Klasik İnsan/Kuantum İnsan: Süreklilik-Süreksizlik, Belirlenimsellik- Belirlenemezlik, Kesinlik-Kesinsizlik, Zorunluluk-Olumsallık -1

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 2, 329 - 365, 25.08.2022

Atila Yüksel

https://doi.org/10.24010/soid.1163449

Öz

Odağı genellikle insan davranışı üstünde olan sosyal bilimlerin hem öznesi hem nesnesi durumunda bulunan insanın, doğa bilimlerindeki hâkim klasik anlayışla incelenmesi geleneği halen devam etmektedir. Ancak; maddi, değişmez ve evrensel kanunlar tarafından yönetildiği düşünülen, öngörülebilir, tahmin edilebilir mekanik bir evren anlayışının daha doğrusu Newton tarafından ortaya konulan fizik kanunları temel alınarak işleyişi anlaşılmaya çalışılan sosyal dünyada oluşan bazı anomaliler, tuhaflıklar veya klasik limitler klasik Newton fiziğine dayalı sosyal bilimler tarafından açıklanamamaktadır. Bir taraftan doğanın parçası diğer taraftan özellikle bilinç sahibi olmasından dolayı doğadakilerden farklı olduğu iddia edilen insanın anlaşılması, açıklanması ve tahmin edilmesinin o kadar kolay olmaması bakış açısında değişim sürecini ve yeni arayışları tetiklemiştir. Her şeyin sabit, sürekli, kesin ve ölçülebilir olduğunu savunan klasik mantık ve Newton fiziğine dayalı hâkim yöntemlerin yeterliliği/yetersizliği konusunda devasa bir tartışma literatürü bulunmakla birlikte özellikle yaşamın olumsal olduğu, hiçbir şeyin sabit, kesin, sürekli ve tam anlamıyla ölçülebilir olmadığını benimseyen kuantum mekaniği alanındaki yeni gelişmelere dayanarak sosyal bilimlerde çoğu şeyin belirsiz, süreksiz ve kolay kolay anlaşılamayacak durumda olduğunu, bu nedenle sosyal bilimlerde klasik yaklaşımın düşünüldüğü kadar sağlam temellere dayanmadığını savunanların sesleri giderek yükselmektedir. Bir zamanlar evrendeki en küçük yapı taşının atom olduğunu savunan klasik inanca karşın kuantum mekaniğiyle atomun da parçaları, parçaların da parçaları bulunduğunun, özellikle de evrenin en küçük yapı taşının atom değil enformasyon olduğunun keşfedilmesiyle sil baştan yeniden yazılmak durumunda kalan fizik biliminde olduğu gibi kuantum mekaniğindeki yeni keşifler sosyal bilimlerde mevcut bildiklerimizin de muhtemelen sil baştan yeniden yazılmasını zorunlu kılabilir.

Salt davranışa odaklan ve bunu yaparken bugünü yarına uzatarak, yani yarını bugünün tekrarı görüp gelecek körlüğüne düşerek, davranışı kesin tahmin edebilmeyi amaçlamış, insanın ne varlık ne de oluş haliyle yeterince ilgilenmeyen, kesinlik ve zorunluluk saplantısından dolayı giderek katılaşan sosyal bilimlerin esneme kapasitesini yitirdiğini düşünmekteyim. Sosyal bilimlerdeki hakim klasik yaklaşımın pekte güçlü olmayan, aksine çelimsiz, temellerine dikkat çekenlerin işaret ettiği gibi (örn., Aerts, Gabora, ve Sozzo, 2013; Bhaskar, 1998, 2010, 2017; Haven ve Khrennikov, 2017; Kirby, 2011; Pylkkänen, 2014; Wendt, 2015; Zohar, 1996, 2017) kuantum mekaniğinin ortaya koyduğu yeni manzaranın ne anlama geldiğinin tartışılması alanımızdaki özellikle genç bilim insanlarının yanlış geleneklere kapılmasının önüne geçilmesine ve de skor odaklı bilim insanının kendisinden muhafaza edilmesine imkan sağlayabilir. Bu genel gayeyle ele alınan üç parçalı bu çalışmanın birinci kısmında klasik fizik ve klasik mantık kurallarına tabi olarak yapılan bilimsel araştırmaların temel varsayımları arasında yer alan materyalist evren anlayışı; determinizm; mekanik nedensellik ve yerellik; zaman ve mekan; özne ve nesne ayrımıyla birlikte tecritçi ve indirgemeci ceterus paribus geleneği (diğer tüm durumlar/değişkenler sabitken - kapalı sistem) ele alınacaktır. Günlük yaşamdaki muhtemel kuantum durumlarına örneklerin verilmesiyle son bulan birinci bölümü, klasik yaklaşımın “insan gerçekliğinin” incelenmesindeki yeterliği ve geçerliğinin kuantum mekaniği ve mantığıyla karşılaştırılarak tartışıldığı ikinci bölüm takip edecektir. Bu karşılaştırma birini diğerine üstün göstermek için değil aksine iç içe olan bu iki dünyanın kesiştiği, birbirlerini tamamlayabilecekleri noktaların bulunabilmesi içindir. Klasik insan ve kuantum insan karşılaştırmasıyla hem bütünsel hem ayrımlı bununla birlikte sabit bir varlık olmayan “kendini yeniden yaratan, oluşturan” insanı tartışmaya yeniden açmak adına üçüncü bölüm, özellikle turizm akademisyenlerince henüz dikkate alınmayan Barad’ın faili realite (agential realism) ve Bhaskar’ın yokluğun/eksikliğin ve olayların altında yatan doğurgan mekanizmaları varlığını da benimseyen çok katmanlı eleştirel gerçekçilik (critical realism) önerilerinden istifade edilecektir. Bu üç bölümle, teknik yoğun bilimsel araştırmalarımızda gittikçe birbirine karıştırılan ve epistemenin hareketli yapısından dolayı yeniden ele alınması gereken gerçekliğin karmaşık yapısı beliriş (emergence), görünüş (appearance), fenomenolojik gerçeklik (phenomenological reality), gerçek (realitas) ve hakikat (veritas) vb. kavramlara işaret edilerek tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Klasik İnsan, Kuantum İnsan:, Süreklilik-Süreksizlik

Kaynakça

• Aerts, D., Gabora, L. & Sozzo, S. (2013). Concepts and Their Dynamics: A Quantum-Theoretic Modeling of Human Thought. Behavioral and Brain Sciences. 1-31.
• Ateş. T. N. (2021). İlişkiselci Perspektif – Bağlantısal Bütünsellik ve Posthümanizm. 
 https://thepentacle.org/2021/09/15/iliskiselci-perspektif-baglantisal-butunsellik-ve-posthumanizm/
• Austad, S. N. (2002). A mouse’s tale. Natural History, 111 (3): 64.

• Barad, K. (2007). Meeting the universe hafway. Duke University Press.
• Barad, K. (2010). “Quantum Entanglements and Hauntological Relations of Inheritance: Dis/continuities, SpaceTime Enfoldings, and Justice-to-Come,” Derrida Today vol. 3, no. 2: 240–68.
• Baudrillard, 2004 Baudrillard, J. (1995). Simulacra and simulation. Ann Arbor: University of Michigan Press

• Beecher HK. (1955). The powerful placebo. J Am Med Assoc. 159:1602–6. 

• Bem D, Tressoldi P, Rabeyron T, Duggan M. (2015). Feeling the future: A meta-analysis of 90 experiments on the anomalous anticipation of random future events. F1000Res.
• Bem, D J. (2011). Feeling the future: experimental evidence for anomalous retroactive influences on cognition and affect. Journal of personality and social psychology 100, 3: 407.
• Bhaskar, 2004
• Bhaskar, R. (2020). Critical realism and the ontology of persons, Journal of Critical Realism, DOI: 10.1080/14767430.2020.1734736
• Bhaskar, R. (2015). Gerçekliği Geri Kazanmak, Çev. B. S. Aydaş, Ankara: Nota Bene Yayınları.
• Bhaskar, R. Frank, C., Høyer, K., Næss, P., & Parker, J. (2010). Interdisciplinarity and Climate Change Transforming knowledge and practice for our global future. Londra: Routledge.
• Bhaskar, R. (1998). The Possibility of Naturalism. A Philosophical Critique of the Contemporary Human Sciences. 3rd edition. Routledge.
• Bhaskar, R. (2017). İnsan Bilimlerinin Felsefi Eleştirisi: Natüralizmin Olanaklılığı Çev. V. S. Öğütle, Ankara: Nika Yayınları
• Bilgili, M. & Toprak, M. (2020). Kuantum Mekaniği, Sosyal Bilimler Felsefesi ve Coğrafya. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 18,1: 369-381
• Bohm D. (1951). Quantum Theory, Prentice-Hall, Englewood Cliffs.
• Bohm, D. (1980). Wholeness and implicate order. London: Routledge and Kegan Paul.

• Bohm, D. (1990). A new theory of the relationship of mind and matter. Philosophical Psychology, 3, 2-3: 271-286
• Boyd, R. (1999). Confirmation, Semantics, and the Interpretation of Scientific Theories, s. 3-35, (Ed.) Boyd, R., Gasper, P. ve Trout, J.D., The Philosophy of Science, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts.
• Canatan, K. (2016). Sosyal Bilimler Metni Olarak Mukaddime: Bir Meta-Anlatı. Mukaddime, 7(2): 201-216
• Capra, F. (2000). The Tao of Physics, Shambhala Publications, Boston.
• Carter, 2014 Carter, P. J. (2014). Consciousness in higher-dimensional quantum space-time. NeuroQuantology, 12, 1: 46–75.
• Chen PA, Cheong JH, Jolly E, Elhence H, Wager TD, Chang LJ. (2019). Socially transmitted placebo effects. Nat Hum Behav. 3(12):1295-1305.
• Chown, M. (2013). Biraz Kuantumdan Zarar Gelmez, (çev. Taylan Taftaf), Alfa Yayınları, İstanbul.
• Cornelis, Van Putten (2006). Changing the past, retrocausality and narrative construction. Metaphilosophy, USA.
• Craig, E.(Ed.). (1998). Routledge encyclopedia of philosophy. (1st. Editions. Volumes. 1 – 10) New York: Macmillan.
• Çelik, (2007). Heisenberg, nedensellik ve determinizm. Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/803634 Çift, P. & Canan, S. (2016). Beynin sırları. Destek yayınları.
• Damasio A. R. (1994). Descarte’s Error. Emotion, Reason, and the Human Brain. Putnam Publishing.

• Damasio, A. R. (1999). The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness (New York: Hartcourt Brace, 1999).
• Damasio, A., R. et al., (2000). Subcortical and Cortical Brain Activity During the Feeling of Self-Generated Emotions. Nature Neuroscience 3, 10: 1049–56.
• Darwin, C. (1998).The Expression of the Emotions in Man and Animals (London: Oxford University Press.
• Deryabina, T.G., Kuchmel, S.V., Nagorskaya, L.L., Hinton T.G., Beasley, J.C., Lerebours, A., Smith. J.T., (2015). Long-term census data reveal abundant wildlife populations at Chernobyl,
• Despret, V. (2004). The Body We Care For: Figures of Anthropo-zoo-genesis, in “Bodies on Trial,” ed. M. Akrich and M. Berg, special issue, Body & Society 10:2–3 (2004): 111–134.
• Dummett M. (1954). Can an Effect Precede its Cause. Proceedings of the Aristotelian Society, Supp. 28.
• Dummett, Michael, (1978a). Truth and other enigmas, Harvard University Press, 1980.
• Dummett, Michael. (1978b). Can an Effect Precede its Cause? In Truth and Other Enigmas. Harvard University Press.
• Durgun, S. (2015). Kuantum Teorisi’nin Sartre’ın Varoluşçuluğu Üzerinde Etkileri. Kaygı Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi Uludağ. 24
• Evangelopoulos, G. (2013). Scientific Realism in The Philosophy of Science and Internatıonal Relations . PhD Thesis. London School of Economics and Political Science Department of International Relations
• Faurby, S. & Svenning, J.C. (2015.) Historic and prehistoric human‐driven extinctions have reshaped global mammal diversity patterns. Diversity and Distributions, 10-21: 1155-1166.
• Faye, J. (2014). Copenhagen Interpretation of Quantum Mechanics. The Stanford Encyclopedia of Philosophy Ed. Edward N. Zalta, Uri Nodelman, Colin Allen, Lanier Anderson.
• Ford, K. W. (2012). 101 Soruda Kuantum, (çev. Barış Gönülşen), Alfa Yayınları, İstanbul.
• Fromm, J. (2004) The Emergence of Complexity, Kassel University Press.
• Fromm, J. (2005). Types and forms of emergence. Journal of Adaptation and Self-Organizing Systems.
• Gisin, N. (2005). Can Relativity be Considered Complete: From Newtonian Nonlocality to Quantum Nonlocality and Beyond. arXiv:quant-ph/0512168v1
• Hasan, A. (2014). Defending Backwards Causation against the Objection from the Ignorance Condition. Disputatio. 39: 173-197.
 Hasker, “On Behalf of Emergent Dualism,” Joel B. Green and Stuart L, Palmer (ed.), In Search of the Soul: Four Views of the Mind-Body Problem (Downers Grove: InterVarsity Press, 2005) içinde, ss.95-6.
• Haven, E. & Khrennikov, A. (2017). The Palgrave Handbook of Quantum Models in Social Science Applications and Grand Challenges. Palgrave Macmillan
• Hofstadter, D. (2015). Ben bir garip döngüyüm. Alfa Yayınları.
• Hofstadter, D. & Dennett, D. (2021). Aklın Gözü – Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi (ÇVR: Füsun Doruker)
• Hogarth, R. M., & Einhorn, H. J. (1992). Order effects in belief updating: The belief-adjustment model. Cognitive Psychology, 24: 1–55.
• Hughes, G. (1989). Bell's Theorem, Ideology and Structural Explanation, (ed: James T. Cushing ve Ernan McMullin, Philosophical Consequences of Quantum Theory içinde), University of Notre Dame Press, Notre Dame. s. 195-197.
• Husserl, E. (1964). The idea of phenomenology. The Hague: Nijho .
• Husserl, E. (1983). Ideas pertaining to a pure phenomenology and to a phenomenological philosophy. First Book. Dordrecht: Kluwer.

• Işıklı, Ş. (2011). Kuantum mekaniği özelliklerinin felsefi içerimleri. Doktora tezi. Ankara Üniversitsi.
• İdiz, F. (2011). Kuantum ve tasavvuf. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 13- 2:
• Janiaud, C. C., Lajoinie1, A., Djemli, A., Cucherat, M. ve Kassai, B. (2016). Is the perceived placebo effect comparable between adults and children? a meta-regression analysis? Pediatric Research. 81-1:
• Kahneman, D., & Tversky, A. (2000). Choice, values and frames. Cambridge: Cambridge University Press.
• Khrennikov A, Y., Basieva I, Dzhafarov E.N, Busemeyer JR. (2014). Quantum Models for Psychological Measurements: An Unsolved Problem. PLoS ONE 9(10):
• Khrennikov, A. Y. (2010). Ubiquitous quantum structure: From psychology to finance. Berlin: Springer.
• Kılıç, T. (2019). A Brain Inspired View of Life: The Scientific, Social and Cultural Implications of Interconnectivity and Complexity. IEEE 18th International Conference on Cognitive Informatics & Cognitive Computing (ICCI*CC), 2019, pp. 97-102, doi: 10.1109/ICCICC46617.2019.9146063.
• Kirby, V. (2011). Quantum anthropologies: Life at large. London: Duke University Press.

• Kocabaş, Ş. (2000). Batı bilim anlayışında gerçeklik meselesi. Divan. 1: 29-62.
• Kocabaş, Ş. (2001). Fizik ve Gerçeklik. Küre Yayınları, İstanbul.
• Kolmogorov (1933/1950) Kolmogorov, A. N. (1933). Grundbegrie der Wahrscheinlichkeitrechnung, Ergebnisse Der Mathematik; translated as Foundations of Probability. New York: Chelsea Publishing Company, 1950.
• Lacey, B. C., & Lacey, J. I. (1978). Two-way communication between the heart and the brain: Significance of time within the cardiac cycle. American Psychologist, 33(2), 99–113.
• LaPiere, R. (1934). Attitudes vs Actions. Social Forces. 13(2): 230-237.
• Larson, S. (2014). Evıdence Of Macroscopıc Quantum Phenomena And Conscıous Realıty Selectıon. Cosmos and History: The Journal of Natural and Social Philosophy, vol. 10, no. 1, 34-47.
• Latour, B. (2005). Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network Theory. New York: Oxford University Press.

• Lenı̇n, V. I. (2001). Materyalizm ve Ampriokrtisizm. Çeviren: İsmail Yarkın. 3. baskı. İnter Yayınları.
• Linder, 1956
• Ling H., Mclvor Guillam, E., Westley J., van der Vaart, K., Yin J., Vaughan R. T., Thornton A. & Ouellette N. T. (2019). Collective turns in jackdaw flocks: kinematics and information transferJ. R. Soc. Interface.
• Manning, A. G., Khakimov, R. I., Dall R. G. & Truscott, A. G. (2015). Wheeler’s delayed-choice gedanken experiment with a single atom. Nature Physics. http://dx.doi.org/10.1038/nphys3343
• Marcel A. J. (2003): Introspective report: Trust, self-knowledge and science. Journal of Consciousness Studies 10(9-10): 167–186.
• Marshall, I & Zohar, D. (2020). Kim korkar Schrödingenin kedisinden: A dan Z ye yeni bilim rehberi. Ayrıntı Yayınları.
• McCraty, R. (2015). Scıence Of The Heart: Exploring the Role of the Heart in Human Performance. 2. HeartMath Institute Press.
• Michel, T. (2018). Of particles and humans: The question of ‘human being’ in Alexander Wendt’s Quantum Mind and Social Science. Millennium, 47, 1: 114-127.
• Moore, D. W. (2002). Measuring new types of question-order effects. Public Opinion Quarterly, 66: 80–91.
• Mossbridge J. A., Tressoldi P., & Utts J. (2012). Predictive physiological anticipation preceding seemingly unpredictable stimuli: a meta-analysis. Front Psychol. 3: 390.
• Mossbridge, J. A. (2014). Single-trial presentiment experiment. KPU Registry ID N. 1005.
• Özdoğan, M. (2019). Kuantum Teorisi Absürdizmi (Saçmacılığı) Destekler Mi? Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi. 20, 45: 39-61.
• Özkan, (2012). Geleneksel Tıpta ı̇yı̇leşmenı̇n ı̇nanç Boyutu Üzerine Kuramsal Yaklaşımlar: Psı̇Kosomatı̇k Tıp, Plasebo etkı̇sı̇ Ve Kuantum ı̇yı̇leşme. Milli Folklor Dergisi. 24, 95.
• Pagels, H. R. (1993). Kozmik Kod. (çev. Nezihe Bahar). Sarmal Yayınevi, İstanbul.
• Payne, J. W., Bettman, J. R., & Johnson, E. J. (1992). Behavioral decision research: A constructive processing perspective. Annual Review of Psychology, 43, 87–131.
• Pecina, M & Zubieta, J-K. (2015). Over a decade of neuroimaging studies of placebo analgesia in humans: what is next? Molecular Psychiatry. 20, 415

• Peijnenburg J.(1999). Shaping Your Own Life. Metaphilosophy, 37(2): 240-253.

• Penrose, R. (1989). The Emperor's New Mind: concerning minds, computers and the laws of physics. Oxford, Oxford University Press.

• Penrose, R. (2005). The road to reality: A Complete Guide to the Laws of the Universe. Knopf Doubleday Publishing Group,
• Peterson JPS, Sarthour RS, Souza AM, Oliveira IS, Goold J, Modi K, Soares-Pinto DO, Céleri LC. (2016). Experimental demonstration of information to energy conversion in a quantum system at the Landauer limit. Proc. R. Soc. A 472: 20150813.
• Pietsch, P. (1981). Shufflebrain: The Quest for the Hologramic Mind (Boston: Houghton Mifflin: 78.
• Popper, K. (2015). Hayat Problem Çözmektir-Bilgi, Tarih ve Politika Üzerine. Çev. Ali Nalbant.
• Porges, S. W. (1995). Orienting in a Defensive World: Mammalian Modifications of Our Evolutionary Heritage: A Polyvagal Theory. Psychophysiology. 32: 301–18.
• Pribram, K. (1969). The Neurophysiology of Remembering" Scientific American 220: 75.
• Price, H. (1984). The phılosophy and physıcs of affectıng the past. Synthese 61, 299-323.
• Price, H. (2012). Stud. Hist. Phil. Mod. Phys. 43, 75, arXiv:1002.0906.
• Prigogine, I. & Nicolis, G. (1985). “Self-organisation in nonequilibrium systems: towards a dynamics of complexity,” In: M. Hazewinkel, R. Jurkovich, J.H.P. Paelinck (eds), “Bifurcation Analysis,” Springer.

• Pylkkänen, P . (Ed.) (1989). The Search for Meaning. Wellingborough, Thorsons.

• Pylkkänen, P. (2014). Can Quantum Analogies Help Us
to Understand the Process of Thought? Mind & Matter. 12, 1: 61–91.
• Pylkkänen, P. (2017). Is there Room in Quantum Ontology for a Genuine Causal Role for Consciousness? İçd. E. Haven, A. Khrennikov (eds.), The Palgrave Handbook of Quantum
Models in Social Science.
• Radin, D. I. (1997). Unconscious perception of future emotions: An experiment in presentiment. Journal of Scientific Exploration, 11: 163– 180.
• Revel, J. (2006). Michel Foucault Güncelliğin Bir Ontolojisi (çev. Kemal Atakay), Otonom Yayıncılık, İstanbul.
• Rigas, R., Sanchez-Soto,. L. L., Klimov, A. B., Reh, J., ve Hradil, Z. (2008). Full quantum reconstruction of vortex states. Physical review A, Atomic, molecular, and optical physics 78, 6.
• Rovelli, C.
(1996). Relational Quantum Mechanics. International Journal of Theoretical Physics, 35(8): 1637-1678.
• Rovelli, C. (2016). Seven Brief Lessons on Physics. New York. Penguin Publishing Group.
• Russell, H. A. (2013). Quantum Anthropology: Reimaging the human person as body/spirit. Theological Studies. 74: 934-959.
• Saçlıoğlu, C. (2004). Felsefenin Kuantum Mekaniksel Temelleri. Tübitak.
• Sawyer, K. (2002). Social emergence. Societies as Complex Systems. Cambridge Universisty Press.
• Sayer, A. (1992). Method in Social Science: A Realist Approach, Londra: Routledge.
• Scardigli, F. Hooft., G. Severino, Coda, P. (2019). Determinism and free will. New insights from physics, philosophy and theology. Springer.
• Schachter, S., & Singer, J. E. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state. Psychological Review, 69(5), 379–399.

• Schäfer, L. (2006). Quantum reality and the consciousness of the Universe: Quantum reality, the emergence of complex order from virtual states and the importance of consciousness in the Universe. Zygon, 41, 3: 505–532.

• Schäfer, L. (2008). Nonempirical Reality: Transcending the physical and spiritual in the order of the one. Zygon, 43, 2: 329–352.

• Schrödinger, E. (1967). “What is life? (1943), Reprinted as “What is life? & mind and matter” Cambridge University Press.

• Seung, S. (2012). Connectome. How do brain’s wiring makes who we are. Houghton Mifflin Harcourt, NewYork
• Sharot T., De Martino B, & Dolan R. (2009). How Choice Reveals and Shapes Expected Hedonic Reaction. Journal of Neuroscience. 29:3760–3765.
• Sharot, T., Velasquez, C. M., & Dolan, R. J. (2010). Do decisions shape preference? Evidence from blind choice. Psychological Science, 21, 9: 1231–1235. doi:10.1177/0956797610379235.
• Shiller, R. (2019). Narrative economics. Howstories go viral & drive majör economic events. Princeton University Press.
• Smith, Q. (2003). Why cognitive scientists cannot ignore quantum mechanics? In Q. Smith & A. Jokic (Eds.), Consciousness: New philosophical perspectives. Oxford: Oxford University Press.

• Sorge, R. E., Martin, L. J., Isbester, K. A., Sotocinal, S. G., Rosen, S., Tuttle, A. H., & Mogil, J. S. (2014). Olfactory exposure to males, including men, causes stress and related analgesia in rodents. Nature Methods, 11, 6: 629–632.
• Squires, E. (1994). The Mystery of the Quantum World, Second Edition, Toylar and Francis Group, LLC: New York.
• Sunar, C. (1971). Parmenides ve Varlık Meselesi. 19, 1:
• Sutherland, S. (2015). İrrasyonel. Domingo Yayınları.
• Şenel, Ed. A. (2012). 50 Soruda Bilim Ve Bilimsel Yöntem, İstanbul: Yedi Renk Basım Yayın.
• Şenyılmaz, (2012). Yönetı̇mde Kuantum Yaklaşımı, Organı̇zasyonel Enerjı̇nin Ölçümü için bir Model. Doktora Tezi. İstanbul Teknik Universitesi.
• Talbot, M. (1996). The Holographic Universe. Harper Collins Publishers.
• Tanrıdağ, (2015). Sosyal Nörobilim
Beyin Araştırmalarından Davranış Bilimlerine ve Sosyal Bilimlerine ve Sosyal Bilimlere Yeni Yaklaşımlar. NOBEL YAYINEVİ. 

• Tarlacı, S. (2008). Kuantum beyin: Bilinç beyin sorununa yeni bilimsel yaklaşım. Kişisel Yayınlar.
• Taslaman, C. (2008). Kuantum teorisi felsefe ve tanrı. İstanbul Yayınevi.
• Tor, A. (2015). The neuroscience of placebo effects: connecting context, learning
and health. Nature Reviews. 

• Trnka, R. (2019). Human Beings in Quantum Anthropology: A Paradox of the Discontinuous Experience of Quantum Spacetime. https://philpapers.org/rec/TRNHBI
• Trnka, R. & Lorencová, R. (2016). Quantum Anthropology: Man, Cultures, and Groups in a Quantum Perspective. Charles University Karolinum Press.
• Turgut, S. (2016). Kuantum Kuramında Üst Üste Gelme. Bilim ve Ütopya. 23-26.
• Türk, D. (2012). Eleştirel Gerçeklik Üzerine. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67, 3: 189-217.
• Tversky, A., & Kahneman, D. (1992). Advances in prospect theory: Cumulative representations of uncertainty. Journal of Risk and Uncertainty, 5, 297-323.
• Tytgat, W. (1994). Learning From the Bell-Inequalities: Causality, Locality and Realism. - Philosophica 53 (1):105-122.
• Ülman, B., , Balta-Paker, E., ve Ağcan, A.M. (2011). “Uluslararası” Fikri, Epistemolojik Yanılgı ve Eleştirel Gerçekliğin İmkânları Uluslararası İlişkiler 8, 30: 15-41
• Van der Kolk, B. (2015). The body keeps score. Brain mind and the body in healing trauma. Viking.
• Verçin, A. (2001). Harekete İki Farklı Bakış: Determinizm ve Atomizme Karşı Olasılıkçılık ve Bütünlükçülük. Popüler Bilim, Sayı: Agustos.
• Von Neumann, J. (1932/1955). Mathematical foundations of quantum theory. Princeton University Press.
• Wang, Z. & Busemeyer, R.J. (2013). A Quantum Question Order Model Supported by Empirical Tests of an A Priori and Precise Prediction. opics in Cognitive Sciences 5: 689–710
• Wang, Z., Solloway,T., Shiffrin, R. M., & Busemeyer. R. J. (2014). Context effects produced by question orders reveal quantum nature of human judgments
• Weisman, A. (2007). The World Without Us.Thomas Dunne Books.
• Wendt, A. (1992) Anarchy is what States Make of it : The Social Construction of Power Politics,International Organization, Vol. 46, No. 2, pp. 391-425.
• Wendt, A. (2006). Social theory as cartesian science: An auto-critique from a quantum perspective. In S. Guzzini & A. Leander (Eds.), Constructivism and international relations. London: Routledge.

• Wendt, A. (2015). Quantum mind and social science: Unifying physical and social ontology. Cambridge: Cambridge University Press.

• White, L. C., Pothos, E. M., & Busemeyer, J. R. (2013). A quantum probability perspective on the nature of psychological uncertainty. In M. Knauff, M. Pauen, N. Sebanz, & I. Wachsmuth (Eds.), Proceedings of the 35th Annual Conference of the Cognitive Science Society (ss. 1599–1604). Austin, TX: Cognitive Science Society.
• White, L. C., Pothos, E. M., & Busemeyer, J. R. (2014). Sometimes it does hurt to ask: The constructive role of articulating impressions. Cognition, 133, 1: 48–64.
• Wilson, R. (2004). Quantum psychology. 8th edition. New Falcon Publications.
• Wolf S. (1959). The pharmacology of placebos. Pharmacol Rev. 11: 689–704.
• Woods, A. & Grant, T. (2011), Aklın İsyanı (Marksist Felsefe ve Modern Bilim), Çeviren: Ömer Gemici ve Ufuk Demirsoy, 5. Baskı, İstanbul: Tarih Bilinci Yayınları, s. 82.
• Wynn, C. M. & Wiggins. W. A., (2001). Yanlış Yönde Kuantum Sıçramalar (Çev. Aykut Kence), Ankara, TÜBİTAK Yay.
• Yalçınkaya, A. (2014). Felsefede belirlenimcilik tartışmaları. Eleştirel Gerçekçi bir giriş. Bilgi. 28: 1-21
• Yalvaç, F & Erçandırlı, Y. (2020). Geç Kapitalizmin İdeolojik Söylemi Olarak Yeni Materyalizm: Metalaşmış ‘Şeylerin’ Egemenliği. Mülkiye Dergisi, 44, 2: 261-285.

• Yamada, H. (2004). Quantum Mechanical Approach to the Meaning of Existence, Will and Life. AIP Conference Proceedings 716, 109.
• Yücedağ, İ., & Sarsılmaz, F. (2018). Gerçekliği Farklı Düzlemlerde Geri Kazanmak: Eleştirel Realizm. Journal of History Culture and Art Research, 7(1), 700-709.
• Yüksel, A. (2022 baskıda). Boz, H., Yıldız, E., Altunışık, R. Sığrı, Ü., Gegez, E., Koç, E., & Yüksel, A. (Ed.) Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
• Zohar, D. (1996). Consciousness and Bose-Einstein Condensates. İçinde. Stuart R. Hameroff (editor), Alfred W. Kaszniak (editor), Alwyn C. Scott (editor) - Toward a Science of Consciousness. The First Tucson Discussions and Debates-A Bradford
• Zohar, D. (2017). Kuantum Benlik. Yeni fiziğin ışığında insan doğası ve bilinci. Ayrıntı yayınları
• Zohar, D.(2003). Kuantum Benlik (Çev: Seda Kervanoğlu). Ankara, Doruk Yay.