SINIRLI RASYONELLİK ve NÖROBİYOLOJİK FAKTÖRLERİN DENEYSEL ANALİZİ

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 3, 183 - 210, 31.12.2024

Ferhat Pehlivanoğlu , Cansu Çalışır

Öz

Geleneksel iktisat teorisinin temel önermesi olan rasyonel insan varsayımı, davranışsal iktisadın gelişmesiyle birlikte rasyonelliğin sınırlı olacağına doğru evrilmeye başlamıştır. Çoğu zaman eleştirilmekte olan rasyonel birey, davranışsal iktisadın alt disiplinleriyle daha fazla irdelenmeye başlanmıştır. Davranışsal iktisadın alt dallarından olan deneysel iktisat ve nöroiktisat rasyonel birey kavramına eleştiri getirmekle kalmayıp deneyler ve analizler yaparak rasyonellik kavramına yeni bir boyut kazandırmaktadır. Bu kapsamda bireylerin her zaman tam olarak rasyonel olmadığı ve buna eleştiriler getirilebileceğinden hareketle ortaya atılan sınırlı rasyonalite kavramı, insanların kararlarını etkileyen çok sayıda durum olduğunu, duyguların da bunlardan biri olduğunu savunmaktadır. Bu çalışmada, rasyonel insan kavramı incelenerek davranışsal iktisadın ortaya çıkışı ve alt disiplinleri deneysel olarak araştırılmıştır. Çalışmanın ampirik kısmında anket ve deney çalışmaları yapılarak Kocaeli Üniversitesi öğrencilerinin rasyonellik durumunun incelenmesi amaçlanmıştır. Özellikle verilen çıpalar karşısında deneklerin davranışları; bedavanın etkisi, hava durumundan etkilenme durumları, cinsiyet ve o günkü duygu durumları göz önünde bulundurularak rasyonel davranış analiz edilmiştir. Analizlerde Cronbach’s Alpha Testi, Normallik Testi, Mann Whitney U Testi, Kruksal Wallis Testleri uygulanmıştır. Sonuçta, katılımcıların dışarıdan gelen etkenlere göre hareket etme eğiliminde olduğu, bazı durumlarda rasyonel davranışlar sergilerken bazı durumlarda ise irrasyonel davranışlar sergileyebildikleri görülmüştür

Anahtar Kelimeler

Deneysel İktisat, Sınırlı Rasyonellik, Davranışsal İktisat, Nöroiktisat

BOUNDED RATIONALITY and EXPERIMENTAL ANALYSIS of NEUROBIOLOGICAL FACTORS

Öz

The foundational assumption of rational individuals, which is the fundamental proposition of traditional economic theory, has begun to evolve towards the idea of limited rationality with the development of behavioral economics. The often criticized rational individual has been subject to further scrutiny through the sub-disciplines of behavioral economics. Experimental economics and neuroeconomics, which are sub-disciplines of behavioral economics, not only criticize the concept of the rational individual but also contribute to the concept of rationality by conducting experiments and analyses, adding a new dimension. In this context, the concept of bounded rationality, proposed on the basis that individuals are not always entirely rational and subject to criticism, argues that there are many situations influencing human decisions, with emotions being one of them. In this study, the concepts of rationality and the rational individual are examined, and the emergence of behavioral economics and its sub-disciplines is explored experimentally. In the empirical part of the study, surveys and experimental studies were conducted to examine the rationality status of Kocaeli University students. Particularly, the behaviors of the subjects in response to the provided incentives were analyzed, taking into account factors such as the influence of free items, susceptibility to weather conditions, gender, and current emotional states. Analyses included the Cronbach's Alpha Test, Normality Test, Mann Whitney U Test, and Kruskal Wallis Test. In conclusion, participants were observed to have a tendency to act based on external factors, exhibiting rational behavior in some situations while displaying irrational behavior in others.

Anahtar Kelimeler

Experimental Economics, Bounded Rationality, Behavioral Economics, Neuroeconomics

Kaynakça

• ABACIOĞLU, T. (2020). Abacıoğlu. Retrieved from Abacıoğlu: https://drtugrulabacioglu.com/oksitosin-hormonu-nedir-nasil-arttirilir/
• AKIN, Z., & URHAN, B. (2010). İktisat Deneysel Bir Bilim Olmaya mı Başlıyor? İktisat İşletme ve Finans, 25(288), 9-28.
• ANGNER, E., & LOEWENSTEIN, G. (2007). Behavioral Economics. Handbook of teh Philosophy of Science: Philosophy of Economic, 641-690.
• Aren, S., & Akgüneş, A. O. (2018). Dört Temel Duygunun Bireylerde Risk Alma Davranışı Üzerindeki Etkisi. İşletme Araştırmaları Dergisi.
• ARIELY, D. (2010). Akıldışı Ama Öngörülebilir. (A. H. Gül , & F. Şar, Trans.) İstanbul: Optimist Yayınları.
• ASOY, E., & SALDANLI, A. (2017). Are Investors Rational. A Survey About Over-Confidence and Over-Optimism Bias in Bist. Res J Polit Econ Manag, 1-15.
• AYDIN, Ü., & AĞAN, B. (2016). Rasyonel Olmayan Kararların Finansal Yatırım Tercihleri Üzerindeki Etkisi: Davranışsal Finans Çerçevesinde Bir Uygulama. International Journal of Economic & Social Research.
• BABUŞ, L. (2019). Demografik Özelliklere Ve Karar Verme Tarzlarına Göre Tüketicilerin Nöropazarlamaya Bakış Açısı. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-117.
• BAÇ, M. (2007). İktisadi Analizin Disiplinlerarası Uygulamalarında Durum ve Öngörüler. Project Report.
• BAŞARAN, İ. A. (2019). Davranışsal İktisat Bağlamında Ekonomi ve Psikoloji İlişkisi. Çukurova Üniversitesi Sosyla Bilimler Enstitüsü, 4.
• BERRIDGE, K. C., & KRINGELBACH, M. L. (2008). Affective Neuroscience of Pleasure: Reward in Humans and Animals. Psychopharmacology(199), 457-480. doi:10.1007/s00213-008-1099-6
• BILIR, H. (2018). Nöroiktisat: "Kara Kutu"nun Açılması. In A. A. Eren, & E. Kırmızıaltın, İktisat Sosyolojisi: Kurucu Düşünürler ve İktisat Okulları Özelinde Bir Çalışma (pp. 377-419). Heretik Basın Yayın.
• BRUMMELTE, S., MC GLANAGHY, E., BONNIN, A., & Oberlander, T. F. (2017). Developmental Changes In Serotonin Signaling: Implications For Early Brain Function, Behavior And Adaptation. HHS Public Access(2). doi:10.1016/j.neuroscience.2016.02.037
• CAMERER, C. F., & LOEWENSTEIN, G. (2004). Behavioral Economics: Past, Present, Future. Advances in Behavioral Economics.
• CAMERER, C., LOEWENSTEIN, G., & PRELEC, D. (2005). Neuroeconomics: How Neuroscience Can Inform Economics. Journal of Economic Literature, 43, 9-64.
• CAMERER, E. FEHR, & R. A. POLDRACK, Neuroeconomics: Decision Making and The Brain (pp. 233-250). Elsevier Academic Press. doi:10.1016/B978-0-12-374176-9.00016-6
• ÇAVUŞOĞLU, R. İ. (2019). Davranışsal Ekonomi Alanında Yayınlanan Uluslararası Makalelerin İçerik Analizi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-168.
• ÇEKIÇ, S. (2016). Davranışsal İktisat Bağlamında Cinsiyet Farkının Tüketici Tercihlerine Etkisi: Bartın Örneği. Bartın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-147.
• ÇETINER, M., GÖKÇEK, H. A., & GÖLBAŞI, B. T. (2019). Davranışsal Finans Perspektifinden Yatırımcı Davranışları Üzerine Bir İnceleme. Journal of International Banking Economy And Management Studies, 2(1), 1-30.
• CHAPMAN, G. B., & JOHNSON, E. j. (1999). Anchoring, Activation, and the Construction of Values. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 79(2), 115-153.
• CONWAY, E. (2018). Gerçekten Bilmeniz Gereken 50 Ekonomi Fikri (2. Baskı ed.). (I. E. Howison, Trans.) İstanbul: Bkz Yayıncılık.
• ÇUBUK, F. (2012). Pazarlamada Uygulamaya Yönelik Yeni Bir Yaklaşım: Nöropazarlama. Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-124.
• DEMIREL, S. K. (2015). Nöroiktisat Ve Güven: Temel Makroekonomik Göstergeler Ve Güven Düzeyi Arasındaki Nedensellik İlişkileri. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-168.
• DEMIREL, S. K., & ARTAN, S. (2016). Nöroiktisat ve İktisat Biliminin Geleceğine İlişkin Tartışmalar. Uluslararası Ekonomi ve Yenilik Dergisi, 2(1), 1-28. doi:10.20979/ueyd.07280
• ELGUN, M. N., AŞIKOĞLU, N. O., & KARABIYIK, H. Ç. (2018). A Neuroeconomic Approach To The Rationality And Homoeconomicus Concepts And The Research Discussed In The Frontal Lobe, Reptilian Brain And Serotonin Levels Basis. Yönetim Bilimleri Dergisi, 16(31), 109-124.
• EREN, E. (2009). Yeni İktisatta Ortak Noktalar. İktisatta Yeni Yaklaşımlar Çalıştayı, 1, 1-37.
• FEHR, E., & TYRAN, J.-R. (2001). Does Money Illusion Matter? American Economic Review, 91(5), 1239-1262.
• GENÇ, M. E., & ÖZDAMAR, E. N. (2021). Dopamine: The Amazing Molecule. In Histopathology and Liquid Biopsy (pp. 1-11).
• GINTIS, H. (2000). Beyond Homo Economicus: Evidence From Experimental Economics. Ecological Economics, 35(3), 311-322.
• GLIMCHER, P. W., & RUSTICHINI, A. (2004). Neuroeconomics: The Consilience of Brain and Decision. American Association for the Advancement of Science, 447-452.
• GLIMCHER, P. W., CAMERER, C. F., FEHR, E., & POLDRACK, R. A. (2009). Introduction: A Brief History of Neuroeconomics. In P. W. Glimcher, C. F. Camerer, E. Fehr, & R. A. Polodrack, Neuroeconomics: Decision Making and The Brain (pp. 1-12). London: Academic Press.
• GÜÇLÜCAN, Z. (2020). E-Psikiyatri. Retrieved from E-Psikiyatri: https://www.e-psikiyatri.com/dopamin-nedir
• HEINRICHS, M., BAUMGARTNER, T., KIRSCHBAUM, C., & EHLERT, U. (2003). Social Support and Oxytocin Interact to Suppress Cortisol and Subjective Responses to Psychosocial Stress. Society of Biological Psychiatry, 1389-1398.
• HIRSCH, P. M., MICHAELS, S., & FRIEDMAN, R. (1987). "Dirty Hands" versus "Clean Models". Theory and Society, 16(3), 317-336. doi:10.1007/BF00139485
• JAGER, w., JANSSEN, M., De VRIES, H., DE GREEF, J., & VLEK, C. (2000). Behaviour in commons dilemmas: Homo economicus and Homo psychologicus in an ecological-economic model. Ecological Economics, 35(2000), 357-379.
• KAHNEMAN, D. (2003). Maps of Bounded Rationality: Psychology for Behavioral Economics. American Economic Review, 93(5), 1449-1475.
• KAHNEMAN, D. (2011). Hızlı ve Yavaş Düşünme. (O. Ç. Deniztekin, & F. N. Deniztekin, Trans.) İstanbul: Varlık Yayınları.
• KAMBER, S. C. (2018, Haziran). Davranışsal İktisat ve Rasyonellik Varsayımı: Literatür İncelemesi. Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, 7(1), 168-199.
• KARABIYIK, H. Ç. (2016). Nöropazarlama Çerçevesinde Tüketici Teorisi ve Yeniden Tanımlanması Gereken Homoekonomikus Kavramı. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-153.
• KILIÇ, E., & ALAN, M. (2020). İnsanın Üç Yüzü; Homoeconomicus, Homoislamicus ve True Man: "Takva" Filmi Üzerinden Bir Değerlendirme. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 9(2), 801-827. doi:10.15869/itobiad.618264
• KITAPÇI, İ. (2017). Rasyonaliteden İrrasyonaliteye: Davranışsal İktisat Yaklaşımı ve Bilişsel Önyargılar. Maliye Araştırmaları Dergisi, 3(1), 85-102.
• KURT, S. D., & TANYERI, M. (2011). Davranışsal Ekonomi Yaklaşımlarının Ürün İlgilenim Seviyesine Göre İncelenmesi. Pazarlama ve Pazarlama Araştırmaları Dergisi, 6(12), 21-46.
• KURTULMUŞ, N. (1989). İki Farklı İnsan Modelinin Analizi: Ekonomik İnsan - Davranışçı İnsan. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 167-187.
• LINDSTROM, M. (2016). Buy.ology: Satın Almaya Dair Bildiğimiz Her Şey Neden Yanlış. İstanbul: Optimist Yayınları.
• LOEWENSTEIN, G. (1999). Experimental Economics From The Vantage-Point Of Behavioural Economics. The Economic Journal, Royal Economic Society, 109, F25-F34.
• LOEWENSTEIN, G., RICK, S., & COHEN, J. D. (2008). Neuroeconomics. The Annual Review of Psychology, 59, 647-672. doi:10.1146/annurev.psych.59.103006.093710
• MC AULEY, I. (2013). Behavioural Economics and Public Policy: Some insights. International Journal of Behavioural Accounting and Finance, 4(1), 18-31.
• OGAKI, M., & TANAKA, S. C. (2017). Behavioral Economics. Tokyo: Springer.
• ÖZTÜRK, S. A., YÜCEL, N., & BAYIR, T. (2018). Beynimiz ve Dilimiz Aynı mı Konuşuyor? Anket ve EEG Yöntemlerinin Kararlaştırılması: Marka Kişiliği Ölçümü Açısından Bir Araştırma. Pazarlama Teorisi ve Uygulamaları Dergisi, 4(1), 139-176.
• Paghunathan, R., & Pham, M. T. (1999). All Negative Moods Are Not Equal: Motivational Influences of Anxiety and Sadness in Decision Making. Organizational Behavior and Human Decision Processes(71), 56-77. doi:10.1006/obhd.1999.2838
• PHELPS, E. A. (2009). The Study of Emotion in Neuroeconomics. In P. W. Glimcher, C. F.
• RINALDI, A. (2009). Homo economicus? Neuroeconomics and Other Disciplines Aim to Identify the Biological Traits Governing Our Financial Behaviour, But Not Without Accompanying Criticism. EMBO Reports, 10(8), 823-826. doi:10.1038/embor.2009.175
• RUMUIATI, R., & BONINI, N. (2002). Daniel Kahneman: the Nobel Prize for Economics Awarded for Decision-Making Psychology. Mind & Society, 3(1).
• SALTABAŞ, E. (2019). İktisat Düşünce Sisteminde Rasyonel İnsan Kavramının Evrimi. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-135.
• SCHNEIDER, S., GRAF, B., & PETER, M. (2010, June 29). Homo Economicus - or More Like Homer Simpson? Deutsche Bank Research, 26, 1-26.
• ŞENIĞNE, B. (2011). Rasyonalite Kavramına Deneysel ve Davranışsal İktisat Bağlamında Yeni Bir Bakış Açısı: "Nöroiktisat". Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-137.
• SIMON, H. (1955). A Behavioral Model of Rational Choice. Oxford University Press, 99-118.
• SMITH , E. E., & KOSSLYN, S. M. (2014). Bilişsel Psikoloji Zihin ve Beyin. (M. Şahin, Trans.) Ankara: Nobel Yayınları.
• STALLEN, M., DE DREU, C. K., SHALVI, S., SMIDTS, A., & SANFEY, A. G. (2012). The Herding Hormone: Oxytocin Stimulates In-Group Conformity. Association For Psychological Science, 20(10), 1-5. doi:10.1177/0956797612446026
• SZASZ, P. L., HOFMANN, S. G., HEILMAN, R. M., & CURTISS, J. (2016). Effect of Regulating Anger and Sadness on Decision-Making. Cognitive Behaviour Therapy, 1-16. doi:10.1080/16506073.2016.1203354
• TAŞDEMIR, M., & MUSTAFAOĞLU, N. (2010). Nöroekonomi: Yok Daha Neler! Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 80-83.
• TÜFEKÇI, Ö. K., & OYMAN, T. (2020). Reklamlarda Kullanılan Duygusal Çekciliklerin EEG ile Araştırılması. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(40), 561-584.
• TÜRKMEN, N. C., DEMIR, S., & AKGÜL, B. (n.d.). Framing Effect Application: A Critical View of Rationality. Retrieved from https://www.researchgate.net/publication/254439833
• TÜZEL, N. (2010). Tüketicilerin Zihnini Okumak: Nöropazarlama ve Reklam. Marmara İletişim Dergisi(16), 163-176.
• ÜNAL, R. (2019). Davranışsal İktisat Açısından Kuşaklar Arası Tüketici Tercihlerinin İncelenmesi: Bartın Üniversitesi Örneği. Bartın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-130.
• VILLEVAL, M. C. (2007). Experimental Economics: Contributions, Recent Developments, and New Challenges. Forthcoming in French Politics, 1-13.
• WARNICK, J. E., & LASZLO, S. (2008). Experimental Economics: A Revolution in Understanding Behaviour. Center for Interuniversity Research and Analysis on Organizations.
• YAYAR, R., & KARACA, Ö. E. (2019). Davranışsal İktisat Bağlamında Kamu Çalışanlarının Tüketim Davranış Eğilimleri. Akdeniz İİBF Dergisi, 19(1), 1-29.
• YÜCEL, K. (2018). Sınırlı Rasyonalite Bağlamında Finansal Faaliyette Katılım Bankaları. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1-241.
• ZAK, P. J., & KUGLER, J. (2011). Neuroeconomics and International Studies: A New Understanding of Trust. International Studies Perspectives(12), 136-152.