SOĞUK SAVAŞ YILLARINDA TÜRKİYE’DE MERKEZ SAĞ İKTİDARLARIN ABD İLE İLİŞKİLERİ

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 3, 423 - 440, 28.09.2023

Candaş Can

Öz

Kendi içinde birtakım farklılıklar ihtiva etse de Türkiye’de merkez sağı bir çizgi olarak tarif etmeye imkân veren bazı temel kalıplardan bahsetmek mümkündür. Nitekim Demokrat Parti tarafından inşa edilen, büyük ölçüde Adalet Partisi ve Anavatan Partisi tarafından takip edilen bu çizginin en temel karakteristiklerinden biri, Soğuk Savaş’ın gölgesinde filizlenen ve güçlenen anti-komünizm siyasetidir. Anti-komünizm siyaseti, bu çizginin milliyetçi-muhafazakâr çevreyle temasını sürekli olarak güçlü tutmasını sağladığı gibi; dönemin iki bloklu yapısı düşünüldüğünde, bazı dönemlerde Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ile kurulan yakınlığın popülerleştirilmesine de imkân tanımıştır. Nitekim bazı çalışmalar, bu çizgiyi salt ABD güdümlü bir siyaset olarak değerlendirme eğilimindedir. Bu tür değerlendirmelerde, çizginin “merkez” vasfına gerekli vurgunun yapılmadığını ifade etmek gerekir. Zira bu vasıf, bir yandan çevredeki taleplerin merkeze taşınmasına imkân sağlarken, diğer yandan merkezî bürokrasinin taleplerine karşılık sunabilmeyi de gerektirmiştir. Dolayısıyla merkez ve çevrenin çoğu zaman çatışan taleplerini bütünleştirme çabası, bu çizginin hayat hikâyesi gibidir. Bu itibarla Türkiye’de merkez sağın ABD yanlısı olduğunu veya diğer bir tabirle istikrarlı bir biçimde Vaşington yolunda gitmek istediğini iddia etmek yerine, bu yolculuğun merkez ve çevrenin almış olduğu ideolojik pozisyonlar doğrultusunda gerçekleştiğini düşünmek daha makul görünür. Nitekim bu çalışmada öncelikle çizginin temel kalıpları sorgulanmakta ve daha sonrasında Soğuk Savaş yıllarında büyük ölçüde DP, AP ve ANAP tarafından temsil edilen çizginin Vaşington yolculuğu sözü edilen çerçevede analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

merkez sağ, Demokrat Parti, Adalet Partisi, Anavatan Partisi, Türkiye-ABD İlişkileri

THE CENTER-RIGHT GOVERNMENTS RELATIONS WITH US DURING THE COLD WAR PERIOD IN TÜRKİYE

Öz

While it contains some differences, it is possible to define the center-right as a line in Türkiye. One of the fundamental characteristics of this line, which was built by the Democratic Party and largely followed by the Justice Party and the Motherland Party, is the anti-communism that flourished and strengthened under the shadow of the Cold War. The politics of anti-communism not only enables this line to keep its contact with the nationalist-conservative periphery constantly strong, but also, it allows for the popularization of the rapprochement with the United States of America (US) in certain periods. Some studies tend to evaluate this line as purely US-oriented. In such evaluations, the "center" characteristic of the line is not given the necessary emphasis. This characteristic not only enables the demands of the periphery to be transferred to the center, but also it responds to the demands of the central bureaucracy. Therefore, the effort to integrate the often-conflicting demands of the center and the periphery is the main determiner of this line. In this context, instead of claiming that the center-right in Türkiye is pro-US, it seems more plausible to think that this politics has taken place in line with the ideological positions taken by the center and the periphery. As a matter of fact, this study firstly examines the basic patterns of the line and then analyses its Washington journey during the Cold War, within the mentioned framework.

Anahtar Kelimeler

Keywords: center right, Democrat Party, Justice Party, Motherland Party, Türkiye-US Relations

Kaynakça

• Akça, İ. (2020). Yetmişli Yıllarda Hegemonya Krizi, Ordu ve Militarizm. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1970’li Yılları içinde (ss. 99-119). İletişim Yayınları.
• Balcı, A., & Gülener, E. M. (2018). Turgut Özal Dış Politikası: Amerikan Düzeninde Yeniden Konumlanma ve Otonomi Arayışı. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 15(55), 77-98.
• Başkan, B. (2011). Krizdeki Merkez Sağ-Yeniden Konumlanma Bunalımı. Liberal Düşünce Dergisi, 63, 153-168.
• Beriş, H. E. (2018). Türk Sağı ve Liberalizm-Bir Fay Haritası Çıkarma Denemesi. M. Yılmaz (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Liberalizm içinde (C.7, ss. 389-415). İletişim Yayınları.
• Bobbio, N. (1999). Sağ ve Sol: Bir Politik Ayrımın Anlamı (Z. Yılmaz, Çev.). Dost Kitabevi Yayınları.
• Bora, T. (2018a). Turgut Özal. M. Yılmaz (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Liberalizm içinde (C. 7, ss. 589-601). İletişim Yayınları.
• Bora, T. (2018b). Türk Sağının Üç Hâli: Milliyetçilik, Muhafazakârlık, İslâmcılık. İletişim Yayınları.
• Bora, T. (2020a). Cereyanlar: Türkiye’de Siyasî İdeolojiler. İletişim Yayınları.
• Bora, T. (2020b). Türkiye’de Siyasal İdeolojilerde ABD/Amerika İmgesi: Amerika: “En” Batı ve “Başka” Batı. U.
• Kocabaşoğlu (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Modernleşme ve Batıcılık içinde (C. 3, ss. 147-169). İletişim Yayınları.
• Bora, T., & Ünüvar, K. (2019). Ellili Yıllarda Türkiye’de Siyasî Düşünce Hayatı. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1950’li Yılları içinde (ss. 159-175). İletişim Yayınları.
• Buçukcu, Ö. (2021). Edilgen Bir Siyasal Kimlik: Türkiye’de “Merkez Sağ” (1960-1980). Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 17(60), 12-32.
• Can, C. (2023). Türkiye’de Sağ-Sol Ayrımını İnşa Eden Yatay ve Dikey İdeolojik Eksenler: Bir Siyasal Yelpaze Önerisi. İnsan ve Toplum, Elektronik Erken Baskı. DOI: 10.12658/M0722
• Cengiz, F. Ç. (2021). Türkiye’deki Merkez Sağ’da Devlet, Siyaset ve Hizmet İlişkisi. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 9(1), 156-174. https://doi.org/10.14782/marmarasbd.767419
• Cumhuriyet. (1949, Eylül 20). Erimin İzmitteki Demeci- Başbakan Yardımcısına göre, Türkiye, yakın gelecekte Küçük bir Amerika olacak. Erişim Adresi: https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1949-09-20/0
• Cumhuriyet. (1957, Ekim 31). Celâl Bayar, 30 yıl sonra Türkiye küçük Amerika bir olacak, dedi. Erişim Adresi: https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/1957-10-21/0
• Çınar, M. (2009). Merkezsiz Siyaset, Siyasetsiz Merkez. Ö. Laçiner (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Dönemler ve Zihniyetler içinde (C. 9, ss. 497-518). İletişim Yayınları.
• Demir, D. C. (2021). Altmışlı Yıllarda Merkez Sağ: Demirkırat’tan Adalet Partisi’ne Merkez Sağın Sancılı Serüveni. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1960’lı Yılları içinde (ss. 483-517). İletişim Yayınları.
• Demirel, T. (2009). 1946-1980 Döneminde “Sol” ve “Sağ”. Ö. Laçiner (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Dönemler ve Zihniyetler içinde (C. 9, ss. 413-450). İletişim Yayınları.
• Demirel, T. (2018). Adalet Partisi. M. Yılmaz (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Liberalizm (C. 7, ss. 548-583). İletişim Yayınları.
• Denk, E. (2009). Türkiye Siyasetinin Dış Politik(a) Tabuları. Ö. Laçiner (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Dönemler ve Zihniyetler içinde (C. 9, ss. 1207-1228). İletişim Yayınları.
• Doster, B. (2012). Türkiye’de NATO Karşıtlığının Tarihsel ve Siyasal Kökenleri. OrtadoğuAnaliz, 4 (40), 31-41. Ecevit, B. (2009). Ortanın Solu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Erdem, E. E. (2019). Türkiye-ABD İlişkilerinin Zirve Noktası: Celal Bayar’ın ABD Ziyareti. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1950’li Yılları içinde (ss. 135-150). İletişim Yayınları.
• Erhan, Ç. (2013). 1960-1980 ABD ve NATO’yla İlişkiler. İçinde B. Oran (Ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, (C. I, ss. 681-715). İletişim Yayınları.
• Ertan, M. (2021). Türkiye’de Siyasal Merkezin Dönüşümü: 1990’larda Merkez Sağın Bölünmesi ve Düşüşü. Mülkiye Dergisi, 45(4), 963-992.
• Ertosun, E. (2014). Dış Politikada Özal’lı Yıllar. C. Göktepe & T. Ü. Bilgiç (Ed.), İç ve Dış Gelişmelerle Türkiye’nin Demokrasi Tarihi: 1946-2012 içinde (ss. 289-318). Ufuk Kitapları.
• Fedayi̇, C. (2019). Adalet Partisi’nin Birinci Dönemi: 1961-1971. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 16(57).
• Göle, N. (2017). Melez Desenler. Metis Yayınları.
• Kaynar, M. K. (2021). İkinci Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Siyasî İktidarın Profili: Merkez Sağ, Darbeler, Krizler, Koalisyonlar. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1960’lı Yılları içinde (ss. 301-313). İletişim Yayınları.
• Koca, B. (2019). Ellili Yıllarda Merkez Sağ: Demokrat Parti’nin Özgürlük ile İstismar Arasındaki Dinî Politikaları. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1950’li Yılları içinde (ss. 293-319). İletişim Yayınları.
• Koca, B. (2021). Altmışlı Yıllarda Türkiye’de Anti-komünizm: Truman Doktrini’nden Komünizmle Mücadele Dernekleri’ne. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1960’lı Yılları içinde (ss. 545-569). İletişim Yayınları.
• Mardin: (2006). Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri. M. Türköne & T. Önder (Der.), & Ş. Gören (Çev.), Türkiye’de Toplum ve Siyaset- Makaleler 1 içinde (ss. 35-78). İletişim Yayınları.
• Mert, N. (2007). Merkez Sağın Kısa Tarihi. Selis Kitaplar.
• Oran, B. (2010a). 1980-1990 Dönemin Bilançosu. B. Oran (Ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar içinde (C. II, ss. 9-33). İletişim Yayınları.
• Oran, B. (2010b). 1990-2001 Dönemin Bilançosu. B. Oran (Ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar içinde (C. II, ss. 203-242). İletişim Yayınları.
• Oran, B. (2013). 1945-1960 Dönemin Bilançosu. B. Oran (Ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar içinde (C. II, ss. 479-498). İletişim Yayınları.
• Özcan, G. (2019). Ellili Yıllarda “Dış” Politika. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1950’li Yılları içinde (ss. 97-133). İletişim Yayınları.
• Özcan, G. (2020). Yetmişli Yıllarda “Dış” Politika. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1970’li Yılları içinde (ss. 261-290). İletişim Yayınları.
• Özcan, G. (2021). Altmışlı Yıllarda “Dış” Politika. M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1960’lı Yılları içinde (ss. 217-256). İletişim Yayınları.
• Özdemir, H. (2013). Siyasal Tarih (1960-1980). S. Akşin (Ed.), Türkiye Tarihi 4 -Çağdaş Türkiye 1908-1980 içinde (C. 4, ss. 227-292). Cem Yayınevi.
• Sunar, İ. (1985). Demokrat Parti ve Popülizm. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi içinde (C. 8, ss. 2076-2086).
• Tanör, B. (2013). Siyasal Tarih (1980-1995). S. Akşin (Ed.), Türkiye Tarihi 5 -Bugünkü Türkiye 1980-2012 içinde (C. 4, ss. 27-161). Cem Yayınevi.
• Taşkın, Y. (2009). Türkiye’de Sağcılık: Bir Kavramın Yerlileşme Tarihini Anlamak... Ö. Laçiner (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce-Dönemler ve Zihniyetler (C. 9, ss. 451-473). İletişim Yayınları.
• Turhan, İ. (Haz.). (2004). İsmet İnönü, Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşileri 1965–1967, TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
• Uzgel, İ. (2010). 1980-1990 ABD ve NATO’yla İlişkiler. İçinde B. Oran (Ed.), Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar: C. II (ss. 34-81). İletişim Yayınları.
• Varel, A. (2019). Ellili Yıllarda Muhalefet: Hükümete Yönelik Temel Eleştiriler ve DP Karşısında CHP’nin İdeolojik Konumlanışı. İçinde M. K. Kaynar (Haz.), Türkiye’nin 1950’li Yılları (ss. 203-234). İletişim Yayınları.