The Contested Life of ʿĪsā b. Zayd: Notes on the Construction of Zaydī Historical Narratives

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 1, 87 - 103, 30.06.2020

Najam Haıder Mustafa Tanrıverdi

Öz

When Zaydī historical narratives are examined, two different narrative forms with opposite poles come to the fore regarding the life and struggle of ʿĪsā b. Zayd b. ʿAlī.  It is possible to see the most striking example of these contradictory narratives in two leading works of Zaydī historiography. The first of these is the Maqātil written by Abū al-Faraj al-Isbahānī (d. 356/967) and the second is the work Masābīh, which Abū al-Abbās Ahmad b. Ibrāhīm (d. 353/964) started writing but completed by Abū al-Hasan ʿAlī b. Bilāl after his death. In these accounts, which can be described as quietist and activist narratives, it is seen that there are some contradictory descriptions of ʿĪsā b. Zayd’s life story. Accordingly, in one form ʿĪsā is represented as a hermit and faint character who lives in misery and despair under harsh ‘Abbāsid oppression, while the other form chooses to depict him as a hero who constantly prepares for rebellion against ‘Abbāsid’s reign and manages to organize opposing groups structures around himself. At this point, it is necessary to question why such an approach was preferred in Zaydī historical sources. For example, what manner of approach was followed in the late historical sources of the Zaydī tradition? For what reason are the narratives in these sources constructed? On the other hand, why did the late historical sources give his brother Yahyā ibn Zayd and his cousin Idrīs ibn ‘Abd Allāh a “high” status in the history of the Zaydī imams even though they failed to achieve political power just like ʿĪsā? Yahyā failed in the rebellion movement and even made an agreement with the ‘Abbāsid caliph, Hārūn al-Rashīd. Despite this, Yahyā has always managed to take his place in the list of Zaydī imams in the later works. In this context, in the article we translated, some observations were made on the construction of Zaydī historical narratives in the context of contradictory accounts about the life of ʿĪsā b. Zayd.

Anahtar Kelimeler

Zaydiyya, History, Imam, Narration, ʿĪsā b. Zayd

Îsâ b. Zeyd’in Tartışmalı Hayatı: Zeydî Tarihî Rivayetlerin İnşası Üzerine Notlar

Öz

Zeydî tarihî rivayetler incelendiğinde, Îsâ b. Zeyd b. Ali’nin hayatına ve mücadelesine ilişkin zıt kutuplu iki farklı anlatım biçimi ön plana çıkmaktadır. Bu çelişkili anlatımların en çarpıcı örneğini Zeydî tarih yazımının önde gelen iki eserinde görmek mümkündür. Bunlardan ilki Ebu’l-Ferec el-İsfahânî’nin (ö. 356/967) Mekâtil, ikincisi de telifine Ebu’l-Abbâs el-Hasenî’nin (ö. 353/964) başladığı ancak vefatı sonrası Ebu’l-Hasan Ali b. Bilâl’in tamamladığı Mesâbîh isimli eserlerdir. Pasif ve aktif anlatımlar şeklinde nitelendirilebilecek bu rivayetlerde Îsâ b. Zeyd’in hayat hikayesine dair birbirine aykırı birtakım tasvirlerin yer aldığı görülmektedir. Buna göre Îsâ b. Zeyd bir yandan sıkı Abbâsî baskısı altında sefalet ve çaresizlik içerisinde yaşayan münzevî ve sönük bir karakter olarak temsil edilirken diğer taraftan Abbâsî iktidarına karşı sürekli isyan hazırlığı yapan ve muhalif yapılanmaları kendi etrafında örgütlemeyi başaran bir kahraman şeklinde betimlenmektedir. Tam da bu noktada Zeydî tarihî kaynaklarda niçin böyle bir yaklaşımın tercih edildiğini sorgulamak gerekmektedir. Söz gelimi Zeydî geleneğin sonraki tarihî kaynaklarında hangi yaklaşım biçimi takip edilmiştir? Bu kaynaklardaki rivayetler hangi saikle kurgulanmıştır? Öte yandan sonraki tarihî kaynaklar, Zeydî imamlar tarihi içerisinde siyâsî iktidarı elde etme konusunda Îsâ b. Zeyd gibi başarısız olmalarına rağmen niçin kardeşi Yahyâ b. Zeyd’e ve kuzeni İdrîs b. Abdillâh’a “yüksek” bir paye vermişlerdir? Oysa Yahyâ b. Zeyd, isyan hareketinde başarısız olmuş ve hatta dönemin Abbâsî halifesi Harûn Reşîd ile anlaşma yapmıştır. Buna rağmen Yahyâ, sonraki dönemlere ait eserlerde Zeydî imâmlar listesinde yerini almayı daima başarmıştır. Bu bağlamda çevirisini yaptığımız makalede Îsâ b. Zeyd’in hayatına dair çelişkili anlatımlar özelinde Zeydî tarihî rivayetlerin inşası üzerine bazı tespitler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Zeydiyye, Tarih, İmam, Rivâyet, İsâ b. Zeyd

Kaynakça

• Abdullah b. Muhammed b. İsmâil. ez-Zeydiyye. San‘a: Merkezu’r-râid li’d-dirâsât ve’l-buhûs, 1424/2004.
• Arendonk, Cornelius Van. Les débuts de l’imamat zaidite au Yemen, çev. Jacques Ryckmans. Leiden: Brill, 1960.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Mahmûd el-Ferdûs el-Azem. Şam: yy, 1997.
• Ebû’l-Abbâs el-Hasenî, Ahmed b. İbrâhîm. el-Mesâbîh. thk. Abdullah b. Ahmed el-Hûsî. San‘a: Muessesetü’l-imâm Zeyd b. Ali es-sekâfiyye, 2002.
• Ali b. Muhammed el-‘Umerî, Ebu’l-Hasan el-Alevî. el-Mecdî fî ensâbi’t-tâlibîn. thk. Ahmed ed-Dâmiğânî. Kum: Mektebetu âyetullâhi’l-uzmâ, 1380.
• Haider, Najam. “A Community Divided: An Examination of the Murder of Idris b. ‘Abd Allâh (d. 175/791)”. Journal of the American Oriental Society. 128 (2008): 459–476.
• Haider, Najam. The Origins of the Shī’a: Identity, Ritual, and Sacred Space in Eighth-Century Kūfa. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
• İbn Inebe (Anbe), Şerîf Cemâlüddîn Ahmed. Umdetü’t-tâlibiyyîn. thk. Seyyid Mehdî Recâî. Kum: Mektebetu âyetullâhi’l-uzmâ, 2009.
• İbn Miftâh, Ebü’l-Hasan Abdullah. Şerhu’l-ezhâr. Sa‘de: Mektebetü’t-türâsi’l-İslâmî, 2003.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî, Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: yy, 1987.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî’ el-Hâşimî. et-Tabakâtü’l-kübrâ, thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-hanci, 2001.
• İbrâhîm b. Kâsım İbnü’l-Murtazâ. Tabakâtu’z-zeydiyye. thk. Abdusselam b. Abbâs el-Vecîh. Yemen: Müessesetu’l-imam Zeyd b. Ali es-sekafiyye, 2001.
• İsfahânî, Ebu’l-Ferec Ali b. el-Huseyn. Mekâtilü’t-tâlibiyyîn, thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Müessesetü’l-a’lemî, 1998.
• Madelung, Wilferd. “Batriyya or Butriyya”. The Encyclopaedia of Islam (EI2). 12: 129–130. Leiden: E. J. Brill Press, 2004.
• Madelung, Wilferd. “Zayd b. ʿAlī b. al-Ḥusayn”. The Encyclopaedia of Islam (EI2). 11:473–474. Leiden: E. J. Brill Press, 2004.
• Madelung, Wilferd. “Zaydiyya”. The Encyclopaedia of Islam (EI2). 11:477– 481. Leiden: E. J. Brill Press, 2004.
• Madelung, Wilferd. Der Imam al-Qāsim ibn Ibrāhīm und die Glaubenslehre der Zaiditen. Berlin: 1965.
• Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin. Mürûcu’z-zeheb ve me‘âdinu’l-cevher. thk. Yûsuf Es‘ad Dâgır. Beyrut: Dârü’l-Endülüs, 1385/1965.
• Mizzî, Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1992.
• Muhammed Takî et-Tüsterî. Kâmûsu’r-ricâl. Kum: yy, 1989.
• Nallino, Maria. “Abu’l-Faraddj al-Isbahānī”. The Encyclopaedia of Islam (EI2). 1:118. Leiden: E. J. Brill Press, 2004.
• Nâtık bi’l-Hak, Yahyâ b. el-Hüseyin el-Hârûnî. el-İfâde fî târîhi eimmeti’z Zeydiyye. thk. Muhammed Yahyâ Sâlim İzzân. Sa‘de: Dâru’l-hikmeti’l-yemâniyye, 1996.
• Râzî, Ahmed b. Sehl. Ahbâru Fah. thk. Mâhir Cerrâr. Beyrut: Dâru’l garbi’l-İslamî, 1995.
• Sârimuddîn el-Vezîr, İbrâhîm b. Muhammed. el-Felekü’d-devvâr fî ‘ulûmi’l-hadîs. thk. Muhammed Yahyâ Sâlim İzzan. San‘a: Mektebetü’t-türâsi’l-İslâmî, 1994.
• Sebastian Günther. “Maqātil Literature in Medieval Islam”. Journal of Arabic Literature. 25 (1994): 192–212.
• Sebastian Günther. Quellenuntersuchungen zu den “Maqātil aṭ-Ṭālibiyyīn” des Abū al Faraj al-Iṣfahānī (gest. 356/967). New York: yy, 1991.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-ma‘ârif, 1939.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed. Kitâbu’l-hilâf. thk. Seyyid Ali el-Horasânî. Kum: Dâru’l-ma‘ârifi’l-İslamiyye, 1995.
• Ya‘kûbî, Ebu’l-Abbâs Ahmed. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdü’l-Emîr Mühennâ. Beyrut: Şirketu’l-a‘lemî, 1980.