TÜRKİYE’DE AŞI KARARSIZLIĞI VE BİLİM İLETİŞİMİ: TIBBİ VE SOSYOLOJİK BİR YAKLAŞIM

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 2, 184 - 207

Caner Övet

https://doi.org/10.55978/sobiadsbd.1331672

Öz

Avcı-toplayıcı toplumdan tarım toplumuna geçişin bir sonucu olarak ortaya çıktığı düşünülen salgınlar, insanlık tarihi boyunca yalnız tıbbi sonuçlara değil aynı zamanda sosyal, askerî ve ekonomik sonuçlara da sahip olmuştur. Bu salgınlar bilimi mücadele arayışına itmiş ve nihayetinde tıp tarihinde bir dönüm noktası olan aşılamayı ortaya çıkarmıştır. Ancak, neredeyse aşıların kendisi kadar eski olan bir olgu da aşıya direniş ya da karşı duruştur. Öne sürüler argümanlar ve gerekçeler kendi içinde farklılık gösterse de günümüzde de bu gerekçeler birbirine benzemektedir. Biçimsel olarak aşıya karşı sergilenen olumsuz tutumlar bireysel yaklaşım şeklinde veya örgütlenmiş bir şekildedir. Mevcudiyeti her ne kadar yeni olmasa da aşı tereddüdü, sosyolojik bağlamda bir salgın kabul edilmiş ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından 2019 yılında beyan edilen 10 küresel tehdit arasında yerini almıştır. Son on yılda Türkiye de bu tehlikeden nasibini almıştır. Sunulan bu derlemede aşıya karşı olumsuz tutumlar hakkında genel bilgi verilmiş ve sebeplerine geniş çapta yer verilmeye çalışılmıştır. Öte yandan bilim iletişiminin konuyla olan ilgisi ve önemi vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Toplum sağlığı, aşı tereddüdü, salgın, bilim iletişimi, bağışıklık

Vaccine Hesitancy in Turkey and Science Communication: A Medical and Sociological Approach

Öz

The outbreaks which are thought results of transition from forager societies to agricultural cultures have shown not only medical but also social, military and economical consequences. Those outbreaks pushed science to seeking for the struggle and eventually occured by vaccination which is granted a milestone in medical history. However, it created its own opposition; vaccine rejection. Even though arguments and reasons are variable, these thoughts are similar even today. In structure, negative attidudes against vaccination are individual approaches or organized. Although nevertheless it’s not new, vaccine hesitancy was declared as one of the top 10 threats to global health by World Health Organization and it is accepted as a sociological outbreak. In last decade, Türkiye also has affected by that trend. Aims of present review are emphasize communication of science and acquaint of vaccine hesitancy and its reasons.

Anahtar Kelimeler

Public health, vaccine hesitancy, pandemic, science communication, immunity

Kaynakça

• Akbulak, M. A. & Çöl, M. (2022) Dünyada ve Türkiye’de Aşılanma Tutumu ve COVID-19 Aşılarına Bakış. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, 7(3): 531-540.
• Akşit S. (15-18 Kasım 2016). Zorunlu Bağışıklama mı, İsteğe Bağlı Bağışıklama mı? Ülkelerin Deneyimleri 4. Ulusal Sosyal Pediatri Kongresi, Antalya. http://www.sosyalpediatri.org.tr/sunumlar/2017/4ulusalsosyalpe/sadikaksit.pdf. (Erişim: 24.04.2023)
• Akyüz, S. S. (2021) Aşı Karşıtlığı ve Şeffaflık Algısında İletişim Pratikleri ve Siyasal Atıf Aidiyetlerin Rolü, Yeni Medya Elektronik Dergisi, 5 (2), 172-185.
• Arıcan I. (2018) Sık Rastlanan Aşı Karşıtı İddialara Yanıtlar. Toplum ve Hekim, 33(3), 195-206. Ashfield, S. & Donelle, L. (2020). Parental Online Information Access and Childhood Vaccination Decisions in North America: Scoping Review. Journal of Medical Internet Research, 22(10), e20002.
• Aslan, S. (2018). Türkiye’de aşılara karşı çıkan ebeveynlerin aşılar hakkındaki düşünceleri ve inanışları: Kalitatif çalışma. Uzmanlık tezi, TC Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Aile Hekimliği AD, Ankara.
• Avcı, E. (2017). Çocukluk dönemi aşılarına ilişkin karşılaştırmalı bir analiz: amerika birleşik devletleri ve türkiye. Liberal Perspektif: Analiz, 9.
• Ayçiçek, H. (2021). Toplum Bağışıklamasında Ebelerin Rolleri Ve Güncel Sorun; Aşı Karşıtlığı. Biruni Sağlık ve Eğitim Bilimleri Dergisi, (7), 60-67.
• Aygün, E., & Tortop, H. S. (2020). Ebeveynlerin aşı tereddüt düzeylerinin ve karşıtlık nedenlerinin incelenmesi. Güncel Pediatri, 18(3), 300-316.
• Badur, S. (2011) Aşı karşıtı gruplar ve aşılara karşı yapılan haksız suçlamalar. Ankem Dergisi, 25(2), 82-86.
• Barutçu A. , Çay E. , Evliyaoğlu N. Çiçek Hastalığı Epidemisinden Covid-19 Pandemisine; Aşı Kararsızlığı ve Aşı Reddi. Arşiv Kaynak Tarama Dergisi. 2021; 30(4): 243-250.
• Başaran, A., & Çil, B. (2022). Vaccine Opposal in People Over 60 Years Of Age in Mardin/Turkey–A Territory With Low Rate of Vaccination. Journal of Contemporary Medicine, 12(1), 81-85.
• Boom, J. A. & Cunnıngham, R. M. (2014) Understanding and managing vaccine concerns. Springer. Bozkurt, H. B. (2018) Aşı reddine genel bir bakış ve literatürün gözden geçirilmesi. Kafkas Journal of Medical Sciences, 8(1), 71-76.
• Bozkurt, H. B. (2018). Aşı reddine genel bir bakış ve literatürün gözden geçirilmesi. Kafkas Journal of Medical Sciences, 8(1), 71-76.
• CDC. Complications of Mumps. Mart 2021. https://www.cdc.gov/mumps/about/complications.html (Erişim: 20.04.2023)
• Çakırlı, M., Açıkgöz, A., Arslan D. T. (2022) Evaluation of Mothers’ Perspectives on Childhood Vaccination During The Covid-19 Pandemic. Genel Tıp Dergisi, 32(6): 781-788.
• Demir, T. (2021). Aşı karşıtı tutumların sosyokültürel ve dinî boyutları. Tevilat, 2(2), 271-291.
• Dindar Demiray, E. K., Alkan, S., Öntürk Akyüz, H. (2022) Survey of COVID-19 Vaccine Hesitancy and Investigating Reasons for Vaccine Refusal Among Healthcare Professionals. J Biotechnol and Strategic Health Res, 6(2): 162-173
• Doğanyılmaz Duman, D. & Ünür, E. (2022). Özne ve Söylem Bağlamında Aşı Karşıtı Protestoların Toplumsal Hareketler Sosyolojisi Kapsamında İncelenmesi . Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 10(1), 98-127.
• Dror, A. A., Eisenbach, N., Taiber, S., Morozov, N. G., Mizrachi, M., Zigron, A, et al. (2020) Vaccine hesitancy: the next challenge in the fight against COVID-19. European Journal of Epidemiology, 35(8):775
• Dubé, E, Vivion, M., Macdonald, N. E. (2014) Vaccine hesitancy, vaccine refusal and the anti-vaccine movement: influence, impact and implications. Expert Review of Vaccines, 14(1):99
• Dursun, Ç. (2010). Dünyada Bilim İletişiminin Gelişimi ve Farklı Yaklaşımlar: Toplum İçin Bilimden Toplumda Bilime. Kurgu Online International Journal of Communication Studies, Cilt 2.
• Düzel, B., & Doğan, M. M. (2022). COVID-19 Salgını Özelinde Aşı Kararsızlığı: Bitlis Örneği. NOSYON: Uluslararası Toplum ve Kültür Çalışmaları Dergisi, (9), 96-114.
• Erkekoğlu, P., Köse, S. B. E., Balcı, A., & Yirün, A. (2020). Aşı kararsızlığı ve COVID-19’un etkileri. Literatür Eczacılık Bilimleri Dergisi, 9(2), 208-220.
• Euronews. COVID-19 vaccine passport protests in Europe draw thousands of people . Ocak 2022. https://www.euronews.com/2022/01/22/covid-19-vaccine-passport-protests-in-europe-draw-thousands-of-people (Erişim: 22.04.2023)
• Garde, D, Saltzman, J. (2020) The story of mRNA: How a once-dismissed idea became a leading technology in the Covid vaccine race. Boston Globe, Special Report, 20.
• Genç, Ö. (2011) Kara Ölüm: 1348 Veba Salgını ve Ortaçağ Avrupa’sına Etkileri. Tarih Okulu Dergisi, 10, 123-150
• Godlee, F., Smith, J., Marcovitch, H. (2011) Wakefield’s article linking MMR vaccine and autism was fraudulent. BMJ, 342.
• Gülmez, Y. S., Bircan, H., & Yılmaz, H. (2023). Sağlık Hizmetleri Tüketicilerinin COVID-19’a Yönelik Aşı Tereddütlerini Etkileyen Faktörlerin Belirlenmesi. Kadim Akademi SBD, 7(1), 65-88.
• Hasar, M., Özer, Z. Y., & Bozdemir, N. (2021). Aşı reddi nedenleri ve aşılar hakkındaki görüşler. Cukurova Medical Journal, 46(1), 166-176.
• Hughes, J. M., Wilson, M. E., Pike, B. L., Saylors, K. E., Fair, J. N., Lebreton, M., ... & Wolfe, N. D. (2010). The origin and prevention of pandemics. Clinical Infectious Diseases, 50(12), 1636-1640.
• Hussain, A., Ali, S., Ahmed, M., Hussain, S. (2018) The anti-vaccination movement: a regression in modern medicine. Cureus, 10(7)
• İncili, H. D. (2009). Çocuk polikliniklerimize başvuran çocukların annelerinin aşılar ile ilgili bilgi düzeyleri. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları ABD, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi. Bakırköy Dr. Sadi Konuk Eğitim ve Araştırma Hastanesi. İstanbul, Türkiye.
• Jamal, U. (2020) Why is Indonesia concerned about a halal COVID-19 vaccine?. ASEAN Today, Sect. COVID-19
• Kader, Ç., (2019). Aşı Karşıtlığı: Aşı Kararsızlığı ve Aşı Reddi. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, 4(3), 377-388. Kalkan, Y., Türkkan, A., Dönmez, S., & Pala, K. (2022). Bir kamu kurumu çalışanlarında COVID-19 aşı tutumu ve ilişkili etmenler. Turkish Journal of Public Health, 20(3), 391-409.
• Karakaya, I. (2018) Otizm ve Aşılar Arasında Bir İlişki Var Mı?, Toplum ve Hekim, 33(3), 213-216.
• Khamsi, R. (2020) If a coronavirus vaccine arrives, can the world make enough. Nature, 580(7805), 578-580.
• Kirkpatrick, J. (1761). The Analysis of Inoculation: Comprizing the History, Theory and Practice of it... J. Millan..., J. Buckland... and R. Griffiths.
• Kwok, K. O., Lı, K.K., Wei, W., Tang, A., Wong, S., Lee, S. (2020) Influenza vaccine uptake, COVID-19 vaccination intention and vaccine hesitancy among nurses: a survey. International Journal of Nursing Studies, 114(103854):103854.
• Lachmann P. The influence of infection on society. In The freedom of scientific research. Manchester University Press. 2020; pp 19-31 https://doi.org/10.7765/9781526146472.00012
• MacDonald, N. E. (2015) Vaccine hesitancy: Definition, scope and determinants. Vaccine, 33(34), 4161-4164.
• Marsh, O. (2019). Life cycle of a star: Carl Sagan and the circulation of reputation. The British Journal for
• the History of Science, 52(3), 467-486.
• Martinon, F., Krishnan, S., Lenzen, G., Magné, R., Gomard, E., Guillet, J. G., ... & Meulien, P. (1993). Induction of virus‐specific cytotoxic T lymphocytes in vivo by liposome‐entrapped mRNA. European journal of immunology, 23(7), 1719-1722.
• Mercan, Y., Öztemel, Ç., & Bulut, S. (2023). 48 Ay ve Daha Küçük Çocuğu Olan Ebeveynlerin Çocukluk Çağı Aşılarına Yönelik Bilgi, Tutum ve Davranışlarının İncelenmesi. Turkish Journal of Family Medicine and Primary Care, 17(2), 313-323.
• Odabaş, N., & Ayyıldız, T. (2020). Anne babaların çocukluk dönemi aşılarına yönelik bilgi ve uygulamalarının değerlendirilmesi. Batı Karadeniz Tıp Dergisi, 4(1), 7-11.
• Özdemir, S., & Koçer, D. N. (2020). 21. yüzyılda Türkiye’nin bilim iletişimi uygulamaları üzerine bir çalışma. Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(Özel Sayı), 373-392.
• Özel M. (2022) Pandemi Sürecinde Aşı Kararsızlığının ve Aşı Karşıtlığının Sosyolojik Bir Değerlendirmesi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(2), 127 – 144.
• Pancer Z, Cooper MD. The evolution of adaptive immunity. Annu. Rev. Immunol. 2006; 24, 497-518.
• Paris C, Bénézit F, Geslin M, Polard E, Baldeyrou M, Turmel V, Tattevin P. COVID-19 vaccine hesitancy among healthcare workers. Infectious diseases now. 2021; 51(5), 484-487. Pastuszak Ż, Stępień A, Tomczykiewicz K, Piusińska-Macoch R, Galbarczyk D, Rolewska A. Post-polio syndrome. Cases report and review of literature. Neurologia I Neurochirurgia Polska. 2017; 51(2):140–5
• Paul, E., Steptoe, A., & Fancourt, D. (2021). Attitudes towards vaccines and intention to vaccinate against COVID-19: Implications for public health communications. The Lancet Regional Health–Europe, 1. Paytubı, S., Benavente, Y., Montoliu, A., Binefa, G., Brotons, M., Ibáñez R, et al. (2022) Everything causes cancer? Beliefs and attitudes towards cancer prevention among anti-vaxxers, flat earthers, and reptilian conspiracists: online cross sectional survey. BMJ, e072561
• Polack, F. P., Thomas, S. J., Kitchin, N., Absalon, J., Gurtman, A., Lockhart, S., Gruber, W. C. (2020) Safety and efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 vaccine. New England journal of medicine, 383(27), 2603-2615.
• Riedel, S. (2005) Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination. Baylor University Medical Center Proceedings, Vol. 18, No. 1, pp. 21-25
• Rutten, L. J. F., Zhu, X., Leppin, A. L., Ridgeway, J. L., Swift, M. D., Griffin, J. M., Jacobson, R. M. (2021) Evidence- based strategies for clinical organizations to address COVID-19 vaccine hesitancy. Mayo Clinic Proceedings. 2021; Vol. 96, No. 3, pp. 699-707 Sagan, C., & Steele, F. R. (1996). The demon-haunted world: science as a candle in the dark. Nature Medicine, 2(9), 1042-1042.
• Sayın, O. & Bozkurt, V. (2021) Sociology of coronavirus conspiracies in Turkey: Who believes and why. The societal impacts of COVID-19: A transnational perspective, 79-91.
• Smith, T. C. (2017) Vaccine rejection and hesitancy: a review and call to action. In Open forum infectious diseases, Vol. 4, No. 3 Oxford University Press.
• Spier, R.E., (2002). Perception of Risk of Vaccine Adverse Events: A Historical Perspective. Vaccine, 20, 78- 84.
• Tekin, H. H. , Karip, S. & Tekin, M. (2022). 18 YAŞ ÜSTÜ VATANDAŞLARIN COVID-19 AŞI KARŞITLIĞI NEDENLERİNİN İNCELENMESİ. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 9(3), 2121-2138.
• Tekin, Z., & Keser, İ. K. (2023). Sağlık Çalışanları Arasında COVID-19 Aşılama Tereddüdünün Ölçümlenmesi. Hastane Öncesi Dergisi, 8(1), 61-86.
• Tekinel, B. (2020) Tehlikeli Olan Hangisi? Aşı Mı? Aşı Karşıtlığı Mı? Ege Tıp Bilimleri Dergisi, 80-82, doi:10.33713/egetbd.624991
• The Morgan Library Museum. (2021). The cow-pock,-or-The wonderful effects of the new inoculation!. https://www.themorgan.org/blog/cow-pock-or-wonderful-effects-new-inoculation (Erişim: 25.09.2023)
• Topçu, E. & Çaycı, B. (2022) Sosyal Medyada Dezenformasyon: COVID-19 Pandemisi Örrneği. TAM Akademi Dergisi, 1(2), 161–191. https://doi.org/10.58239/ tamde.2022.02.005.x
• Turan, F. D. (2022). Ulusal Aşılama Programında Yer Alan Çocukluk Çağı Aşılarına Yönelik Ebeveynlerin Tutumları: Aksaray Örneği. Halk Sağlığı Hemşireliği Dergisi, 4(3), 239-250.
• Tuzcu, Ö. & Şahin, (2022) H. Komplo Teorileri Bağlamında Covid-19 Aşı Kararsızlığı ve Aşı Karşıtlığı. Sosyoloji Dergisi, (43) ,95-123
• Türk Tabipleri Birliği. Covıd-19 Pandemisi 18 Ay Değerlendirme Raporu. Ekim 2021. https://www.ttb.org.tr/yayin_goster.php?Guid=a38b8914-30dd-11ec-a1a7-c5959a4589e2 (Erişim: 24.04.2023)
• Türkiye Raporu. (Mayıs 2021). Koronavirüs Aşısı Olmayı Düşünüyor Musunuz? https://turkiyeraporu.com/arastirma/koronavirus-asisi-olmayi-dusunuyor-musunuz-2-4230. (Erişim: 26.09.2023)
• Utma, S. (2017). Bilimsel Okuryazarlık: Bilim İletişimi ve Medyadaki Bilim Haberlerini Doğru Okumak. Journal of International Social Research, 10(50).
• Ünlü, D. G., & Kesgin, Y. (2021). Dijital Ebeveynlik, Aşı Kararsızlığı ve COVID-19: Dijital Ebeveynlerin COVID-19 Aşısı Karşıtlığına İlişkin Tutumlarının Belirlenmesi. Iletisim Kuram ve Arastirma Dergisi, (56).
• Van Lint, S., Heirman, C., Thielemans, K., Breckpot, K. (2013) mRNA: From a chemical blueprint for protein production to an off-the-shelf therapeutic. Human vaccines & immunotherapeutics, 9(2), 265-274.
• Walloch, K. L. The antivaccine heresy: Jacobson v. Massachusetts and the troubled history of compulsory vaccination in the United States (Vol. 34) Boydell & Brewer. 2015.
• Weiner, J. L., Fısher, A. M., Nowack, G. J., Basket, M. M. & Gellın, B. G. (2015). Childhood immunizations: First- time expectant mothers’ knowledge, beliefs, intentions, and behaviors. Vaccine, 33(4), 92-98.
• Weingart, P., Guenther, L. (2016) Science communication and the issue of trust. Journal of Science Communication, 15(5), C01.
• Weiss, R. A. (2001) Animal origins of human infectious disease’, Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences, 356.1410: 957–77
• Xu, S., Yang, K., Li, R., Zhang, L. (2020) mRNA vaccine era—mechanisms, drug platform and clinical prospection. International journal of molecular sciences, 21(18), 6582.
• Yanıkdağ, T. (2023) Aşı Milliyetçiliğinden Aşı Diplomasisine: COVID-19 Pandemisinin Siyasal Anatomisi. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 11(1), 23-43.
• Yıldız, Y. , Telatar, T. G. , Baykal, M. , Aykanat Yurtsever, B. & Yıldız, İ. E. (2021). COVID-19 Pandemisi Döneminde Aşı Reddinin değerlendirilmesi. Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 11 (2) , 200- 205
• Yıldız, Y., Telatar, T. G., Baykal, M., Yurtsever, B. A., & Yıldız, İ. E. (2021). COVID-19 pandemisi döneminde aşı reddinin değerlendirilmesi. Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 11(2), 200-205.
• Yılmaz, N., Pınar, Ö. K. E., & Sönmez, S. (2021). Aşı Tereddüdü Ölçeğinin Türkçe Geçerlik ve Güvenirliği. İşletme Bilimi Dergisi, 9(3), 499-517.
• Yılmaz, S., Ulaştepe, B., Koşan, Z., Vançelik, S., Parlak, E., & İba Yılmaz, S., (2022). Factors Affeecting the Attitudes of Healthcare Workers to Get COVID-19 Vaccination. Journal of Biotechnology and Strategic Health Research , vol.-6, no.2, 180-187.
• Yüksel, G., Topuzoğlu, A. (2019) Aşı Redlerinin Artması ve Aşı Karşıtlığını Etkileyen Faktörler. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, 4(2), 244-258.