Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Adaleti: Fe ve Kadem Dergileri Üzerinden Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 28 Sayı: 2, 65 - 101, 29.10.2025

Harun Tunç

https://doi.org/10.18490/sosars.1813078

Öz

Bu çalışma, toplumsal cinsiyet eşitliği ve adaleti perspektiflerinin teorik ve pratik temellerini karşılaştırmalı ele alarak bu kavramların kadın hareketi ve feminist teori içindeki yerini ve etkilerini anlamayı amaçlamaktadır. KADEM Kadın Araştırmaları Dergisi ve FE Feminist Eleştiri Dergisi’nin 2015-2024 yılları arasında yayımlanan makalelerini içerik analizi yaparak iki farklı ideolojik yaklaşımın akademik üretim üzerindeki etkisini eleştirel bir perspektiften değerlendirmektedir. İki dergide yayımlanmış olan toplam 299 makale incelenmiştir. İnceleme, makalelerin biçimsel özellikleri, anahtar kelimeleri, konu başlıkları ve yöntemler gibi kriterler çerçevesinde yapılmıştır. Sonuçlar, her iki derginin belli epistemik cemaatler oluşturduğunu ve önemli içerikler ürettiğini göstermektedir. KADEM, daha çok uygulamaya dönük içerikler oluşturmuşken FE daha çok kuramsal içerikler oluşturmuştur. Yine her iki yaklaşımın da ataerkil yapıyı sorguladığını ve kadınların sosyal, ekonomik ve politik alanlarda güçlenmesi gerektiğini savunduğunu, kısaca, “kadına yönelik ayrımcılık” noktasında birleştikleri söylenebilir. Ancak son on yılda “eşitlik üstü adalet” söylemiyle ortaya çıkan ve eşitlik yerine adalet vurgusuyla daha kapsayıcı bir yaklaşım sunmayı amaçlayan “toplumsal cinsiyet adaleti” yaklaşımının eşitlikçi perspektifi de içeren bütüncül bir çerçeve geliştirdiğini söylemek güçtür. Ayrıca toplumsal cinsiyet adaleti yaklaşımının başlangıçta kendisini post-feminist bir çerçevede tanımlaması, ardından feminizmden uzaklaşarak “kadın hareketi” kavramına yönelmesi, zamanla toplumsal cinsiyet yerine yalnızca “kadın” söylemini merkeze alması ve giderek toplumsal cinsiyet tartışmalarına mesafeli bir tutum geliştirmesi, bu yaklaşımın süreç içinde belirgin bir “içe kapanma” yaşadığını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Toplumsal Cinsiyet Eşitliği , Toplumsal Cinsiyet Adaleti , FE Dergi , KADEM , Kadın Çalışmaları , Feminizm , Post-feminizm.

Kaynakça

• Akşit, B., Şentürk, R., Küçükural, Ö., & Cengiz, K. (2012). Türkiye’de dindarlık: Sosyal gerilimler ekseninde inanç ve yaşam biçimleri (2. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aktaş, C. (2022). Toplumsal cinsiyet tedirginliği. Nihayet Dergisi, (94).
• Albayrak, Ö. (2014, Kasım 18). Hayal edilen eşitlikle, elde edilen eşitsizlik. Yeni Şafak. 18 Ocak 2025 tarihinde http://www.yenisafak.com/yazarlar/ozlem-albayrak/hayal-edilen-eitlikle-elde-edilen-eitsizlik-2006201 adresinden erişildi.
• Ali, Z. (2014). İslami feminizmler (Ö. Elitez, Çev., 2. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Altundağ, M. Y. (2024, Nisan 17). Feminizm, aşırı sağ ile nasıl kol kola girdi? [Video]. YouTube. 1 Temmuz 2025 tarihinde https://www.youtube.com/watch?v=rbO88VO69EI adresinden erişildi.
• Archer, J., & Lloyd, B. (2002). Sex and gender. Cambridge: Cambridge University Press.
• Aslan, Ö. (2015). Equality and difference: Are they mutually exclusive? Turkish Policy Quarterly.
• Atay, T. (2012). Çin işi Japon işi: Cinsiyet ve cinsellik üzerine antropolojik değiniler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aydın Yılmaz, E. S. (2014, Ekim 14). Eşitlik üstü adalet. Star Açık Görüş. 20 Ocak 2025 tarihinde https://kadem.org.tr/sare-aydin-yilmazin-esitlik-ustu-adalet-baslikli-makalesi-starda-yayinlandi/ adresinden erişildi.
• Aydın Yılmaz, E. S. (2015). A new momentum: Gender justice in the women’s movement. Turkish Policy Quarterly, 13(4), 107–115.
• Beasley, C. (1999). What is feminism?: An introduction to feminist theory. London: Sage Publications.
• Beasley, C. (2005). Gender & sexuality: Critical theories, critical thinkers. London: Sage Publications.
• Berktay, F. (2012a). Tarihin cinsiyeti (4. baskı). İstanbul: Metis Yayınları.
• Berktay, F. (2012b). Tek tanrılı dinler karşısında kadın: Hristiyanlıkta ve İslamiyette kadının statüsü üzerine karşılaştırmalı bir yaklaşım (4. baskı). İstanbul: Metis Yayınları.
• Bilgin Aytaç, G., & Sezgin, A. (2022). Toplumsal cinsiyet karşıtı hareketlere kısa bir bakış: Macaristan, Polonya ve Türkiye örnekleri. Birikim Dergisi. 1 Temmuz 2025 tarihinde https://birikimdergisi.com/guncel/10926/toplumsal-cinsiyet-karsiti-hareketlere-kisa-bir-bakis-macaristan-polonya-ve-turkiye-ornekleri adresinden erişildi. Birekul, M. (2015). Adalet-eşitlik dikotomisi ve toplumsal bir tip/cinsiyet olarak ilk dönem İslam toplumunda kadın. KADEM Kadın Araştırmaları Dergisi, 1(1), 114–133.
• Bora, A., & Günal, A. (Ed.). (2011). 90’larda Türkiye’de feminizm (4. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bora, A., & İnce, Ş. (2021). Toplumsal cinsiyet eşitliği. Ankara: Hacettepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Masaüstü Yayıncılık Atölyesi.
• Bourdieu, P. (2015). Eril tahakküm (B. Yılmaz, Çev., 2. baskı). İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Bozok, M. (2009). Feminizmin erkekler cephesindeki yankısı: Erkekler ve erkeklik üzerine eleştirel incelemeler. Cogito, (58), 269-284.
• Bozok, M. (2015). Ataerkil ve cinsiyetçi erkeklikler, erkeklik ve erkekliklerin eleştirisi, profeminizm, ben ve kendim. İçinde A. Akaltun (Ed.), Erkekler (s. 29–38). İstanbul: NotaBene Yayınları.
• Butler, J. (1999). Gender trouble: Feminism and the subversion of identity. New York: Routledge.
• Butler, J. (2014). Bela bedenler (C. Çakırlar & Z. Talay, Çev.). İstanbul: Pinhan Yayınları.
• Butler, J. (2024). Who’s afraid of gender? New York: Penguin Press. [Türkçesi için bkz. Butler, J. (2025). Kim korkar toplumsal cinsiyetten? (E. Sarıtaş, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.]
• Carrigan, T., Connell, B., & Lee, J. (1985). Toward a new sociology of masculinity. Theory and Society, 14(5), 551–604.
• Connell, R. (2019). Erkeklikler (N. Konukçu, Çev.). İstanbul: Phoenix Yayınları.
• Corredor, E. S. (2019). Unpacking ‘Gender Ideology’ and the Global Right’s Antigender Countermovement. Signs: Journal of Women in Culture and Society, 44(3), 613–638.
• Cündioğlu, D. (2018a). Düşünce düşlenir (7. baskı). İstanbul: Kapı Yayınları.
• Cündioğlu, D. (2018b). Daireye dair (5. baskı). İstanbul: Kapı Yayınları.
• Çağlayan, H. (2015, Ekim 11). Eşitlik adalet hegemonya. Bianet. 10 Mart 2025 tarihinde http://www.bianet.org/bi-anet/kadin/163444-esitlik-adalet-hegemonya adresinden erişildi.
• Çaha, Ö. (2017). Sivil kadın: Türkiye’de kadın ve sivil toplum (4. baskı). Ankara: Savaş Yayınları.
• Çakıl Dinçer, G. (2021). Post-kolonyal kadın yurttaşlığının liberal feminizme eleştirisi. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), 215–228.
• Çakır, S. (2016). Osmanlı kadın hareketi (5. baskı). İstanbul: Metis Yayınları. Çapcıoğlu, İ., & Çetin, K. (2020). Kavramsal olarak toplumsal cinsiyete kısa bir bakış. İçinde M. Talas (Ed.), Toplumsal cinsiyet (3–25). Ankara: İksad Yayınları.
• Çoban, B. Z. (Ed.). (2023). Dinler tarihinde kadın. İstanbul: Selenge Yayınları.
• De Beauvoir, S. (2010). The second sex (C. Borde & S. Malovany-Chevallier, Trans.). New York: Vintage Books.
• De Beauvoir, S. (2019). İkinci cinsiyet I-II (G. Savran, Çev.). İstanbul: Koç-Kam Yayınları.
• Demir, Z. (2014). Modern ve postmodern feminizm. İstanbul: Sentez Yayınları.
• Donovan, J. (2016). Feminist Teori (A. Bora, M. A. Gevrek & F. Sayılan, Çev., 11. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dorlin, E. (2023). Cinsiyet, toplumsal cinsiyet ve cinsellikler: Feminist teoriye giriş (U. Vardar, Çev.). İstanbul: Fol Yayınları.
• Dökmen, Z. Y. (2014). Toplumsal cinsiyet: Sosyal psikolojik açıklamalar (5. baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ecevit, Y. (2021). Toplumsal cinsiyet eşitliğinin temel kavramları. Ankara: Ceid Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği Yayınları.
• Fiske, J. (1996). İletişim çalışmalarına giriş (S. İrvan, Çev.). Ankara: Bilim Sanat Yayınları.
• Flood, M. (2007). Engaging men in ‘women’s issues’: Inclusive approaches to gender development. Critical Half, 5(1), 9–15.
• Flood, M. (2015). Men and gender equality. In M. G. Flood & R. Howson (Eds.), Engaging men in building gender equality (1–31). Newcastle: Cambridge Scholars Publishing.
• Foucault, M. (2014). Özne ve iktidar (4. baskı). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Fraser, N. (2008). Abnormal justice. Critical Inquiry, 34(3), 393–422.
• Gaag, N. V. D. (2017). Feminizm ve erkekler (G. Diker, Çev.). İstanbul: Aram Yayınları.
• Geçer, E., & Kıymaz, E. (2019). Kadın hakları ve algısının ideolojik örüntüsü: KADEM örneği. İnsan ve İnsan, 6(20), 185–204.
• Gedik, E. (2015). Toplumsal cinsiyeti ana akımlaştırmanın Türkiye’de kadın hareketi üzerindeki etkisi ve toplumsal cinsiyet adaleti kavramı. Akademik Hassasiyetler, 2(4), 209–228. Gezgin, E. (2024). Türkiye’de toplumsal cinsiyet karşıtı hareketlerin gelişimi karşısında akademi. Reflektif Journal of Social Sciences, 5(3), 717-732.
• Goetz, A. M. (2007). Gender justice, citizenship and entitlements: Core concepts, central debates and new directions for research. In M. Mukhopadhyay & N. Singh (Eds.), Gender justice, citizenship and development (15–57). Ottawa: International Development Research Centre.
• Goldberg, H. (2018). Erkek olmanın tehlikeleri (S. Budak, Çev.). İstanbul: Totem Yayınları.
• Güralp, A. (2015). Gender equality vs. gender justice. Turkish Policy Quarterly.
• Hekman, S. J. (2016). Toplumsal cinsiyet ve bilgi: Postmodern bir feminizmin öğeleri (B. Balkız & Ü. Tatlıcan, Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Hines, S. (2019). Toplumsal cinsiyet akışkan mıdır? (Ö. Ç. Aksoy, Çev.). İstanbul: Hep Kitap Yayınları.
• Hirata, H., Laborie, F., Le Doaré, H., & Senotier, D. (2015). Eleştirel feminizm sözlüğü (G. A. Savran, Çev.). Ankara: Dipnot Yayınları.
• hooks, b. (2018). Değişme isteği: Erkekler, erkeklik ve sevgi (Z. Kutluata, Çev.). İstanbul: Bgst Yayınları.
• KADEM. (2015). Toplumsal cinsiyet adaleti kongresi sonuç bildirgesi. 10 Şubat 2025 tarihinde https://kadem.org.tr/toplumsal-cinsiyet-adaleti-kongresi-sonuc-bildirgesi/ adresinden erişildi.
• KADEM. (2019, Temmuz 11). KADEM, hakkındaki iddialara basın açıklamasıyla cevap verdi. 10 Şubat 2025 tarihinde https://kadem.org.tr/kadem-hakkindaki-iddialara-basin-aciklamasiyla-cevap-verdi/ adresinden erişildi.
• Kandiyoti, D. (2013). Cariyeler, bacılar, yurttaşlar: Kimlikler ve toplumsal dönüşümler (4. baskı, A. Bora, F. Sayılan, Ş. Tekeli, H. Tapınç & F. Özbay, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Karakaş, B. (2021). Biz her şeyiz: Diyanet’in işleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kaufman, M. (1994). Men, feminism, and men’s contradictory experiences of power. In H. Brod & M. Kaufman (Eds.), Theorizing masculinities (142–163). London: Sage Publications.
• Keller, E. F. (2007). Toplumsal cinsiyet ve bilim üzerine düşünceler (F. B. Aydar, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Kirman, M. A., & Tunç, H. (2015). Toplumsal cinsiyet bağlamında din ve kadın: Eşitlikçi ve adaletçi bakışlar. İçinde G. Ağrıdağ (Ed.), Türkiye’de ve dünyada kadın araştırmaları (296–303). Adana: Ç.Ü. KADAUM Yayınları. Krippendorff, K. (1980). Content analysis: An introduction to its methodology. Beverly Hills: Sage Publications.
• Kuhar, R. & Paternotte, D. (2017). The anti-gender movement in comparative perspective. In R. Kuhar & D. Paternotte (Eds.), Anti-Gender Campaigns in Europe (253–272). New York: Rowman & Littlefield International Ltd.
• Kuhar, R., & Zobec, A. (2017). The anti-gender movement in Europe and the educational process in public schools. CEPS Journal, 7(2), 29–46.
• Martı, H. (2015). Toplumsal cinsiyet tablosunda perspektifin eşitlikten adalete kayışı: Dini referanslar eşliğinde bir okuma denemesi. KADEM Kadın Araştırmaları Dergisi, 1(1), 133–149.
• Meşe, E. (2025). Türkiye’deki sağ partilerde popülizmin izini sürmek. Reflektif Journal of Social Sciences, 6(2), 623–643.
• Mohanty, C. T. (2008). Sınır tanımayan feminizm: Teoriyi sömürgeleştirmekten kurtarmak, dayanışmayı örmek (H. P. Şenoğuz, Çev.). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Neuman, W. L. (2022). Toplumsal araştırma yöntemleri: Nitel ve nicel yaklaşımlar (2. baskı, Ö. Akkaya, Çev.). Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Okumuş, E. (2019). Bir ayrımcılık olarak toplumsal cinsiyet eşitlikçiliği ve eğitim. Eğitime Bakış, 15(45), 45–52.
• Okutan, B. B. (2017). Erillik ve din: İslamcı habitus sorgulanıyor. İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Okutan, B. B. (2023). Cinsiyete meydan okuma: Sefil bir tasfiye girişimi. Sabite Dergisi, (4), 1–3.
• Özdek, Y. (2016). Kadın hakları kuşatma altında. İçinde VIII. Sosyal İnsan Hakları Ulusal Sempozyumunda sunulan bildiriler (85–111). İstanbul: DİSK Yayınları.
• Özkazanç, A. (2020). Bir musibet: Yeni Türkiye'de erillik, şiddet ve feminist siyaset. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Özmen, C. Ö. (Ed.). (2012–2013). Toplumsal cinsiyet I–II (Sayı 63–64). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Öztürk, M. (2016). Cahiliyeden İslamiyet’e kadın (5. baskı). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Öztürk, E., & Akyüz, N. (2020). Toplumsal cinsiyet sosyolojisi, feminist hareketler ve din. İçinde E. Öztürk (Ed.), Din sosyolojisi (391-398). Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Petersen, K. H., & Rutherford, A. (Eds.). (1986). A double colonization: Colonial and post-colonial women's writing. Aarhus: Dangaroo Press. Pilcher, J., & Whelehan, I. (2004). 50 key concepts in gender studies. London: Sage Publications.
• Ramazanoğlu, C. (1998). Feminizm ve ezilmenin çelişkileri (M. Bayatlı, Çev.). İstanbul: Pencere Yayınları.
• Rawls, J. (2017). Bir adalet teorisi (V. A. Coşar, Çev.). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Reiter, R. R. (Ed.). (2016). Kadın antropolojisi (B. Abiral, Çev., 2. baskı). Ankara: Dipnot Yayınları.
• Ritzer, G., & Stepnisky, J. (2014). Sosyoloji kuramları (H. Hülür, Çev.). Ankara: Deki Yayınları.
• Sancar, S. (2009). Erkeklik: İmkansız iktidar ailede, piyasada ve sokakta erkekler. İstanbul: Metis Yayınları.
• Sancar, S. (2011). Türkiye’de kadın hareketinin politiği: Tarihsel bağlam, politik gündem ve özgünlükler. İçinde S. Sancar (Ed.), Birkaç arpa boyu: 21. yüzyıla girerken Türkiye'de feminist çalışmalar. Prof. Dr. Nermin Abadan Unat'a armağan (53–109). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Saygılıgil, F. (Ed.). (2016). Toplumsal cinsiyet tartışmaları. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Saygılıgil, F., & Berber, N. (Ed.). (2020). Modern Türkiye’de siyasi düşünce: Feminizm. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Scott, J. (2007). Toplumsal cinsiyet: Faydalı bir tarihsel analiz kategorisi. İstanbul: Agora Yayınları.
• Selek, P. (2018). Sürüne sürüne erkek olmak (8. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sönmez, B. (2019, Temmuz 25). Ataerkiyi gölgesinde yeşertenlerin zor günü. Gazete Duvar. 1 Nisan 2025 tarihinde https://www.gazeteduvar.com.tr/yazarlar/2019/07/25/ataerkiyi-golgesinde-yesertenlerin-zor-gunu adresinden erişildi.
• Spivak, G. C. (1998). Can the subaltern speak? In C. Nelson & L. Grossberg (Eds.), Marxism and the interpretation of culture (271–313). Urbana: University of Illinois Press.
• Stanton, E. C. (1895-1898). The woman’s Bible (Vols. 1–2). European Publishing Company. 2 Şubat 2025 tarihinde https://sacred-texts.com/wmn/wb/index.htm adresinden erişildi.
• Stone, P. J., Dunphy, D. C., Smith, M. S., & Ogilvi, D. M. (1966). The general inquirer: A computer approach to content analysis. Cambridge, MA: M.I.T. Press.
• Şahin, M. (2020). Dünyada toplumsal cinsiyet karşıtı (anti-gender) hareketler. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(3), 654–670. Tan, G. Ö. (2025). Çoklu krizler çağında kesişimsel bir inceleme: Demokrasi ve cinsiyet eşitliği krizleri. Reflektif: Journal of Social Sciences, 6(1), 37–58.
• Tekeli, Ş. (Ed.). (2015). 1980’ler Türkiye’sinde Kadın Bakış Açısından Kadınlar (6. baskı). İsatnbul: İletişim Yayınları.
• Toker, İ. (2009). Eşitlik ve adalet kavramları çerçevesinde Müslüman kadınlarda toplumsal cinsiyet örüntüleri. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(1), 142–165.
• Toker, İ. (2012). Toplumsal cinsiyet ve din. İçinde N. Akyüz & İ. Çapçıoğlu (Ed.), Din sosyolojisi el kitabı (727–742). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Tong, R., & Botts, T. F. (2021). Feminist düşünce (B. S. Aydaş, Çev.). İstanbul: Sel Yayınları.
• Toprak, Z. (2016). Türkiye’de kadın özgürlüğü ve feminizm (1908–1935) (2. baskı). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Tuksal, H. Ş. (2013). Türkiye’de Müslüman kadının değişen halleri. İçinde N. Mutluer (Ed.), Cinsiyet halleri: Türkiye’de toplumsal cinsiyet (79–98). İstanbul: Metis Yayınları.
• Tuksal, H. Ş. (2024, Kasım 9). İstanbul Okulu: Toplumsal Cinsiyet Adaleti [Video]. YouTube. 5 Şubat 2025 tarihinde https://www.youtube.com/watch?v=9ptF0OiN5mk&t=25s adresinden erişildi.
• Tunç, H. (2018). İslamcı feminizm: Kavramsal bir tartışma. Antakiyat, 1(2), 235-247.
• Tunç, H. (2022). Sekülerleşme, toplumsal cinsiyet ve beden. Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• Üstün, İ. (2011). Toplumsal cinsiyet eşitliğini hesaba katıyor muyuz? Ankara: STGM Yayınları.
• West, C., & Zimmerman, D. H. (1987). Doing gender. Gender & Society, 1(2), 125–151.
• Wharton, A. S. (2005). The sociology of gender: An introduction to theory and research. Oxford: Blackwell Publishing.
• Wollstonecraft, M. (2017). Kadın haklarının gerekçelendirilmesi (4. baskı, D. Hakyemez, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Woolf, V. (2015). Kendine ait bir oda (16. baskı, S. Öncü, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yılmaz, Z. (2015). Dişil dindarlık: İslamcı kadın hareketinin dönüşümü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zihnioğlu, Y. (2016). Kadınsız inkılap: Nezihe Muhiddin, Kadınlar Halk Fırkası, Kadın Birliği (3. baskı). İstanbul: Metis Yayınları.