Türkiye Selçukluları Dönemi Zâviyelerinde Sûfî Kültürün Gündelik Akisleri: Misafir Ağırlama ve İkram Bahsi

Yıl 2025, Sayı: Özel Sayı, 303 - 320, 31.10.2025

Seyhan Dobra

https://doi.org/10.47702/sema.2025.63

Öz

Tasavvufun, âdâb ve erkânı önceleyen kâl boyutu olduğu gibi bizzat deneyimi ve uygulamayı esas alan hâl yönü de bulunmaktadır. Tasavvufî kültürün tarihsel sürecine bakıldığında hâl/pratik boyutunun kâl/teorik yönünden önce gelişme kaydettiği ve yaşanmışlık neticesi ortaya çıkan tecrübenin zamanla teorik altyapıyı oluşturduğu görülmektedir. Sûfiler, geçmiş meşâyihin deneyimlerinden neş’et eden tasavvufî âdâb ve erkânı zâviyelerde görmek, dinlemek ve bizzat yaşamak sûretiyle ikmâl etmişler ve kâmil insan olma yolunda çaba sarf etmişlerdir. Bu noktada bir eğitim merkezi olarak zâviyeler, mürîdlerin ahlâken yetiştirildiği, mürşîdlerin irşat için hazırlandığı mekânlar olmanın yanı sıra bünyelerinde gerçekleşen günlük faaliyetlerle de toplumsal ve kültürel hayata etkide bulunmuşlardır. Bu çalışmada, sûfîler tarafından aynı zamanda dinî bir vecibe olarak algılanan misafir ağırlamak ve ikramda bulunmak kültürü üzerinden zaviyelerdeki gündelik hayat ve bu bağlamda gelişen âdâb ve erkân ele alınacaktır. Zâviyelerde misafir ağırlamanın ve sofra düzmenin erkân ve usûlleri kadar ikram edilen gıda ve yiyeceklerin çeşitliliği de dikkat çekici olmuştur. Mecazî bir anlatımla ya da alaylı yakıştırmalarla üretilen gıda ve yemek isimleri de geniş sûfî tahayyülünü ve kavramlaştırma gücünü gösteren bir işaret olarak yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu , Zaviyeler , Sufi Kültür , Misafir Ağırlama , İkram

The Reflections in Daily Life of Sufi Culture within the Zawiyas of Turkey Seljuks Period: Hospitality and Generosity towards Guests

Öz

Sufism has a kâl (theoretical) dimension, which emphasizes etiquette and formal principles (âdâb and erkân), and a ḥâl (practical)dimension, which is based on direct experience and application. When we look at the historical process of Sufi culture, it is seen that the ḥāl /practical dimension developed before the kâl/theoretical aspect, and the experience that emerged as a result of lived experience forms the theoretical infrastructure over time. Sufis completed their Sufi etiquette and manners, which emerged from the experiences of earlier mashayikh (spiritual masters), by observing, listening and personally living in the zawiyas, and made efforts to become perfect human beings. At this point zawiyas, as a center of education, were not only places where disciples were raised morally and guides (murshids) were prepared for spiritual leadership (irshad), but they also influenced social and cultural life through the daily activities conducted within their walls. In this study, through the culture of hosting and offering hospitality to guests, which was also perceived as a religious duty by the Sufis, the daily life in the zawiyas and the etiquette and customs that developed in this context will be discussed. The variety of food served in the zawiyas was as remarkable as the manners and customs of hosting guests and setting the table. The names of foods and dishes produced with metaphorical expressions or ironic attributions have also been interpreted as a sign of the Sufis' broad imagination and conceptualization power.

Anahtar Kelimeler

Suf Culture , Seljuk , Zawiyas , Daily Life , Hosting Guests

Kaynakça

• Aclunî, Ebü’l-Fida İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafa. I-II Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1932.
• Ahmed Bedreddin Halvetî. Bektaşi Tarikatına Ait Usul Âdâb Ayinler Mecmuası. 1243, 37 yaprak.
• Ahmed Eflâkî. Menâkıbü’l-Ârifîn. çev. Tahsin Yazıcı. I-II Cilt. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.
• Aksoy, Mustafa vd. “Mevlevilikte Mutfak Kültürü ve Ateşbâz-ı Veli Makamı”. Journal of Tourism and Gastronomy Studies 4/1 (2016), 96-103.
• Ambrosio, Alberto Fabio. Dervişler: Tarihi, Antropolojisi, Mistik Yönü. çev. Buğra Poyraz. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Anadol, Cemal. Türk İslam Medeniyetinde Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnameler. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991.
• Arpaguş, Safi. Mevlevilikte Mânevî Eğitim. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Atalay, Besim. Bektaşilik ve Edebiyatı. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1340.
• Azsöz, Gökben. “Mevlevihanelerde Matbah-ı Şerif”. Toros Üniversitesi İİSBF Sosyal Bilimler Dergisi 3/5 (2016), 31-44.
• Batu, Ali. “Kültür ve Gastronomi Turizmi Bakımından Konya”. The Journal of Academic Social Science (ASOS JOURNAL) 4/30 (2016), 20-38.
• Buharî. Sahih. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. çev. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınarı, 1979.
• Ekinci, Yusuf. Ahilik ve Meslek Eğitimi. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1989.
• Ertaş, Mehmet vd. “Konya’da Mevlevî Mutfağı Yiyeceklerinin Gastronomi Turizminde Canlandırılması”. Gazi Üniversitesi Turizm Fakültesi Dergisi 1 (2017), 52-70.
• Ertuğrul, Ali. “Hâce Cân Bursevî’nin Bahru’l-Ensâb Adlı Fütüvvetnâmesi’nde Terziler Tâifesi ve İcâzet Merâsimi”. VII. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler. II/259-294. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Yayınları, 2024.
• Ertuğrul, Ali. Niğdeli Kadı Ahmed’in el-Veledü’ş-Şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk’ı (Anadolu Selçuklularına Dair Bir Kaynak). I-II Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Eyice, Semavi. “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İçtimaî Bir Müessesesi: Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 23/1-2 (1963), 3-80.
• Faroqhi, Suraiya. Anadolu’da Bektaşilik. çev. Nasuh Barın. İstanbul: Simurg Yayınları, 2003.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Kaygusuz Abdal ve Sımâtiyeleri II”. Türk Folkloru-Aylık Folklor Dergisi 14/2 (1980), 3-6. Gündüz, İrfan. Osmanlılarda Devlet-Tekke Münâsebetleri. İstanbul: Seha Neşriyat, 1983.
• Gündüzöz, Güldane. Bektaşi Kültüründe Yemek Motifi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Gürel, Rahşan. Razavî’nin Fütüvvet-nâmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Hasan İbrahim Hasan. İslâm Tarihi. çev. İsmail Yiğit. I-XIV Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1986.
• İbn Battûta. Seyahatnâme. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• İbn Bîbî. el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• İyiyol, Fatih. “Mevlevî Gülbankları ve Mevlevî Gülbanklarının İşlevsel Açıdan Tahlili”. Turkish Studies 9/6 (2014), 583-600.
• Kara, Mustafa. Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler ve Zâviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Kara, Mustafa. “Tekke”. DİA. 40/368-370. İstanbul, 2011.
• Kaşgarlı Mahmud. Divanu Lugati’t-Türk Tercümesi. çev. Besim Atalay. I-IV Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1992.
• Kaya, Doğan. “Halk Edebiyatında Yemek Destanları”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 1/1 (2008), 77-90.
• Kazıcı, Ziya. “Ahilik”. DİA. 1/540-542. İstanbul, 1988.
• Keyânî, Muhsin. Hânkāhlar Tarihi. çev. Ali Ertuğrul-Süleyman Gökbulut. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2013.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Ma’nevî. çev. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah. Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi. haz. Ali Öngül. I-II Cilt. İzmir: Akademi Kitabevi, 2000.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Zaviyeler: Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme”. Vakıflar Dergisi 12 (1978), 247-269.
• Oğuz, M. Öcal. Paldır Kültür Kentleşmeler. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2019.
• Özdamar, Mustafa. Dersaâdet Dergâhları. İstanbul: Kırk Kandil Yayınları, 2007.
• Özgüdenli, Osman G. - Uzunağaç, Ömer. “Selçuklu Anadolusu’nda Ekmek”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1/1 (2014), 43-72.
• Özsaray, Mustafa. “Sosyal Fonksiyonları Bakımından Tekkelerin Osmanlı’daki Yeri”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 17 (2021), 653-672.
• Pûrcevâdî, Nasrullah. “Sûfîlerin Gıda İsimleriyle İlgili Istılahlarına Dâir Hicivâmiz İki Lugatçe”. çev. Ali Ertuğrul. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9/22 (2008), 347-354.
• Razavî, Seyyid Muhammed. Fütüvvetnâme-i Kebîr. haz. Nedim Aydın. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Savaş, Saim. Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zâviyesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Savaş, Saim. “Sivas Ali Baba Zaviyesi”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 1/2 (2011), 59-116.
• Sayan, Ali Rıza. Tarihin Getirdikleri. İstanbul: Gençlik Basımevi, 1978.
• Sevim, Ali - Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Soysal, Sahrap. Derviş Sofraları. İstanbul: Doğan Kitap, 2007.
• Sühreverdî, Şihâbüddin. Gerçek Tasavvuf Avârifü’l-Meârif. haz. Hasan Kâmil Yılmaz İrfan Gündüz. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2016.
• Sümer, Faruk. “Keykubad I”. DİA. 25/357-359. Ankara, 2022.
• Şahin, Haşim. Dervişler, Fakihler, Gaziler Erken Osmanlı Döneminde Dinî Zümreler (1300-1400). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Şahin, Haşim. Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler (1299 1402). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Tosun, Necdet. “Tasavvuf Kültüründe Tekke Yemekleri”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 5/12 (2004), 123-135.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat, 1971.
• Uyumaz, Emine. Sultan I. Alaeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi (1220-1237). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Vâhidî. Hâce-i Cihân ve Netîce-i Cân. haz. Turgut Karabey, Bülent Şığva, Yusuf Babür. Ankara: Akçağ Yayınları, 2015.
• Yılmaz, Necdet. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Sûfîler, Devlet ve Ulemâ. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2007.