Türkiye’de Çok Katmanlı Yerleşimler Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 05 Sayı: 01, 61 - 76, 03.08.2023

Burak Belge

https://doi.org/10.5281/zenodo.8204492

Öz

Türkiye'de birçok tarihi kent çok katmanlı bir yapıya sahiptir. Bu noktada, sadece fiziksel bir katmanlaşmadan söz etmek yerinde olmaz. Kültürler, hafızalar, ritüeller ve kullanımlarda tarihi kentlerde katmanlaşmaktadır. Aslında her kent kuruluşundan itibaren sürekli olarak katmanlar olarak gelişir, fakat çok katmanlı kent kavramında toprak altı arkeolojik ve toprak üstü kültürel katmanlar yatay ve dikey ilişkiler ile birbirlerinin içinde gömülüdür. Çok katmanlı kentlerde sosyo-mekânsal bir süreklilik söz konusu iken, yazında kent tarihi çalışmalarında iki temel yaklaşım görülmektedir. Bu yaklaşımlardan birincisi, çok katmanlı kentlerde çalışılsa bile kentlerin, Selçuklu, Osmanlı veya Cumhuriyet kenti gibi, belirli bir dönemine odaklanılmasıdır. İkinci yaklaşım ise tanımlı bir coğrafya için yapılan çalışmalardır. Bu çalışmalarda da kentlerin sürekliliği yerine coğrafi veya siyasi olarak sınırlandırılmış alanlarda özelleşmiş çalışmalar söz konusudur. Ancak, Türkiye’nin yerleşimler tarihi dikkate alındığında, kentsel sürekliliğin ve farklılıkların en yoğun olduğu coğrafyalardan bir tanesi olduğu bilinmektedir.

Türkiye’de yürütülen kentsel koruma çalışmalarında temel planlama analizlerine ek olarak sokak ve yapı ölçeğinde daha detaylı araştırma, belgeleme ve analiz yapılmaktadır. Ancak, bu süreçte, özellikle çok katmanlı kentlerde kentsel sürekliliğinin okunabilmesi ve çok katmanlı kentsel arkeolojik doku karakterine göre özelleşmiş analizler yapılamamakta ve dolayısıyla etkin siyasalar ve plan kararları üretilememektedir. Öncelikle, çok katmanlı kentlerin özgün koşullarına ve verilerine göre esneklik göstermesi gereken mekânsal bir analiz ve planlama süreci gereklidir. Bu yazının konusu, Türkiye'de Antik Dönemden itibaren sürekli yerleşim gören ve günümüzde de yaşanılan çok katmanlı yerleşimlerinde, sosyo-mekansal sürekliliğe ve plan kararlarına ilişkin bir değerlendirme sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çok katmanlı yerleşimler, Kentsel Arkeoloji, Türkiye

An Evaluation of Multi-layered Settlement in Turkey

Öz

Many historical settlements in Turkey have a multi-layered structure. The multilayeredness is not just a physical stratification, cultures, memories, rituals and uses are also stratified in historical settlements. In fact, every settlement develops as layers continuously since its foundation, but in the concept of multi-layered city, archaeological and cultural layers are embedded in each other with horizontal and vertical relations. While there is a socio-spatial continuity in multi-layered cities, two basic approaches are seen in urban history studies in the literature. The first of these approaches is to focus on a specific period of the cities, such as the Seljuk, Ottoman or Republican city, even if it is studied in multi-layered cities. The second approach is the studies for a defined geography. In these studies, instead of the continuity of cities, there are specialized studies in geographically or politically limited areas. However, considering the settlement history of Turkey, it is known that it is one of the geographies, where urban continuity and differences are most intense.

In addition to basic planning analysis, more detailed research, documentation and analysis are carried out at different scales during conservation planning process in Turkey. However, in this process, especially in multi-layered cities, it is not possible to read the urban continuity and customized analyzes according to the multi-layered urban archaeological texture character. Therefore, effective policies and plan decisions cannot be developed. First of all, a spatial analysis and planning process is required, which should show flexibility according to the unique conditions and data of multi-layered cities. The subject of this article presents an evaluation of the socio-spatial continuity and plan decisions in the multi-layered settlements that have been continuously inhabited since the Antiquity in Turkey and are still inhabited today.

Anahtar Kelimeler

Multi-layered Settlements, Urban Archaeology, Turkey

Kaynakça

• Aktüre, S. (1999). Some Observations on the Use of "Gridiron" Plan in Anatolian Cities. Çağlar Boyunca Anadolu'da Yerleşim ve Konut Uluslararası Sempozyumu, 1996, İstanbul (ss. 31-48). Ege Yayınları.
• Akurgal, E. (2000). Anadolu Kültür Tarihi (12. Basım). TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları.
• Aliağaoğlu A. ve Uğur A. (2016). Osmanlı Şehri. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 38, 203-26.
• Alpan, A. (2013). Urban Restructuring Process Of Antalya Walled-Town And The Roles Of Stakeholders (Yayınlanmamış doktora tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Aru K.A. (1996). Osmanlı-Türk Kentlerinin Genel Karakteristikleri Üzerine Görüşler. İçinde Y. Sey (der.) Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme (ss. 329-334). Tarih Vakfı.
• Aru, K. A. (1998). Türk Kenti (Türk Kent Dokularının İncelenmesine ve Bugünkü Koşullar İçinde Değerlendirilmesine İlişkin Yöntem Araştırması). Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
• Arusoğlu Erözkan, Z. (2013). Çok katmanlı kentlerde kimlik sorunsalı: Palimpsest bir kentsel alan olarak Ulus örneğinin incelenmesi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Assenat, M. (2012). Amida Restituta, Aegypto, et ad Aegyptum. İçinde A. Gasse, F. Servajean ve C. Thiers (der.) Recueil d’Études dédiées à Jean-Claude Grenier (ss. 7-52). CENiM, Montpellier, PULM.
• Aydın, S., Emiroğlu, K., Türkoğlu, Ö. ve Özsoy, E. D. (2005). Küçük Asya'nı Bin Yüzü: Ankara. Dost Yayınları.
• Belge, B. (2005). Urban Archaeological Issues and Resources in İzmir Historic City Centre: An Exploratory Case Study (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Belge, B. (2012a). Handling Sub-Soil Urban Archaeological Resources in Urban Planning, Issues in İzmir Historic City Centre. METU-JFA, 29(2), 331-50.
• Belge, B. (2012b). The Effects Of Local Conservation Capacity To The Maintenance Of Historic City Centers As A Governance Process: Gaziantep And Şanlıurfa Case Study Areas (Yayınlanmamış doktora tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Belge, B. (2016). Development of a Methodological Framework for Handling Urban Archaeological Resources: Tarsus Historic City Centre, Turkey. Conservation and Management of Archaeological Sites, 18(4), 422-448.
• Belge, B. ve Aydınoğlu, Ü. (2017). Bir Planlama Altlığı Olarak; Roma Dönemi Tarsus Kenti Mekansal Yapısına İlişkin Değerlendirme. MEGARON, 12(3), 460-74.
• Belge, B. (2017). Planlama Sürecine Kentsel Arkeolojik Değerlerin Dâhil Edilmesi Sorunsalı: Tarsus Tarihi Kent Merkezi. METU-JFA, 34(2), 59-91.
• Bilgin, G. (1996). Urban Archaeology: As the Bases for the Studies on the Future of the Town Case Study: Bergama (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Bilgin (Altınöz), G. (2002). Assessment of Historical Stratification in Multi-layered Towns as a Support for Conservation Decision-Making Process; A Geographic Information Systems (GIS) Based Approach Case Study: Bergama (Yayınlanmamış doktora tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara. .
• Bilgin (Altınöz), G., Binan D. U. ve Pirson, F. (2016). Pergamon and its Multi-Layered Cultural Landscape. İçinde N. Ertürk and Ö.Karakul (der.) UNESCO World Heritage in Turkey (ss. 342-377). UNESCO.
• Binan Ulusoy, D. (2016). Traditional Residential Architecture of Bergama in the context of Urban Archaeology and Multi-layered Cultural Heritage. İçinde Z. Ahunbay, D. Mazlum ve Z. Eres (der.) Conservation of Cultural Heritage in Turkey (ss. 297-323). ICOMOS-TURKEY.
• Cambridge Üniversitesi. (2023, Haziran 12). The Impact of the Ancient City | Faculty of Classics. https://www.classics.cam.ac.uk/research/projects/the-impact-of-the-ancient-city-1
• Cadoux, C. J. (1938). Ancient Smyrna; A History of the City from the Earliest Times to 324 A.D. Basil Blackwell.
• Cerasi, M. (2001). Osmanlı Kenti Osmanlı İmparatorluğu'nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi. Yapı Kredi Yayınları.
• Cohen, N. (2001). Urban Planning Conservation and Preservation. McGraw-Hill.
• Çağlayan, D. (1999). An Assessment of Urban Archaeology and Archaeological Heritage: A Case Study in Ulus Ankara (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Dericioğlu, T. ve Tuna N. (2003). Tarihi Suriçi (Diyarbakır/Türkiye) Merkezi’nin Kültürel Mirasın Korunması Göz Önüne Alınarak Kentsel Yenilenmesi ve Ekonomik Canlanması. GOPA – Müşavirlik / Bad Homburg adına GTZ - (Alman Teknik İşbirliği) / Eschborn.
• Downey, G. (1958). The Size of the Population of Antioch. Transactions and Proceedings of the American Philological Association, 89, 84-91.
• Downey, G. (1963). Ancient Antioch. Princeton University Press.
• Eldem, E., Master B. ve Goffman, D. (2012). Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti. İş Bankası Yayınları.
• Eriçok Keleş, A. (2012). Impact of Land Use Changes On The Authentic Characteristics Of Historical Buildings in Bursa Historical City Centre (Yayınlanmamış doktora tezi). Orta Doğu teknik Üniversitesi, Ankara.
• Esin, U. (1996). On Bin Yıl Öncesinde Aşıklı: İç Anadolu'da Bir Yerleşim Modeli. İçinde Y. Sey (der.) Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme (ss. 31-42). Tarih Vakfı.
• Etyemez, L. (2011). Assessing the integration of historical stratification with the current context in multi-layered towns. Case study: Amasya (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitresi, Ankara.
• Gök, T. ve Belge, B. (2016). Tarsus City: Conservation Issues of a Multi-Layered Cultural Heritage. İçinde Z. Ahunbay, D. Mazlum ve Z. Eres (der.) Conservation of Cultural Heritage in Turkey (ss. 325-348). ICOMOS-TURKEY.
• Hodder, I. (1996). Çatalhöyük: Orta Anadolu'da 9000 Yıllık Konut ve Yerleşme. İçinde Y. Sey (der.) Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme (ss. 42-48). Tarih Vakfı.
• Hovardaoğlu Çalışır, S. (2009). Tarihi Süreklilikte Kentsel Katmanlaşmanın Belgelenmesi Bağlamında Kayseri Kent Merkezi. (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Kadıoğlu, M. ve Görkay, K. (2007) Yeni arkeolojik araştırmalar ışığında μητρόπολιςτῆςΓαλατίας: Ankyra. Anadolu/Anatolia, 32. https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12575/65908
• Köprülü Bağbancı, Ö. (2007). Bursa Hanlar Bölgesi Değişim ve Dönüşüm Sürecinin İncelenmesi ve Bölgenin Korunması Üzerine Bir Araştırma. (Yayınlanmamış doktora tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Kuban, D. (2001). İzmir’in Tarihsel Yapısının Özellikleri ve Koruması ile İlgili Rapor. İçinde D. Kuban (der.) Türkiye’de Kentsel Koruma; Kent Tarihleri ve Koruma Yöntemleri (ss. 49-105). Tarih Vakfı.
• KTB (Kültür ve Turizm Bakanlığı). (2023a). Yerleşim Alanlarında; Mevcut Arkeolojik Sitlerin veya Daha Önceden Varlığı Bilinmeyen Ancak Yeni Yapılanma, Alt Yapı Çalışmaları ya da Doğal Afetler Sonucu Ortaya Çıkan-Çıkarılan Kültür Varlıklarının Korunması ve Değerlendirilmesine İlişkin İlke Kararı. https://teftis.ktb.gov.tr/yazdir?71A0CA146077058A3DFCD90DF1341B4A
• KTB (Kültür ve Turizm Bakanlığı). (2023b). Türkiye Geneli Sit Alanları İstatistikleri. https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-44973/turkiye-geneli-sit-alanlari-istatistikleri.html
• Leblanc, J. ve Poccardi G. (1999). Etude de la permanence des tracés urbains et ruraux antiques à Antioche-sur-l'Oronte. Syria. Archéologie, Art et histoire, 76(1), 91-126.
• Lloyd, S. (2000). Türkiye'nin Tarihi: Bir Gezginin Gözüyle Anadolu Uygarlıkları (14. Basım). TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları.
• McEvedy, C. (2004). İlkçağ Tarih Atlası. Sabancı Üniversitesi.
• Morey, C. R. (1936). The Excavation of Antioch-on-the-Orontes. Proceedings of the American Philosophical Society, 76(5), 637-651.
• Petruccioli, A. (2007). After Amnesia; Learning From The Islamic Mediterranean Urban Fabric. ICAR.
• Rifaioğlu, M. N. (2018). Geleneksel Antakya Konutunda Katmanlaşma İzlerinin Değerlendirilmesi. TÜBA-KED, 17, 161-175.
• Ökesli Saban, D. (2009). Hermann Jansen’s Planning Principles and His Urban Legacy in Adana. METU-JFA, 26(2), 45-67.
• Özdoğan, M. (2013). Dilemma in the Archaeology of Large Scale Development Projects: A View from Turkey. Papers from the Institute of Archaeology, 23(1):25, 1-8.
• Sagona, A. ve Zimansky, P. (2009). Ancient Turkey. Routledge.
• Savacı Gökbulut, Ö. (2002). The design of spatio-temporal database model for representation of historical urban knowledge: An application for the city of Trabzon (Yayınlanmış doktora tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Schirmer, W. (1982). Hitit Mimarlığı. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Schmidt, K. (2012). Göbeklitepe: A Stone Age Sanctaury in South-Eastern Anatolia. V.Berlin.
• Sey Y. (ed.) (1996). Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme, Habitat II. Tarih Vakfı.
• Smyrna (2021). Smyrna Antik Kenti Kazı-Araştırma-Restorasyon Projesi. http://www.antiksmyrna.com/Default.aspx
• Sommella, P. (1987). Methodology of Archaeological Research in Urban Areas. In Archaeology and Planning, Architectural Heritage Reports and Studies, No: 5. The Council of Europe Publishing.
• Şahin, F. (2015). Tepabağ Höyük, 2014-2015 Yılı Kazı Çalışmaları. 37.Kazı Sonuçları Toplantısı, 2.Cilt, 11-15 Mayıs 2015, Erzurum, (ss. 191-208).
• Tankut, G. (1993). Bir Başkentin İmarı: Ankara (1929-1939). Anahtar Kitaplar.
• Tankut, G. (2007). The Seljuk City / Selçuklu Kenti. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını.
• Taşcı, B. (2015). Çok Katmanlı Yerleşimlerin Koruma Sorunlarının Foça Örneği Üzerinden İrdelenmesi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Taşcı, B. ve Akyüz Levi, E. (2016). Kent İçi Arkeolojik Alanlarda Kalıntıların Sunumuna İlişkin Yaklaşımlar: Foça Örneği. İdealKent, 19(7), 588-627.
• Tuna N. (1999a). Batı Anadolu'da Geç Klasik Dönem Kentleşme Hareketleri. International Symposium on Settlement and Housing in Anatolia through the Ages, Habitat II, June: 1996, Institute of Archaeology, İstanbul (pp. 477-494).
• Tuna, N. (1999b). Safeguarding of Urban Archaeological Heritage: The Example of Phocaea, Modern Foça in Turkey. In E. Jerem and I. Poroszlai (eds.), Proceedings of the International Archaeological Conference, Szazhalombatta, October 1996 (pp. 425-4419). Budapest.
• Tuna, N. ve Belge, B. (2013). Antakya Tarihi Kenti'nin Kentsel Arkeolojik Kaynakları için Öntespit Çalışmaları ve Değerlendirme. 4.Tarih İçinde Mersin Kolokyumu, 2011 / Akdeniz Kentleri: Gelecek için Geçmişin Birikimi, Mersin.
• UNESCO WHC (World Heritage Centre). (n.d.). Pergamon and its Multi-Layered Cultural Landscape. Pergamon and Its Multi-Layered Cultural Landscape. https://whc.unesco.org/en/list/1457/
• UNESCO (2023). Properties Inscribed on the World Heritage List, Türkiye. https://whc.unesco.org/en/statesparties/tr
• Üstün, F. (2008). Tarihsel Kaynaklara Göre Sinop Şehrinin Fiziksel Gelişimi (Antik Dönemden 19. yy. Sonuna Kadar) (Yayınlanmamış lisans tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
• Wiener-Müller, W. (2001). İstanbul’un Tarihsel Topografyası. Yapı Kredi Yayınları.
• Yerasimos, S. (2000) İstanbul, İmparatorluklar Başkenti. Tarih Vakfı.
• Yıldırım, T. (2010). Kentsel Ve Arkeolojik Sit Alanında Adana/Tepebağ Höyüğü Ve Planlama Sürecinde Kentsel Arkeoloji, Kentsel Dönüşüm, Rehabilitasyon İle Arkeopark Kavramı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana.