991). “Türkçenin Sözdizimi ve Kuramsal Dilbiliminde Evrensellik Kavramı”, Dilbilim ve Türkçe. Ankara: Dil Derneği Yay., s. 45-55.
• Sağlam, S. (1977). Türkçenin Sözdizimi, Örneklerle Tümce Çözümlemeleri. Diyarbakır.
• Sarıca, B. (2015). Türkçe Cümle Bilgisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Sebzecioğlu, T. (2016). Dilbilim Kavramlarıyla Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Kesit Yay.
• Şimşek, R. (1987). Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Tümceler-Belirtme Öbekleri-Çözümleme. Trabzon: Kuzey Gazetecilik Matbaacılık.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ulaş, A.H. (2003). Cümle ve Metin Bilgisi. Ankara: Aktif Yayınevi.
• Ünal, R. (2010). Çağdaş Türkiye Türkçesi’nde Başlıca Zaman Ulaçları. İstanbul: DİLMER Yay.
• Ünal, R. (2011). “Çağdaş Türkiye Türkçesinde Çokyüklemli Yapılar”, X. Dil, Yazın ve Deyişbilimi Sempozyumu (3-5 Kasım 2010, Gazi Üniversitesi, Ankara) Bildiriler Kitabı, 2.Cilt. Ankara: Bizim Büro Basımevi, s. 449-455.
• Üstüner, A. (1998). “Cümlenin Ögeleri Konusundaki Karışıklıklar”, Türk Dili (Dil ve Edebiyat Dergisi), Ocak 1998, S: 553. Ankara: TDK Yay., s. 18-30.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MULTILINGUAL Yabancı Dil Yay.
• Yavuz, K.-Yetiş, K.-Birinci, N. (1999). Üniversite Türk Dili ve Kompozisyon Dersleri. İstanbul: Bayrak Basım / Yayım / Tanıtım.
• Yüksekkaya, S. G. (2006). Türk Dili Kitabı. İstanbul: DUYAP Yayıncılık.
• Tanpınar, A. H. (1992). “Bir Tren Yolculuğu”, Türk Edebiyatından Seçme Hikâyeler I (Haz.: Erhan Sezai Toplu). İstanbul: M.E.B. Yay., s. 38-49.
• Abasıyanık, S. F. (1980). “Hişt, Hişt!”, Sait Faik Abasıyanık, Hayatı, Sanatı, Eserleri (Hazırlayan: Muzaffer Uyguner). İstanbul: Varlık Yay., s. 75-78.
• Abasıyanık, S. F. (1980). “Haritada Bir Nokta”, Sait Faik Abasıyanık, Hayatı, Sanatı, Eserleri (Hazırlayan: Muzaffer Uyguner). İstanbul: Varlık Yay., s. 52-59.
• Atay, O. (1985). Tutunamayanlar. İstanbul: İletişim Yay.
• Karaosmanoğlu, Y. K. (2008). Yaban. İstanbul: İletişim Yay.
• Meriç, N. (1994). “Keklik Türküsü”, Modern Türk Öyküleri 50 Yazar, 50 Öykü. İstanbul: Tempo Kitapları, s. 69-74.
• Soysal, S. (1994). “Barış Adlı Çocuk”, Modern Türk Öyküleri 50 Yazar, 50 Öykü. İstanbul: Tempo Kitapları, s. 155-162.