1923-1960 Arası Süreçte Türkiye’de Cumhuriyet - Muhafazakârlık Geriliminin Mekânsal Yüzü

Yıl 2020, , 113 - 141, 30.03.2020

Gencay Serter

https://doi.org/10.26650/siyasal.2020.29.1.0088

Öz

Devrimci ve modernist bir atılımla başlayan Cumhuriyet, kurulduğu andan itibaren muhafazakâr düşünce ile gerilimli bir ilişki içerisinde olmuştur. Türkiye’ye özgü koşullar içerisinde biçimlenen bu gerilim her iki düşünce sistematiğini farklı dönemlerde, o dönemin kendi özgün koşullarının dinamiğine göre biçimlendirmiştir. Cumhuriyet ve muhafazakârlık arasında süren mücadelede Cumhuriyetin kurulmasından, çok partili hayata geçişi içerisinde barındıran ve en kritik dönemlerden biri olarak belirginleşen 1923-1960 arası dönemin ilk yarısında (1923-1945) modernist dünya görüşünü hayata geçirmek için cumhuriyet, idari ve hukuki düzenlemelerin yanında, tüm bu atılımları gerçek anlamda gündelik yaşamda hâkim kılmak amacıyla mekânı devrimci bir tavırla şekillendirmiştir. 1945-1960 arası süreç ise cumhuriyet ideolojisi karşısında muhafazakâr ideolojinin güç kazanarak yeniden görünür hale gelmeye başladığı ve muhalefetini sürdürdüğü bir dönem olarak belirmiştir. Her iki dönem içerisinde de ideolojik açıdan mekân stratejik önemde olmuş ve her iki ideolojik kanadın birbirlerine karşı sürdürdükleri mücadelede etkin şekilde kullanılmıştır. Dolayısıyla günümüzde etkileri halen görülen cumhuriyet muhafazakârlık mücadelesinde, en kritik zaman aralığı olarak ortaya çıkan 1923-1960 arası dönem ideolojik ve pratik kırılmaların yaşandığı ve bunların mekân üzerinde izler bıraktığı bir dönem olmuştur. Bu kapsamda makalede, belirlenen zaman aralığı dâhilinde, muhafazakârlık-cumhuriyet mücadelesinin seyri ve bu mücadelede mekânın oynadığı stratejik rol analiz edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mekân, Muhafazakârlık, Cumhuriyet, Devrim, Modernizm

Destekleyen Kurum

Yazar bu çalışma için finansal destek almamıştır.

Spatial Face of Struggle Between Republic-Conservatism in the Period of 1923-1960

Öz

The Republic, which was launched with a revolutionary and modernist initiative, has been in a tense relationship with the conservative thinking. This tension, formed under conditions peculiar to Turkey, has shaped both systems of thought in different periods with regard to the dynamics of the conditions peculiar to the period. During the struggle between republicanism and conservatism, at the first half of the period between 1923-1960, which includes the transition from establishment of the Republic to the multi-party system and comes to the fore as one of the most critical periods, in order to bring the modernist world view into action, beyond the administrative and legal regulations, the Republic shaped the space with a revolutionary attitude to make these initiatives dominant over the daily life. The duration between 1945-1960 has been a period which the conservative ideology became apparent again by gaining strength and continued its opposition. Space has been strategically important in ideological terms in both periods and it was actively used in the campaign of both ideological wings against each other. Accordingly, in the struggle between republicanism and conservatism, whose effects are still apparent, the 1923-1960 period, being the most critical time range, has been a period in which ideological and practical turning points occurred and left their traces on the space. In this context, the course of the struggle between conservatism and republicanism and the strategic role of the space in this struggle within the determined time period was tried to be analysed.

Anahtar Kelimeler

Space, Conservatism, Republic, Revolution, Modernism

Kaynakça

• Akçay, İ. (1968). Ayasofya Camii. Hakses Neşriyat, Ankara.
• Akıncı, M. (2012). Türk Muhafazakârlığı, Çok Partili Siyasal Hayattan 12 Eylül’e. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Akşin, S. (2012). Kısa Türkiye Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Akyol, H. (2011). Türkiye’de Sağ Örgütler. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Bayar, C. (Tarih Belirtilmemiş). Başvekilim Adnan Menderes, (Der. İsmet Bozdağ). İstanbul: Baha Matbaası.
• Black, C. E. (1986). Çağdaşlaşmanın İtici Güçleri, (Çev. Fatih Gümüş). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bora, T. (1997). Muhafazakârlığın değişimi ve Türk muhafazakârlığının bazı yol izleri, Toplum ve Bilim Dergisi, 74, 6–30.
• Bora, T. (1999). Türk Sağının Üç Hali. İstanbul: Birikim Yayınları.
• Boyar, A. S. (1943). Ayasofya. İstanbul: İstanbul Maarif Matbaası.
• Boysan, A. (1990a). “Adnan Menderes Belediyeciliği İmar Hareketi Uygulama ve Sonuçları”; Türk Belediyeciliğinde 6o Yıl Uluslararası Sempozyum, Metropol İmar A.Ş. IULAEMME, Ankara, s. 225-233.
• Boysan, B. (1990b). “Menderes Dönemi Belediyeciliği/İmar Hareketleri, ‘Halkla İlişkiler’ Stratejisi Olarak İstanbul’un İmarı”, Türk Belediyeciliğinde 6o Yıl Uluslararası Sempozyum, Metropol İmar A.Ş. IULAEMME, Ankara, s. 234–240.
• Cengizkan, A. (2004). Ankara’nın İlk Planı 1924-25 Lörcher Planı. Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı.
• Çılgın K. (2010). Milli Hicabı Aşmak” Üzere: 1940-1960 Arası CHP ve DP Dönemi Kent Politikaları (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Çiğdem, A. (1997). Muhafazakârlık üzerine. Toplum ve Bilim Dergisi, 32–50.
• Çiğdem, A. (2001). Taşra Epiği Türk İdeolojileri ve İslamcılık. İstanbul: Birikim Yayınları.
• Demir, Ş. (2010). Türk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes. İstanbul: Paraf Yayınları.
• Dubiel, H. (1998). Yeni Muhafazakârlık Nedir? (Çev. Erol Özbek). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Eroğul, C. (1990). Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İmge Kitabevi, Ankara.
• Ertan, T. F. (1994). Kadrocular ve Kadro Hareketi, No: 29. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ertuna, C. (2004). Taştaki İz Belgeseli. İstanbul: Yön.
• Ete, H. (2003). Modernleşme ve Muhafazakârlık Kıskacında Türkiye’de İslamcılığın Gelişimi. Tezkire, 33, 42–63.
• Faroqhi, S. (1997). Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşamm: Ortaçağ’dan Yirminci Yüzyıla. İstanbul: Tarih Vakfı.
• Georgon, F. (1996). Keçi Kılından Kalpağa: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Yüzyılında Ankara’nın Gelişimi, (Der. P. Dumont ve F. Georgeon), Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kenti. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 99–115.
• Geray, C. (2008). Şehirciliğimiz ve Ankara. Mülkiye Dergisi, 32(261), 9–26.
• Gül, M. (2009). The Emergence of Modern Istanbul, Touris Academic Studies, London.
• Güler E. Z. (2009). Muhafazakârlık: Kadim Geleneğin Savunusundan Faydacılığa, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler (Der. H. Birsen Örs). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Günay, B. (2005). Türkiye Mimarlığı: Gelenek, Yöre, Doğu, Batı. Ankara: Şehir Plancıları Odası Yayınları.
• Hanioğlu, Ş. (1981). Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal Neşriyat. İstanbul’un Kitabı (1957). Dönemin iktidar partisi DP tarafından İstanbul Vilayeti Neşriyat ve Turizm Müdürlüğü’ne hazırlatılmış olan faaliyet raporudur.
• İrem, C. N. (1997). Kemalist modernizm ve Türk gelenekçi-muhafazakârlığın kökenleri. Toplum ve Bilim Dergisi, 74, 52–99.
• Karaosmanoğlu, Y. K. (1987). Panaroma. (3. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Karpat, K. H. (2003). Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm: Kırsal Göç, Gecekondu ve Kentleşme.Ankara: İmge Kitabevi.
• Kartal, S. K. (1978). Kentleşme ve İnsan. Ankara: Türkiye Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü, Yayın No: 175.
• Kartal, S. K. (1983). Ekonomik ve Sosyal Yönleriyle Türkiye’de Kentlileşme. Ankara: Yurt Yayınları.
• Keleş, R., & Payne, G. (1984). “Turkey”, M.Wynn (der.), Planning and Urban Growth in Southern Europe, Londra: Mansell.
• Kılınç, K. (2009). Öncü Halk Sağlığı Projelerinin Kamusal Mekânı Olarak Sıhhiye (Der, G. A. Sargın), Başkent Üzerine Mekân Politik Tezler Ankara’nın Kamusal Yüzleri, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, s.119-156.
• Kırçak, Ç. (1989). Meşrutiyetten Günümüze Gericilik (1876-1956) 1. Kitap. Ankara: Bilar Yayınları.
• Kimyon, D, ve Serter, G. (2015). Atatürk Orman Çiftliği’nin ve Ankara’nın değişimi ve dönüşümü. Planlama Dergisi, 25(1), 44–63.
• Kocabaş, S. (2011). TC Devleti Tarihi V, Menderes Dönemi DP İktidarı ve 27 Mayıs 1960 Darbesine Giden Yol (1950-1960), Süleyman Kocabaş Kütüphanesi TC Devleti Tarihi Dizisi 5, Kayseri.
• Kongar, E. (1982). Kentleşen Gecekondular Ya da Gecekondulaşan Kentler Sorunu, Kentsel Bütünleşme, Türkiye Gelişme Araştırmaları Vakfı Ortak Semineri, Yayın No:4, (Yay. Haz. Tököz Erder) Türk Sosyal Bilimler Derneği, s.23-54.
• Kuban, D. (1996). İstanbul and Urban History, The Economic and Social History Foundation of Turkey. İstanbul: Numune Matbaacılık,
• Laroi, A. (1993) Tarihselcilik ve Gelenek, (Çev. Hasan Bacanlı). Ankara: Vadi Yayınları.
• Lefebvre, H. (2014). Mekânın Üretimi, (Çev. Işık Ergüden). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Lefebvre, H. (2013). Kentsel Devrim, (Çev. Selim Sezer). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Lefebvre, H. (2015). Şehir Hakkı, (Çev. Işık Ergüden). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Lewis, B. (1952). Islamic Revival in Turkey. International Affairs (Royal Institute of International Affairs), 28(1), 38–48.
• Mannheim, K. (1927). Das konservative Denken, Schumann (1984) içinde, s. 24-75.
• Mardin, Ş. (1991). Türkiye’de Din ve Siyaset, Makaleler 3, (Der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mert, N. (2007). Merkez Sağın Kısa Tarihi. İstanbul: Selis Kitapları.
• Meşe, İ. (2006). Modernleşme Sürecinde Türk Siyasal Kimliklerinde Muhafazakâr ve Yenilikçi Tavırlar. Muhafazakâr Düşünce, 3(9-10), 125–147.
• Muhyiddin İbn Arabi (2009). Hakikat ve Tefekkür, Çev. Mahmut Kanık. Ankara: Hece Yayınları, s. 57.
• Özdalga, E. (1998). The Veiling Issue, Official Secularism and Popular Islam in Modern Turkey, Curson Press.
• Özdemir, R. (1986). 19. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Gazye Mat. San. ve Tic. A.Ş.
• Özek, Ç. (1964). Türkiye’de Gerici Akımlar ve Nurculuğun İçyüzü. İstanbul: Varlık Yayınları.
• Özer, İ. (2015). Demokrat Parti Dönemi Siyasi ve Sosyal Hayat. İstanbul: İskenderiye Kitap.
• Özekmekçi, M. İ. (2012). Türk Sağında Ayasofya İmgesi, (Der. İ. Ö. Kerestecioğlu ve G. G. Öztan), Türk Sağı, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 283-306.
• Pitard, P. (1934). Anadolu, (Çev. Reşat N. Nuri), Ankara: Hâkimiyeti Milli Matbaası.
• Reed, H. A. (1954). Revival of Islam in Secular Turkey, Middle East Journal, 8(3), 267–282.
• Safi, İ. (2005). Türkiye’de Muhafazakârlığın Düşünsel-Siyasal Temelleri ve ‘Muhafazakâr-Demokrat’ Kimlik Arayışları (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Serter, G. (2017). Gencay Serter Fotoğraf Arşivi.
• Serter, G. (2018). Muhafazakâr Kentin İnşası. İstanbul: Notabene Yayınları.
• Shaw, S. J. (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol:2, United Kingdom: Cambridge University Press.
• Söğütlü, İ. (2008). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de modernleşme: Kırılmalar ve süreklilikler. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 5(18), 33–54.
• Şen, S. (1995). Refah Partisi’nin Teori ve Pratiği. İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Şengül, T. (2009). Kentsel Çelişki ve Siyaset. Ankara: İmge Yayınevi.
• Şenyapılı, T. (1981). Gecekondu ‘Çevre’ İşçilerin Mekânı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Basım İşliği, Ankara.
• Tankut, G. (1990). Bir Başkentin İmarı Ankara: (1929-1939). Ankara: ODTÜ Yayınları.
• Tekeli, İ. (2001). Modernite Aşılırken Kent Planlaması. Ankara: İmge Kitabevi.
• Tekeli, İ. (2009). Cumhuriyet’in Belediyecilik Öyküsü (1923-1990). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Toker, M. (1966). İsmet Paşa’yla 10 Yıl 1957-1960, (2. Cilt). İstanbul: Akis Yayınları, Ajans-Türk Matbaası.
• Yazıcı, N. (1999). Osmanlı Sosyal Hayatında Bir Kesit: Tanzimat Döneminde Mesire. İslami Araştırmalar Dergisi, 12(3-4), 253–258.
• Yaşlı, F. (2014). AKP, Cemaat, Sunni-Ulus (Yeni Türkiye Üzerine Tezler). İstanbul: Yordam Kitap.
• Yücekök, A. N. (1971). “Türkiye’de Örgütlenmiş Dinin Sosyo-Ekonomik Tabanı (1946-1968)”. Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, No:323, Sevinç Matbaası, s.133.
• Zürcher, E. J. (2011). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (Çev. Yasemin Saner). İstanbul: İletişim Yayınları.
• https://www.google.com.tr, (04.02.2017).
• http://haber.sol.org.tr/kent-gundemleri/devlet-ciftliginden-rant-odagina- ataturk-ormanciftligi-haberi-48135, (08.11.2011).