Gerçeklik Anlamının Yaratılmasında İzleyici ile Müzakere: Dönüşlü Belgesel

Yıl 2025, Sayı: 19, 20 - 36, 26.06.2025

Müberra Mızıkacı

https://doi.org/10.31122/sinefilozofi.1481840

Öz

Dönüşümsellik; anlamın kendine dönmesi, kendine gönderme yaparak kendisini kendi nesnesi haline getirmesidir. Dönüşlülük dilbilimsel olarak yorumlandığı şekliyle insan davranışlarının toplumsal olarak nitelenmesini gerektirir ve bu toplumsal analiz yalnızca araştırmacının kendi eylemleri için geçerlidir. Toplumsal deneyimlere anlam yüklenmesi dönüşlü bir ilişkiyi ima eder. Dönüşlülük, bireysel ya da toplumsal, özel ya da kamusal olabilir ancak kişiye ait belirgin bir farkındalık olmadan yansıma olamaz. Biçim ve model vermeye çalışma, belgeselin temsil ilişkilerini ve gerçeklikle olan çelişkili bağını açıklamaya yardımcı olmaktadır. Bill Nichols’un tanımladığı altı moddan biri olan dönüşlü ya da yansıtıcı (refleksif) biçem, film yönetmeni ile izleyici arasındaki müzakere üzerine kuruludur. Film yönetmeni sadece tarihsel dünya hakkında değil onu temsil etmenin sorunları ile de ilgilidir. Bunu yaparken ise filmin izleyicisini bilgilendirmek için film yapım sürecini anlatının içine alma eylemine odaklanır. İzleyiciyi yüksek bir bilinç ve farkındalık düzeyine yönlendirir. Dönüşlülük, kendine dönüş olarak kabul edildiğinde yönetmenin anlatının içinde bir tür kendi yerini aradığı duruma da işaret edebilir. Nichols’ün izleyici ile müzakere olarak değindiği, bu arayışın bilinçli olarak sergilenmesidir. Bu çalışma; dönüşlülük kavramı üzerinden belgeselde dönüşlü biçemin ne olduğu, hangi tekniklerle somutlaştığı, dönüşlü belgeselin izleyiciyi nasıl müzakere alanına çektiği ve dönüştürdüğü üzerinedir. Dziga Vertov’un Man with a Movie Camera (Kameralı Adam, 1929) belgeseli bu türün öncülüdür. Vertov, izleyicinin bilinçli olduğunu iddia eden ilk belgesel yapımcısıdır ve bu belgesel aracılığı ile tekno-ideolojik bir aygıt olarak sinemanın belirli üretim becerileri konusunda izleyicinin farkındalığını artırmıştır. Üretim teknikleri ve ideolojik teknolojinin bu iç içe geçmişliği organik dönüşlülüğün bir örneğidir. Çalışma bu belgesel üzerinden dönüşlülüğü değerlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Belgesel , Dönüşlülük , Yansıma , Dönüşlü Belgesel , Kameralı Adam

Kaynakça

• Allen, J. (1977). “Self-Reflexivity in Documentary”. Cine-Tracts. (1:2), pp. 37–43.
• Aytekin, H. (2018). Belgesel Sinemacı Bir Parrhesiastes Olabilir mi? “Hakikati söylemek” Üzerinden Türkiye’de Belgesel Sinema Tarihine Bir Bakış. SineFilozofi, 3(5), pp. 45-66.
• Bottinelli, J., J. (2002). Between Fiction and Documentary: Dangerous Liaisons and the Self-Reflexive Film. The University of North Dakota.
• Bruzzi, S. (2000). New Documentary: A Critical Introduction. Routlodge.
• Büker, S. (1990). Belgesel Üzerine. Kurgu, 7 (1), pp. 117-122.
• Chapman, J. (2009). Issues in Contemporary Documentary. Polity.
• Dowling, M. (2008). “Reflexivity”. In L. M. Given (Ed.), The Sage Encyclopedia of Qualitative Research Method. vol. 1-2, pp. 747-748.
• Denzin, N., K. (2012). “The Cinematic Society and the Reflexive Interview”. Society. 49(4), pp. 339-348.
• Giddens, A. (2007, Second Edition). New Rules of Sociological Method: A Positive Critique of Interpretative Sociologies. Polity.
• Godmilow, J. (2022). Kill the Documentary. Columbia University.
• Goodarzi, A. & Tamjidi, M. H. (2014). “Reflexive Documentary: Ternary Challenges of Production Process, Audience and Self-Consciousness”. International Journal of Social Science and Humanity. 4(4), pp. 298-302.
• Govaert, C. (2007). “How Reflexive Documentaries Engage Audiences in Issues of Representation: Apologia for a Reception Study”. Studies in Documentary Film. (1), pp. 245-263.
• Grierson, J. (1946). “Postwar Patterns”. Hollywood Quarterly. (1), pp. 159-165. https://www.jstor.org/stable/1209557 (27 Eylül 2023 Tarihinde Erişildi).
• Hançerlioğlu, O. (1985). Felsefe Ansiklopedisi- Kavramlar ve Akımlar Cilt 2. Remzi Kitabevi.
• Mızıkacı, M. (2023). “Toplumsal Bellek Bağlamında “Sakız Ağaçlarının Borcu” Belgeseli”. (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Michelson, A. (2016). “The Man with the Movie Camera, From Magician to Epistemologist” in J. Kahana (Ed.), The Documentary Film Reader History, Theory, Criticism. pp. 148-162. Oxford University.
• Myerhoff, B. & Ruby, J. (1982). A Crack in the Mirror: Reflexive Perspectives in Anthropology. (J. Ruby, Ed.). University of Pennsylvania.
• Nichols, B. (1983). “The Voice of Documentary”. Film Quarterly. 36(3), pp. 17-30. https://sci-hub.se/10.2307/3697347 (15 Ekim 2023 Tarihinde Erişildi).
• Nichols, B. (1991). Representing Reality. Indiana University.
• Nichols, Bill (2001). Introduction to Documentary. USA, Indiana University.
• Nichols, B. (2017). Belgesel Sinemaya Giriş. (Çev. D. Eruçman). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• Özgen, K. (2017). HD Video Teknolojisinin Türk Belgesel Sinemasına Etkisi: (Dijital) Sinematografinin Keşfi. (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). Gazi üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Özküralpli, İ. (2023). Bir Otostop Hikâyesi: Pippa Bacca ve Silvia Moro. Kültür ve İletişim. 26(2), (52), pp. 233-259.
• Rabiger, M. (2020). Bir Belgeseli Gerçekleştirmek. (Ç. Asatekin ve F. Şahin, Çev.). Ayrıntı.
• Rosen, P. (1993). “Document and Documentary: On the Persistence of Historical Concepts” in M. Renov (Ed.), Theorizing Documentary. pp. 58-90. Routledge.
• Ruby, J. (1977). “The Image Mirrored: Reflexivity and the Documentary Film”. Journal of the University Film Association. 29 (4), pp. 3-12.
• Ruby, J. (1980). “Exposing Yourself: Reflexivity, Anthropology, and Film”. Semiotica. (30-1/2), pp. 153-179.
• Ruby, J. (1991). “Speaking For, Speaking About, Speaking With, or Speaking Alongside- An Anthropological and Documentary Dilemma”. Visual Anthropology Review. (7-2), pp. 50-67. https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/semi.1980.30.1-2.153/html (17 Ekim 2023 Tarihinde Erişildi).
• Sapino, R. & Hoenisch, M. (2011, September). “What is a documentary film: Discussion of the Genre”. Intensive Seminar in Berlin. pp. 1-20.
• Tetik Solim, N. (2023). Türk Sineması’nda Mübadele Belgeselleri ve Yaratıcı Bir Örnek: Dönüş / The Return. Maltepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 10(1), 4-30.
• Tianqi Yu, K. (2019). ‘My’ Self on Camera. Edinburgh University.
• Trinh, T. M. (1991). When the Moon Waxes Red: Representation, Gender and Cultural Politics. Routledge.
• Tuncer, Ömer (2003) “Gerçek Kavramı Üzerine”. Belgesel Sinema. (2), pp. 97-101.
• Vertov, D. (Yönetmen). (1929). Man With a Movie Camera [Film]. Rusya: (Vufku) Dovzhenko Film Studios.