HAREZM VE ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDEKİ “VEFĀTI BOL-” ÖBEĞİNDE GENITIVE DURUM ANALİZİ

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: 1, 35 - 61, 31.01.2025

Ayberk Kurtgel , Elçin Yılmazkaya

Öz

Harezm ve Çağatay Türkçesinde sıklıkla karşılaşılan “vefātı bol-” öbeğinde yer alan “vefātı” adı, üzerinde Possessive barındırmasına rağmen, “Fāṭıma rażhā Peyġāmber ʿas’dın altı ay son͡g vefātı boldı” gibi tümcelerde Genitive biçim birimine bağlanmamaktadır. Bu durumun aksine “Ḥavvānın͡g vefātı boldı” örneğinde Genitive görmek mümkündür. Ayrıca “vefātı bol-” öbeğinin, “bol-” eylemi dışında yanına “turur” koşacını alarak yüklemleşemediği de (*Ḥavvānın͡g vefātı turur) görülmüştür. Bu çalışmada bunların nedenleri arasında, ilgili Ad Öbeğinin yüklemleşme esnasında tümce başında Konu Öbeğini (Topic Phrase) oluşturacak bir Sıfat İşlevli Yan Tümcenin henüz gelişmediği vurgulanmıştır (*bolġan Ḥavvānın͡g vefātı turur). Konu Öbeğinin olmayışı, Belirleyici Öbeğinden (Determiner Phrase) yoksun olmayı da beraberinde getirmektedir. Sıfat İşlevli Yan Tümce tarafından öbek baskılanmadığı için “vefātı”, yerine göre “bol-” eyleminden ayrı olarak adlara Genitive atayabilmektedir. Genitive ile çekimlenmeyen adlarda ise “bol-” eyleminin Yalın Durum atadığına ilişkin bir yaklaşım öne sürülmüştür. Ancak Türkiye Türkçesinde adlara Genitive işaretlenmesinde parçacıllar, gösterimseller ve sayıların etkisi büyükken bu dilsel ögeler Harezm Türkçesinde Genitive barındırmamaktadır. Bu durum Genitive’i, klitik (clitic) olarak düşünmemizin önünü açmıştır. Diğer yandan, Ad Öbeğinden oluşan ve Possessive’li başa sahip olan diğer unsurların Genitive ile “vefātı” başına bağlanamaması, Bağlanma Teorisi (Binding Theory) etrafında incelenmiştir. Adılların B İlkesini ihlal etmesinden dolayı bu öbeklerin, Genitive ile çekimlenip “vefātı” başıyla öbekleşemediği bulgusuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vefātı bol-, Genitive, Harezm Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Belirlilik