İBN ARABİ’NİN VAHDET-İ VÜCÛD VE HAKİKAT-I MUHAMMEDİYYE TEORİSİNE GÖRE İNSAN-I KÂMİL ANLAYIŞI VE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER: İKTİSADİ HAYATA DAİR BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 3, 272 - 304, 28.09.2023

Ekrem Erdem

Öz

İslam geleneğinde insan-ı kâmil kavramı, vahyi esas alan bir hayat ölçüsünden hareketle iç dünyasını ve dış dünyasını bu doğrultuda tanzim etmeyi başarmış örnek, ideal bir kişilik sahibi insanı ifade eder. Mutasavvıflar insan-ı kâmil meselesini genel olarak iki şekilde yorumlamışlardır: Birincisi, günlük dilde kullanılan ‘ideal insan’ anlamındaki Kur’an ahlakıyla ahlaklanmış ehl-i hal ya da ehl-i dil olarak bilinen kâmil insandır. İkincisi ise, vahdet-i vücud nazariyesine dayanan hakikat-ı Muhammediyye ve devriyeler yaklaşımlarıdır. Bu çalışmanın amacı, hakikat-ı Muhammediyye yaklaşımının öncüsü büyük tasavvuf alimi İbn Arabi’nin insan-ı kâmil anlayışını ve ona yöneltilen eleştirileri incelemek ve buradan iktisadi hayata dair bazı çıkarsamalar elde etmektir. İbn Arabi’ye göre, gerçek ve hatta tek insan-ı kâmil Hz. Peygamber’dir. Zira Allah her şeyden evvel Onu yaratmış, bütün mahlukat bu hakikatten ortaya çıkmış ve Onun yüzü suyu hürmetine yaratılmıştır. Buna göre, insan kâinat için en değerli unsurdur, hatta ondan daha değerlidir. Çünkü, insan gaye varlıktır, ilahi isim ve sıfatlar insan üzerinden görünür; tüm gerçekleri kendi varlığında özet olarak toplayıp temsil etme kabiliyeti vardır; halife vasfına sahiptir. Bu itibarla, insan kemâlât sahibidir, bunun derecesi de Allah’la olan ilişkisine bağlıdır ve yaratılışında kendisine bahşedilen bu kabiliyetleri iyi değerlendirerek aleme değer katar ve bu katkıları sağladığında da insan-ı kâmil ortaya çıkar. İnsan-ı kâmil alemin ulvi ve süfli hakikatlerinin toplandığı küçültülmüş bir suretten ibarettir. Zira insan-ı kâmil varlığın bütün hakikatlerini içinde barındıran ulûhiyyet mertebesidir ve bu özelliğiyle Allah isminin mazharıdır. Bu haliyle, bütün peygamberlerin ve velîlerin ledünnî ve bâtınî bilgileri aldıkları kaynak olarak görülür. Fakat, akl-ı evvel vasıtasıyla Allah’ı tanıyan insan, Onun isim ve sıfatlarını hayatında yaşadığı, onların anlamı üzerine bir yol belirlediği ve onlarla ahlaklandığı ölçüde insan-ı kamildir. Dolayısıyla, kâmil insan sözü özü bir, salih amel peşinde, güzel ahlak sahibi, güvenilir bir mü’mindir. İnsan-ı kâmil düşüncesi, bu haliyle esasında tasavvufa gönül vermiş hakiki bir salikin de kemâlât yolunda nihai hedefidir. Böyle olunca, örneğin iktisadi hayatta kararlar ve davranışlar bu ahlaki meziyetlere göre belirlendiğinde, çıkarı peşinde koşan bir iktisadi adam (homoeconomicus) anlayışı yerine, ‘kendisi için uygun gördüğünü başkasına da uygun görmeyi, aynı şekilde, kendisi için uygun görmediğini başkasına da reva görmemeyi’ esas alan, ahlak temelli bir insan-ı kâmil modeli ortaya çıkacaktır. Ancak, Hz. Peygamber’in hakikat-ı Muhammediyye anlayışına göre değerlendirilmesinin onu ilâhlaştıracağı düşüncesiyle, ulemanın çoğu ile İmam Rabbani gibi bazı mutasavvıflar vahdet-i vücud fikrini batıl görüş olarak görmüşlerdir. Buna göre, Allah hiçbir eşya ile birleşik olmaz, O eşyanın keyfiyetinden münezzehtir, hiçbir zaman ne Vâcib mümkin’in aynısı ne de hâdis kadîm’in aynısıdır. Bu itibarla, çalışmada İbn Arabi’nin insan-ı kâmil düşüncesi ve buna yöneltilen eleştiriler farklı alt başlıklar altında incelenmiş ve söz konusu telakkilerin iktisadi hayata olası etkileri üzerine bir analiz yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İbn Arabi, Vahdet-i vücud, İnsan-ı kâmil, Hakikat-ı Muhammediyye, İslam iktisadı

Kaynakça

• Abdal, Kaygusuz (2010): Saraynâme, Haz. A. Güzel, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• Abdal, Kaygusuz (2009): Dil-Güşâ, Haz. A. Güzel, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara.
• Akman, Mustafa (2015): “İbn-i Arabî’de Mertebe-i İnsan ve/ya İnsan-ı Kâmil”, Haksöz Dergisi, S. 295 (Ekim); https://www.haksozhaber.net/.
• Aydın, Mehmet S. (2000): “İnsan-ı Kâmil”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 22, ss. 330-331.
• Aynî, M. Ali (1992): “Şeyh-i Ekber’i Niçin Severim”, iç. İbn Arabi’de Varlık Düşüncesi, Haz. İ. Kara, İnsan yayınları, İstanbul, ss. 159-237.
• Buhari, Ebu Abdillah M.İ.İ. (1987): Sahih-i Buhari ve Tercemesi, C. 1, Çev. M. Sofuoğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul. Ceyhan, Semih (2011): “Tecelli”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, ss. 241-243.
• Cîlî, Abdülkerim (2002): el-İnsânü’l-Kâmil fi Marifeti’l-Evahir ve’l-Evail, Çev. A.M. Tolun, Yay. Haz. S. Eraydın, E. Demirli ve A. Kartal, İz Yayıncılık, İstanbul.
• Cîlî, Abdülkerim (2010): Hakikat-i Muhammediyye, Çev. M. Bedirhan, Nefes Yayıncılık, İstanbul.
• Çetinkaya, B. Ali (2015): İslam Düşüncesi Tarihi: Siyasetten İrfana, Pınar Yayınları, İstanbul.
• Demirci, Mehmet (1997): “Hakikat-i Muhammediyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 15, ss. 179-180.
• Demirli, Ekrem (2012): “Vahdet-i Vücûd”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 42, ss. 431-435.
• Ebu Davud, Süleyman (1989): Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi, 17 Cilt, Red. İ.L. Çakan, Tas. M. Savaş, Haz. N. Ceylan ve H. Kakı, Şamil Yayıncılık, İstanbul; islam-tr.com
• Faruki, İ. Raci ve Faruki, L. Lamia (1999): İslam Kültür Atlası, İnkılab Yayınları (Yeni Şafak Gazetesi), İstanbul.
• Erdem, Ekrem (2022a): “Tasavvuf Geleneğinde Farklı İnsan-ı Kâmil Anlayışları Üzerine Tasavvuf Edebiyatından Örnekler ve İktisadi Hayata Yansımaları”, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İİBF Dergisi, C. 6(2), ss. 230-262.
• Erdem, Ekrem (2022b): “Fütüvvet/Ahilik-Tasavvuf İlişkisi İktisadi Hayata Dair Bazı Çıkarsamalar: Farklı Dillerde Yazılmış Bazı Fütüvvetnameler Üzerine Bir İnceleme”, İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi, C. 8(2), ss. 1-44.
• Ertuğrul, İ. Fenni (1991): Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabi, Haz. M. Kara, İnsan Yayınları, İstanbul.
• Friedman, Milton (1988): Kapitalizm ve Özgürlük, Çev. D. Erberk ve N. Himmetoğlu, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul.
• Gerevî, F. Resul, Fazıl, Sohrab, Muhammediyân, Abbas (2021): “Molla Câmî ve İbn-i Arabî’ye Göre İnsan-ı Kâmil”, Mutalaa, Çev. İ. Şengül, C. 1(1), ss. 122-140.
• İbn Arabî, Muhyiddîn (2013): Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, Terc. ve Şerh. A.A. Konuk, www.terzibaba13.org (Erişim: 20.08.2022).
• İbn Arabi, Muhyiddin (2011): Fütuhat-ı Mekkiyye, 18 Cilt, Çev. E. Demirli, Litera Yayıncılık, İstanbul.
• İz, Mahir (?): Tasavvuf: Mahiyeti, Büyükleri ve Tarikatlar, 3. Baskı, Türdav Tesisleri, İstanbul.
• Kam, Ö. Ferid (2003): Vahdet-i Vücud, Sade. E. Cebecioğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Karadaş, Cağfer (1998): “Muhyiddin İbn ‘Arabi’ye Göre İnsan-ı Kâmil”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Dergisi, S. 7(7), ss. 453-465.
• Karaman, Hayreddin (1992): İmam-ı Rabbani ve İslam Tasavvufu, Nesil Yayınları, İstanbul.
• Kartal, Abdullah (2005): “İmam-ı Rabbânî’nin Vahdet-i Vücûd Eleştirisi ve Tarihsel Arkaplanı”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 14(2), ss. 59-80.
• Kılıç, M. Erol (1996): “Fusûsu’l-Hikem”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 13, s. 230-237.
• Konuk, A. Avni (2013): “Ahmed Avni Konuk Önsözü: On İkinci Kısım Birinci Ek: İnsan-ı Kâmil”, iç. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, M. İbnu’l Arabî, Terc. ve Şerh. A.A. Konuk, ss. 78-80, www.terzibaba13.org (Erişim: 20.08.2022).
• Köprülü, M. Fuad (2018): Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Alfa Basım Yayım, İstanbul.
• Köprülü, M. Fuad (2017): Anadolu’da İslamiyet, Alfa Basım Yayım, İstanbul.
• Köprülü, M. Fuad (2016): Türk Edebiyatı Tarihi, Alfa Basım Yayım, İstanbul.
• Küçük, Osman N. (2014): Fusûsu’l-Hikem ve Mesnevî’de İnsan-ı Kâmil, İnsan Yayınları, İstanbul.
• Marulcu Hasan T. (2008): “İbn Teymiye'nin Vahdet-i Vücûd, Hulûl ve İttihâd Yaklaşımlarına Kelâm Açısından Bir Değerlendirme”, SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21(2), ss. 75-86.
• Massignon, Louis (2020): Doğus Devrinde İslam Tasavvufu, Çev. M.A. Aynî, Yay. Haz. O. Türer ve C. Gündoğdu, Ataç Yayınları, İstanbul.
• Nursi, B. Said (2014): Mektubat, Sad. ve Yayına Haz. A. Kayıhan ve İ. Atılgan, Ufuk Yayınları, İstanbul, https://davaufku.files.wordpress.com/2016/02/mektubat-bediuzzaman_said_nursi.pdf.
• Nursi, B. Said (1995): Lem’alar, Envar Neşriyat, İstanbul.
• Özdemir, Ahmet (2017): “Kur’an’da İnsanın Toplumsal Kimliği”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 5/1, ss. 145-160.
• Sinanoğlu, Abdülhamit (2008): “İslâm Düşüncesinde "İnsan-ı Kâmil" Anlayışı ve Allah ile İlişkilendirilmesinin Teolojik Değeri”, Kelam Araştırmaları Dergisi, C. 6(2), ss. 93-114.
• Sparham, Davud (2019): “İbn-i Arabi'nin Düşüncesinde Ay ve Kâmil İnsan”, Türk Akademik Araştırmalar Dergisi, Çev. M. Şahin, C. 4(3), ss. 397-416.
• Uludağ, Süleyman (1988): “Ahadiyyet”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 1, s. 484.
• Yavuz, Yusuf Ş. (1998): “Hulûl (İslam Düşüncesinde)”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 18, ss. 341-344.
• Yiğit, Fevzi (2016): “İbn Arabî’de Ontolojik Açıdan İnsan”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 40/1, ss. 205-232.
• Zahîr, İhsan İ. (2017): Tasavvufun Doğuşu ve Kaynakları, Çev. İ. Sarmış, Anti Tasavvuf Yayınları, İstanbul.
• https://www.halveti.net/tr/yeni/Tasavvuf.asp?cid=3&sid=42; Erişim: 27.04.2023.
• https://sorularlarisale.com/risale-i-nur-kulliyati/mesnevi-i-nuriye/habbe/160; Erişim: 27.04.2023.
• https://www.kuranmeali.com/AyetKarsilastirma.php?sure=17&ayet=30 (Türkçe Kur’an Mealleri); Erişim: 27.04.2023.