SANAYİLEŞME AÇISINDAN OSMANLI-AVRUPA NÜFUS İLİŞKİSİ

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 3, 286 - 323, 31.12.2024

Adnan Doğruyol

Öz

Sanayi Devrimi, Türkiye açısından güçlükle bir vagona binilen tren katarı gibi hem kendisinden çok şey beklenen hem de seyri hayranlıkla izlenen bir olgudur. Sanayi devriminin bu görüntüsü şüphe yok ki Türkiye’nin dışında ama Türkiye’ye benzer ekonomik, sosyal ve kültürel nitelikler taşıyan ülkeler için de geçerli bir yargıdır. Ancak, Türk toplumunun sanayileşmeye endekslediği yazgısı aynı zamanda çevre ve bölge ülkeleri- özellikle doğusundaki ülkeler- için bir model olma iddiasını da taşımaktadır. Bu bakımdan Sanayi Devrimi’nin Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden başlamak üzere Cumhuriyet Türkiye’sinde oynadığı rol çok önemli bir tecrübeler birikimi olduğu gibi Türkiye’nin sosyal, politik ve kültürel çizgilerini de etkileyen, peşinden sürükleyen temel ekonomik eksendir.
XIX. yüzyıl, Avrupa tarihinde bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Bu yüzyılda, Avrupa, dünyanın en güçlü ve ileri bölgesi haline gelmiştir. Avrupa’nın bu başarısının arka planında Sanayi Devrimi olarak adlandırılan, üretim teknolojileri ve örgütlenmesinde yaşanan köklü bir dönüşüm yatmaktadır. Sanayi Devrimi, tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişin başlangıcı olarak kabul edilir. Bu geçiş hem nüfusun hem de emeğin niteliğini ve niceliğini etkilemiştir.
Gerçekten Osmanlı toplumu hakkında, aydın çevrelerde bile, bu toplumun sadece ve sadece tarım ekonomisine dayalı bir toplum olduğu kanaati hakimdir. Oysa Türkiye’nin sosyal ve kültürel modernleşme çabaları, imparatorluğun en uzun yüzyılı sayılan son yüzyılda başladığı gibi, modernleşmenin ekonomik boyutunu oluşturan, sanayileşme için çaba ve etkinlikler de adı geçen yüzyılda gündeme gelmiştir. Bu çalışmada sanayileşme açısından Osmanlı nüfusu ile Avrupa nüfusu arasında regresyon kıyaslaması da yapılmış ve sanayileşememenin sebebinin nüfusta olduğu çıkarımı yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İktisat, Avrupa, Osmanlı, Nüfus, Sanayileşme

Kaynakça

• Behar, C. (2003). Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927. DİE.
• Burger, J. R. (2021). Malthus On Population. Encyclopedia of Evolutionary Psychological Science, 4751-4760.
• Can, B., & Avcı, S. (2021). Demografik Geçiş Teorisi Açısından Türkiye'nin Demografik Geçiş Aşamaları ve Nüfuslanma Süreci. Eastern Geographical Review, 26(46), 229-252.
• Cumhuriyet Devri Maliyesi: Devlet İstikrazları. (1937). Maliye Mecmuası, (6), Ankara.
• Çakır, C. (2001). 19.Yüyılda bir Anadolu Şehri Niksar Ekonomi ve Sosyal Yapı, İstanbul: Alfa Yayınları.
• Çelik, G. (1999). Osmanlı Devleti’nin Nüfus ve İskân Politikası. Divan: Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, 6, 49-110.
• Dasgupta, P. (2005). Regarding Optimum Population. Journal of Political Philosophy, 13(4), 414.
• Derin, H. (1940). Türkiye’de Devletçilik. İstanbul.
• Doğan, A. (2014). Osmanlı Devleti’nde Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımı Verilerine Göre Antalya Kaleiçi Nüfusu Üzerine Demografik Bir İnceleme. Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi, 4(2), 71-88.
• Doğan, Y. (1980). IMF Kıskacında Türkiye. Toplum Yayınları.
• Dyson, T. (2001). A Partial Theory Of World Development: The Neglected Role Of The Demographic Transition İn The Shaping Of Modern Society. International Journal of Population Geography, 7(2), 67-90.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı İmparatorluğu İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik. T.T.K.
• Erol, S. I. (2016). Küresel Bir Sorun Olarak Demografik Dönüşüm: Nedenleri, Etkileri ve Alınması Gereken Önlemler. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, (37), 75-123.
• Galor, O. (2012). The demographic transition: Causes and consequences. Cliometrica, 6(1), 1-28.
• Genç, M. (1975). Osmanlı Malikane Sistemi. Türkiye İktisat Tarihi Semineri. Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Gezgin, M. F. (1999). Sosyolojiye Giriş [Yayınlanmamış ders notları].
• Golosov, M., Jones, L. E., & Tertilt, M. (2007). Efficiency With Endogenous Population Growth. Econometrica, 75(4), 1039-1071.
• Greaves, H. (2022). Optimum Population Size. İçinde G. Arrhenius, N. Beckman, S. Gardiner & M. Parker (Ed.), Oxford Handbook of Population Ethics (s. 444-467). Oxford University Press.
• Gülmez, M. (1983). Türkiye’de Çalışma İlişkileri (1936 öncesi). Ankara: TODAİE.
• Güner, A. S. (1986). Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması. İstanbul.
• Güran, T. (1992). 150. Yılında Tanzimat. Ankara.
• Güran, T. (1993). İktisat Tarihi. İstanbul.
• Heaton, H. (1985). Avrupa İktisat Tarihi (Cilt II).
• Heintz, J., & Folbre, N. (2022). Endogenous Growth, Population Dynamics, and Economic Structure: Longrun Macroeconomics When Demography Matters. Feminist Economics, 28(3), 145-163.
• Ifrah, G. (2000). Rakamların Evrensel Tarihi VII: Hesabın Destanı. Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
• Issawi, (1977). The Economics of Middle Eastern Oil: Books That Matter, California.
• İnalcık, H. (1978). ODTÜ Gelişme Dergisi [Özel Sayısı].
• İnalcık, H. (2018). Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi-I.
• Jones, C. I. (1997). Population and İdeas: A Theory Of Endogenous Growth. Stanford University Economics Working Paper, 97-018.
• Kabadayı, M. (2015). Inventory for the Ottoman Empire / Turkish Republic 1500-2000
• Kal’a, A. (1990). Tanzimat Öncesi ve Sonrası İktisadi Manzara; içinde: 150. yılında Tanzimat. Aydınlar Ocağı Yayını.
• Karal, E. Z. (1988). Osmanlı Tarihi (Cilt 8). T.T.K. Yayını.
• Kazgan, G. (1992). İktisadi Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Kıray, E. (1993). Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, İletişim Yayını, İstanbul.
• Kirk, D. (1996). Demographic Transition Theory. Population Studies, 50(3), 361-387.
• Korotayev, A., Malkov, S., & Musieva, J. (2023). Demography: Toward optimization of Demographic Processes; içinde: Reconsidering the Limits to Growth: A Report to the Russian Association of the Club of Rome (s. 97-116). Springer International Publishing.
• Kunt, M., Akşin, S., Faroqhi, S., Toprak, Z., Yurdaydın, H. G., & Ödekan, A. (2011). Osmanlı Devleti (1600-1909). Cem Yayınları.
• Kütükoğlu, M. (1974). Osmanlı İngiliz İktisadi Münasebetleri (Cilt II). Ankara.
• L. Kinross, (2019). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire, 206
• Lloyd, P. J. (1969). A Growth Model With Population As An Endogenous Variable. Population Studies, 23(3), 463-478.
• MacRae, D. G. (2023). Thomas Malthus. Encyclopedia Britannica.
• Müderrisoğlu, A. (1974). Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları. Maliye Bakanlığı 50. Yıl Yayınları.
• Neal, L. & Cameron, R. (2019). Taşdevrinden Günümüze Özlü Dünya İktisat Tarihi. Çeviren: Yaşar Bülbül, Ankara: Orion Yayınevi.
• Nerlove, M., & Raut, L. K. (1997). Growth Models With Endogenous Population: A General Framework; İçinde: Handbook of Population and Family Economics (Cilt 1, s. 1117-1174).
• Ortaylı, İ. (1978). ODTÜ Gelişme Dergisi [Özel Sayısı].
• Ökçün, G. (1972). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İmalat Sanayi Alanında Veriler Ruhsat ve İmtiyazların Ana Çizgileri. SBF Dergisi, 27(2).
• Önsoy, R. (1958). Tanzimat dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileşme Politikası. İş Bankası.
• Öztürk, S. (2003). Türkiye'de Temettuat Çalışmaları. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1, 287-304.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü. 1. Cilt, İstanbul: MEB Yayınları
• Pamuk, Ş. (1990). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi. Gerçek Yayınevi.
• Pamuk, Ş. (1994). Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2012). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayını.
• Pitchford, J. D. (1987). Optimum Population; içinde: The New Palgrave Dictionary of Economics. London: Palgrave Macmillan.
• Robbins, L. (1927). The Optimum Theory Of Population; içinde: London Essays in Economics in Honour of Edwin Cannan. London: Routledge.
• Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı. (1973). 50 Yılda Türk sanayi. Sanayi Bakanlığı Yayınları.
• Sarc, Ö. C. (1940). Tazminat ve sanayiimiz (Cilt I).
• Sayar, N. S. (1978). Türkiye imparatorluk dönemi mali olayları. İstanbul.
• Serbestoğlu, İ. (2014). 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Nüfus Algısının Değişimi ve Nüfusu Arttırma Çabasında Müfettişlerin Rolü. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(31), 255-274.
• Sergün, Ü. (1991). Yeryüzünün Nüfuslanması Sürecinde Gelişme Evreleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi, 3, 27-36.
• Serin, N. (1963). Türkiye’de Sanayileşme. A.Ü. S.B.F. Yayını. Ankara.
• Sulva, R. Ş. (1948). Tatbiki İktisat ve İktisat Siyaseti.
• Tabakoğlu, A. (1994). Türk İktisat Tarihi. İstanbul.
• Tezel, Y. (1986). Cumhuriyet Dönemi İktisat Tarihi. Ankara.
• Türkdoğan, O. (1981). Sanayi sosyolojisi, Türkiye’nin Sanayileşmesi. Ankara.
• Valenze, D. (2023). Malthus and the Margins: Rethinking The Paradigm Of Limited Resources. İçinde: D. Valenze (Ed.), The Invention of Scarcity: Malthus and the Margins of History (s. 174-196).
• Winch, D. (2013). From population to political economy. İçinde: D. Winch (Ed.). Malthus: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
• Yüceşahin, M. M. (2009). Türkiye’nin demografik geçiş sürecine coğrafi bir yaklaşım. Coğrafi Bilimler Dergisi, 7(1), 1-25.
• Zimmerman, K. F. (1989). Optimum population: An introduction. İçinde: Economic Theory of Optimal Population (s. 1-16). Springer.