Ithbāt al-Wājib in the Qur’an in the Example of the Bee

Yıl 2024, , 130 - 160, 18.12.2024

Samet Yahya Bal

https://doi.org/10.17753/sosekev.1515721

Öz

Among the creatures we frequently encounter in nature, capturing our attention and becoming an integral part of our lives, animals undoubtedly stand out. Among these, the honeybee takes precedence with its life and biological processes filled with profound lessons. This research examines the honeybee’s existence, characteristics, and its relationship with nature and humans, particularly within the context of the existence and unity of a creator. Our aim is to investigate the various systems and abilities of the honeybee and demonstrate that these phenomena can only be realized by a supreme being with a transcendent consciousness. It is crucial to examine behaviors that necessitate a higher consciousness in honeybees and similar creatures in relation to a creator. In this context, while establishing the epistemological framework of the study, primary sources such as the Quran, certain hadīths scientific studies, and classical and modern works on the proof of God’s existence (Ithbāt al-Wājib) were consulted. The mentioned texts were systematically scanned through document analysis. The obtained data was evaluated within the framework of fundamental principles. This study is significant due to its detailed examination of a specific topic within the context of the proof of God’s existence (Ithbāt al-Wājib), its utilization of modern data, and its contribution to the field of theology regarding the necessity of a creator for living systems in the biosphere. Scholars of Kalām and Islamic philosophers have engaged in struggles with denialist currents of their time. Since the emergence of modern sciences, materialist-atheist thought has often claimed to draw sustenance from natural phenomena, natural sciences, and scientific advancements while positioning itself against religion. Therefore, if atheistic currents primarily base their theses on natural phenomena in the universe, it is an inevitable necessity for the theologians of the age to develop different perspectives after thoroughly examining existence and natural phenomena, to present striking evidence pointing to a creator that cannot be attributed to coincidence. This study is valuable in meeting this need through extensive literature review, utilizing classical and modern proofs of God’s existence (Ithbāt al-Wājib), and modern scientific data. In the context of the proof of God’s existence (Ithbāt al-Wājib), the fact that the honeybee serves as evidence for God’s existence, particularly through the fine-tuning of physical events and natural phenomena that have come to the fore in modern times and through the argument of design in living beings, as well as in the context of ecological, teleological, cosmological, and order-based evidence, is endeavored to be presented by utilizing relevant Quranic verses and modern data. As a result, it has been concluded that all biological systems and extraordinary phenomena requiring a high level of consciousness in honeybees can only be explained by the existence of a supreme creator.

Anahtar Kelimeler

Kalām, God, Quran, Ithbāt al-Wājib, Science, Honeybee

ARI ÖRNEKLİĞİNDE KUR’AN’DA İSBÂT-I VÂCİB

Öz

Doğada çok sık karşılaştığımız, dikkatimizi çeken ve hayatımızın bir parçası gibi olan canlılar şüphesiz hayvanlardır. Bunlar arasında yaşamı ve biyolojik süreçleri ibretlerle dolu olan canlıların başında ise bal arısı gelmektedir. Bu araştırmada bal arısının varlığı, özellikleri, doğa ve insanla ilişkisi bilhassa yaratıcının varlığı ve birliği bağlamında ele alınmıştır. Amacımız bal arısındaki birçok farklı sistemi ve yeteneği inceleyerek bu olguların ancak aşkın bir bilinç sahibi olan yüce yaratıcı tarafından gerçekleştirilebileceğini ortaya koymaktır. Bal arısı ve benzeri canlılardaki üstün bilinç gerektiren davranışların yaratıcı ile ilişkisi açısından ele alınması önemlidir. Bu bağlamda çalışmanın epistemik çerçevesi oluşturulurken başta Kur’an metnine, bazı hadislere, bilimsel çalışmalara, klasik ve modern isbât-ı vâcib eserlerine müracaat edilmiş, zikredilen metinler doküman analizi yöntemiyle sistematik bir şekilde taranmıştır. Elde edilen veriler temel ilke ve esaslar çerçevesinde değerlendirilmiştir. Çalışma isbât-ı vâcib bağlamında özel bir konuyu detaylı olarak ele alması, modern verilerden yararlanması ve biyosferdeki canlı sistemlerin yaratıcının varlığına olan lüzumu bağlamında kelam alanına katkısı bakımından önemlidir. Kelam bilginleri ve İslam filozofları kendi dönemindeki inkârcı akımlarla mücadele içinde olmuşlardır. Modern bilimlerin doğuşundan itibaren materyalist-ateist düşünce, dine karşı olma konumunu belirlerken çoğu zaman doğal fenomenler, tabiat bilimleri ve bilimsel ilerlemelerden beslenme iddiasından yola çıkmıştır. O hâlde ateistik akımlar çoğunlukla tezlerini evrendeki doğal fenomenlerden esinlenerek temellendiriyorsa, çağın kelam bilginlerinin de varlığı ve doğal fenomenleri iyice inceledikten sonra farklı bakış açıları geliştirmeleri, yaratıcıya işaret eden ve tesadüfe havalesi mümkün olmayan çarpıcı deliller sunmaları kaçınılmaz bir ihtiyaçtır. Çalışma bu ihtiyacı karşılama açısından geniş literatür taraması, klasik-modern isbât-ı vâcib delillerinden ve modern bilimsel verilerden yararlanması açısından kıymetlidir. İsbât-ı vâcib bağlamında, bal arısının bilhassa modern zamanda gündeme gelen fiziksel olay ve doğal fenomenlerdeki hassas ayar ve canlılardaki tasarım argümanı üzerinden ve ayrıca ekolojik, teleolojik, kozmolojik ve nizam delili bağlamında Tanrı’nın varlığına delil oluş keyfiyeti, Kur’an’ın ilgili ayetlerinden ve modern verilerden yararlanarak sunulmaya gayret edilmiştir. Neticede bal arısındaki yüksek bilinç gerektiren tüm biyolojik sistemlerin ve olağanüstü görüngülerin tümü ancak bir yüce yaratıcının varlığıyla açıklanabileceği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Tanrı, Kur’an, İsbât-ı vâcib, Bilim, Bal arısı

Kaynakça

• Akdemir, Furat, “Doğal Âfetleri İlahî Yasalar ve İnsan Üzerinden Okuma”, Doğal Afetler ve Din, İlâhiyât Yay. Ankara, 2024, 28-49.
• Akdemir, Furat, Vahyin Allah Tasavvuru, Araştırma Yayınları, Ankara, 2019.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İFV Yayınları, 2021.
• Arıklı, Ercan (Ed.). Hayvanlar Ansiklopedisi. İstanbul: Gelişim Yayınları, 1981.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed. el-İnsâf fîmâ yecibü iʿtiḳādüh ve lâ yecûzü’l-cehlü bih. Nşr. Abdulvehhab Abdullatif. Kahire: y.y., 1382/1963.
• Baltacı, Ali. “Nitel Araştırma Süreci: Nitel Bir Araştırma Nasıl Yapılır?”. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5/2 (2019), 368-388.
• Barron, Andrew B., and Jenny Aino Plath. “The evolution of honey bee dance communication: a mechanistic perspective”. Journal of Experimental Biology 220/23 (2017), 4339-4346.
• Bayrakdar, Mehmet. “Hayvan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 46 Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Genel Dağıtım, trs.
• Brackenbury, John. Insects and Flowers. UK: Blandford, 1995.
• Buhârî, Ebû ‛Abdullâh Muhammed b. İsmâ‛îl el-Ca‛fî. Sahih-i Buhârî. Thk. Muhammed b. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavkü’n-Necâh, 1422/2001.
• Bulgen, Mehmet. “Tanrı’nın Varlığını Kanıtlamanın (İsbât-ı Vâcib) Kelâm Bilgi Teorisindeki Yeri: Kādî Abdülcebbâr Örneği”. Marifetname 9/1, 2022, 13-53.
• Bulut, İsmail. “Vahyin Bilimsel Temellendirme İmkânı.” Eskiyeni 47 (2022), 605-638.
• Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbu’l-Hayavân. Thk. Abdusselâm Muhammed Harun Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1969.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’d-Delâil ve’l-i’tibâr ale’l-halk ve’t-tedbir Beyrut: Dâru'n-Nedveti’l-İslâmiyye, 1409/1988.
• Cevherî, Tantâvî. Tefekkür Hazinesi-Kur’ân-ı Kerim ve İlim Cevherleri. Çev. Abidin Sönmez İstanbul: Nizam Yayınevi, 1974.
• Collins, Robin. “Design and The Many-Worlds Hypothesis”. The Philosophy of Religion. Ed. W. L. Craig. New Brunswick and New Jersey. Rutgers University Press, 2002.
• Corballis, Michael C. İşaretten Konuşmaya Dilin Kökeni ve Gelişimi. Çev. A. Görey. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Cüveynî, Abdulmelik b. Abdullah. el-ʿAkīdetü’n-Nizâmiyye fî erkâni’l-İslâmiyye. Nşr. M. Zâhid Kevserî. Kahire: y.y., 1367/1948.
• Cüveynî, Abdulmelik b. Abdullah. Kitâbü’l-İrşâd. Thk. Said Temîm. Beyrut: Müesseti’l-Kütübü’s- Sekāfe, 1985. Çaldıranlı, Selim. “Arılar Âlemi”. Çevre ve Bilim Dergisi 6/67, trs.
• Çelebi, İlyas. “Bekir Topaloğlu: Kur'an ve Kelam Araştırmalarına Adanmış Bir Ömür”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27, 2014, 5-24.
• Çelemli, Ömür Gençay- Özkırım, Aslı. “Bal Arılarından Gelen Sağlık: Propolis”. Bilim ve Teknik 44/526, 2011, 28-32.
• Çetin, Rabiye. “Tanzimat’tan Günümüze Kelam’ı Yenileme Çalışmaları I”. Dini Araştırmalar 16/42, 2013, 9-38.
• Çubukçu, İbrahim Agah. İslam Felsefesinde Allah’ın Varlığının Delilleri. Ankara: AÜİF Yayınları, 1987.
• Danforth, Bryan N., et al. “The impact of molecular data on our understanding of bee phylogeny and evolution.”. Annual review of Entomology 58/1 (2013), 57-78.
• Davies, Paul. The Last Three Minutes. New York: Basic Books, 1994.
• Dawkings, Marian Stamp. Hayvanların Sessiz Dünyası. Çev. Füsun Baytok. Ankara: Tübitak Yayınları, 1999.
• Demir, Osman. “Bir İspat-ı Vacip Delili Olarak Ekolojik Denge ‘Gāye ve Nizam’ Delilini Yeniden Anlamak”. Uluslararası Çevre ve Din Sempozyum. Ed. Fahri Kayadibi. 2 Cilt. s.73-84. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2008.
• Demîrî, Kemâlettin. Ḥayâtü’l-ḥayevâni’l-kübrâ. 4 Cilt. Dımaşk: Daru’l-Beşair, 2005.
• Demirsoy, Ali. Yaşamın Temel Kuralları-Omurgasızlar/Böcekler, Entomoloji. 2 Cilt. Ankara: Meteksan Yayınları, 2006.
• Dirilgen, Tara. et al. “Moving past neonicotinoids and honeybees: A systematic review of existing research on other insecticides and bees”. Environmental Research 235, 2023, 1-8.
• Doğanay, Ahmet-Aydın, Levent (Ed.). Bal Arısı Yetiştiriciliği, Ürünleri ve Hastalıkları. Bursa: Dora Yayınları, 2017. Düzgün, Şaban Ali. Varlık ve Bilgi. Ankara: Beyaz Kule Yayınları, 2008.
• Ekinci, Abdurrahim. “Kur’an’da Hayvanların Zikredilmesinin Hikmetleri”. Sırat 2/2, 2021, 113-130.
• Embery, Joan. Collection of Amazing Animal Facts. New York: Delacorte Press, 1983.
• Encyclopedia Americana. 29 Cilt. USA: Danbury Connecticut, 1993.
• Encyclopedia Grolier İnternational. 20 Cilt. Canada: Grolier Education Corporation, 1992.
• Fidan, Yılmaz-İsmail Yavaş. “Arılar: Bağlarda Görülen Zarkanatlılar”. Bilim ve Teknik 21/246, 1998, 4-8.
• Flew, Antony. “Teizme Kutsal Yolculuğum Antony Flew ve Gary Habermas Arasındaki Tartışma”. Çev. Adem Irmak, İ.Ü.İ.F.D. 23, 2010, 165-182.
• Freedman, Russell. How Animals Defend Their Young?. New York: E.P. Dutton, 1978.
• Frisch, Karl von. Arıların Hayatı. Çev. Dr. Bedia Bozkurt. İstanbul: Üniversite Kitabevi, 1946.
• Frisch, Karl von. Animal Architecture. ‎New York and London: A Helen and Kurt Wolff Book/Harcourt Brace Jovanovich, 1974.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1985.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Hikmetü li mahlûkātillâhi azze ve celle. Thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: y.y., 1407/1987.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kelâm ve Halk-İlcâmü’l-ʿavâm ʿan ʿilmi’l-kelâm ve el-Kânûnu’l-külli fi’t-te’vil. Nşr. Mahmut Kaya-M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Yaratılıştaki Sırlar. Çev. Ersan Urcan. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2021.
• Gould, James L.- Carol Grant Gould. The Honey Bee. USA: WH Freeman & Co, 1995.
• Gould, James L.- Carol Grant Gould. The Animal Mind. USA: WH Freeman & Co, 1999.
• Güzel, Ragıp-Özpınar, Ahmet. Kur’an’da Adı Geçen Besinler. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2006.
• Hakkı, Erzurumlu İbrahim. Marifetname. Sad. Hamza Taşkın. İstanbul: Bera Kitap, 2018.
• Han, Fethullah. Kur’an ve Kâinat Ayetleri. İstanbul: İnkılap Yayınları, 1988.
• Hafenî, Abed, Arılar Dünyasındaki Bilimsel Mucizeler, Çev. Muhammet Öztürk, Dar Jeyad, Mısır, trs.
• Hawking, Stephen. Zamanın Kısa Tarihi. Çev. Sabit Say ve Murat Uraz. İstanbul: Doğan Kitap, 1988.
• Hilmi, Filibeli Ahmet. Allah’ı İnkâr Mümkün müdür?. Haz. Saliha Çetinkaya. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2019.
• Hilmi, Filibeli Ahmet. Üss-i İslâm. Haz. Hicret Yavuz. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2021.
• Hoyt, Murray. The World of Bees. New York: Coward Mcnann, 1965.
• İbn-i Kesir, Ebu’l-Fidâ İsmail. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. 4 Cilt. Beyrut: y.y., 1969.
• İbni Melka, Ebü’l-Berekât Hibetullâh el-Bağdâdî. Kitâbü’l-Muʿteber fi’l-hikme. 3 Cilt. Haydarâbat: y.y., 1357-1358.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velid Muhammed b. Ahmed. el-Keşf âlâ menâhîci’l-edille fi akāidi’l-mille. Beyrut: y.y., 1982.
• İmamoğlugil, Halil. “Kindî’nin İsbât-ı Vâcib İçin Kullandığı Aklî Delillerin Mantık İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10/1, 2018, 197-229.
• İsfahânî, Râğıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Thk. Safvân Adnân Dâvûdî. 8 Cilt. Dimeşk: Daru’ş-Şam, 1412/1992.
• İskenderoğlu, Muammer. “Fahreddin er-Râzî’de İsbât-ı Vâcib ve Tanrı-Âlem İlişkisi”, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağından Fahreddin er-Râzî, Ed. Ömer Türker-Osman Demir 13, 2013, 473-504.
• İsmail, Hekimoğlu-Korkmaz, H. Hüseyin. İlimler ve Yorumlar. İstanbul: TÜRDAV Yayınları, 1998.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. Sad. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Muhassal. Sad. Refik Ergin. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Metafizik. Sad. Refik Ergin. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012.
• Karagöz, Nail. “Hanefî-Mâtürîdî Düşünce Akımında İsbat-ı Vâcibe ve İlahî Sıfatlara Yönelik İstidlâller”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2, 2015, 29-63.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. “Allah’ın Bal Arısına Vahyi”. Tabula Rasa-Felsefe &Teoloji Dergisi 11, 2004, 229-241. Kaygun, A. Haluk. Hayvanlar Ansiklopedisi. İstanbul: Hayat Yayınları, 1966.
• Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Çev. Hayrettin Karaman vd. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Kutup, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’ân. 8 Cilt. Kahire: Daru’ş-Şark, 2003.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîḫ. Beyrut: y.y., 1997.
• Malik, Fazlurrahman. Ana Konularıyla Kur’an. Çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1996.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2003.
• Menâvî, Muhammed Abdurrauf. Feyzü’l-ḳadîr şerhu’l-Câmiʿi’s-saġīr. Mısır: Mektebetu Mustafa Muhammed, 1938.
• Morrison, A.C - Topaloğlu, Bekir. İnsan, Kâinat ve Ötesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1980.
• Muhammed, Abdurrahman. el-Kur’ân ve Alemu’l-Hayavan. Hartum: Daru’s-Sûdaniyye, trs.
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 2015.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahih-i Müslim. Thk. Muhammed Fuât Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, trs.
• National Geographic Society. The Marvels of Behaviour. Washington: National Geographic, 1972.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: y.y., 1993-2003.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tevhidin Esasları. Çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2010.
• Nurbâki, Halûk. Kur’ân-ı Kerîm’den Âyetler ve İlmî Gerçekler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Nursi, Said. Sözler. İstanbul: Envar Neşriyat, 2021.
• Nursi, Said. Şuâlar. İstanbul: Envar Neşriyat, 2021.
• Nursi, Said. Lem’alar. İstanbul: Envar Neşriyat, 2021.
• Nursi, Said. Asa-yı Mûsâ. İstanbul: Envar Neşriyat, 2021.
• Nursi, Said. Mesnevî-i Nuriye. Çev. Abdülmecid Nursi. İstanbul: Envar Neşriyat, 2021.
• Nursi, Said. İşârât’ül-İ’caz. Çev. Abdülmecid Nursi. İstanbul: Envar Neşriyat, 2021.
• Okcu, Abdulmecit. Kur’an’â Göre Evrenin İnsana Musahhar Kılınışı. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları, 2009.
• Ono, Masato et al. “Unusual thermal defence by a honeybee against mass attack by hornets”. Nature 377, 1995, 334-336.
• Oral, Osman. “Mâtürîdî’ye Göre Hayvanların Yaratılış Hikmetleri”. Uluslararası Rusya Araştırmaları Dergisi 10/1, 2017, 1-14.
• Özervarlı, M. Sait. “İsbât-ı Vâcib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 46 Cilt. TDV Yayınları, İstanbul, 2000.
• Raffiudin, Rika, and Ross H. Crozier. “Phylogenetic analysis of honey bee behavioral evolution”. Molecular phylogenetics and evolution 43/2 (2007), 543-55.
• Raine, Nigel E., et al. “Adaptation, genetic drift, pleiotropy, and history in the evolution of bee foraging behavior.”. Advances in the Study of Behavior 36 (2006), 305-354.
• Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî, Nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-Arabî, 1407/1987.
• Sak, Ramazan. vd., “Bir Araştırma Yöntemi Olarak Doküman Analizi”. Kocaeli Üniversitesi Eğitim Dergisi 4/1 (2021), 227-256.
• Sebeok, Thomas A. How Animal Communication. London: Indiana University Press, 1977.
• Semerkandî, Şemsüddin Muhammed b. Eşref. el-Mu’tekad. Haz. İsmail Yürük-İsmail Şık. İslâm İnanç İlkeleri. Ankara 2011.
• Silici, Sibel-Duran Özkök. Bal Arısı Biyolojisi ve Yetiştiriciliği. Ankara: Efil Yayınevi, 2011.
• Snodgrass, R.E. Anatomy of the honeybee. Newyork: Costock Publising Associates, 1984.
• Şahin, Hüseyin. Tanrı’yı İspatta Klasik ve Çağdaş Teistik Delillerin Karşılaştırılması. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Şahin, Hüseyin. “Tanrı’nın Varlığına Dair Modern Delillerden İnsancı İlke ve Hassas Ayar Delili”. Artuklu Akademi 1/2, 2014, 57-81.
• Şengül, İdris. Kur’ân Kıssaları Üzerine, İzmir: Işık Yayınları, 1994.
• Taslaman, Caner. Allah’ın Varlığının 12 Delili. İstanbul: Destek Yayınları, 2016.
• Taslaman, Caner. Neden Müslümanım?. İstanbul: İstanbul Yayınevi, 2020.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Makāsıd. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1277/1860.
• Tekin, Özkan. “İsmail Hakkı İzmirli’nin İsbât-ı Vâcib Delillerine Katkısı”. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/13, 2020, 6-38.
• Toksöz, Hatice. “İslam Düşüncesinde İsbat-ı Vacib Problemi: Celaleddin ed-Devvani'nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 7/2 (2015), 25-70.
• Topaloğlu, Bekir. İslâm Kelâmcıları ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2001.
• Topaloğlu, Bekir-İlyas Çelebi. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• The New Encyclopaedia Britannica. “Sensory Reception”. 32 Cilt. London: Britannica, 1989.
• Turgay, Nurettin. Kur’an Açısından Hayvanlar ve Bitkiler. Ankara: Fecr Yayınları, 2011.
• Uzunoğlu, Selim. İlim ve Bilim. İzmir: TÖV Yayınları, 1992.
• Ülgen, Emrullah. “El-Keşşâf Tefsiri Bağlamında Zemahşerî’nin Allah’ın Varlığı (İsbat-ı Vacib) Konusuna Yaklaşımı”. EKEV Akademi Dergisi 73, 2018, 557-571.
• Ünverdi, Mustafa. “Kur’an’da Aklın İşlevselliği ve Tahkiki İmanın İmkânı”. Diyanet İlmî Dergi 48/2 2012, 59-74. Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Yenda Yayıncılık, 1999.
• Yılmaz, İrfan. İlim ve Din. İstanbul: TÖV Yayınları, 1998.
• Wilson, Edward O. The Insect Societies. Cambridge: Harvard University Press, 1972.
• Winston, Mark L. The Biology of the Honey Bee. Cambridge: Harvard University Press. 1991.