MU’TEZİLE’NİN ADALET ANLAYIŞI VE SOSYO-POLİTİK NEDENLERİ

Yıl 2013, Sayı: 57, 395 - 420, 29.11.2013

Maksut Ç Etin

Öz

Mu’tezile mezhebi, İslam tarihinde, İslami meseleleri ele alıp tartışan ilk İslami ekollerden
biridir. Bu ekol, kendi düşünce sistemini oluştururken bir takım felsefi, ilmi ve akli ilkeleri kullanarak
Kur’an ve Sünnet’i yorumlamış ve o yorumlar neticesinde ortaya çıkan sonuçları
beş temel prensip olarak belirlemiştir. Bu prensiplerden biri de “Adalet” prensibidir. Adalet
prensibi, cebri anlayışı benimseyip, onu saltanatın koruyucusu olarak kullanan ve devletin
resmi ideolojisi haline getiren Emeviler’e, bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. İktidarın cebir
ideolojisine karşı çıkan Mu’tezile, kader antitezi ve hürriyet fikri ile kendini göstermiştir. Halkı
yönetime karşı duyarlı olmaya davet eden bu yaklaşım, iktidarı, yaptığı bütün uygulamalardan
sorumlu tutmayı öngörmekteydi. Dolayısıyla Mu’tezile’nin adalet anlayışının asıl ortaya çıkışı,
özgür iradeyi savunmasıyla paralel olmuştur. Esas itibariyle siyasi kökenli dini karakterli olan
bu anlayış, Kur’an’dan iktibaslarla kelami bir görüş haline gelmiş ve onların vazgeçilmez beş
temel ilkesinden biri olmuştur. Biz bu çalışmamızda Mu’tezile’nin adalet anlayışı ve o anlayışın
sosyo-politik nedenleri üzerinde durduk. Mu’tezile’nin “adalet prensibi” şüphesiz bir takım
sosyo-politik düşüncelerin tesirinde kalmıştır. Bu prensibin ortaya çıkmasını sağlayan nedenler
çalışmamızın konusunu oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mu’tezile, Kur’an, Siyaset, Adalet, Anlayış.

Kaynakça

• Abdulcebbar, Kâdı Ebû’l-Hüseyn. (tsz.) el-Muğni fi Ebvabi’t-Tevhîdi ve’l-Adl, Tahk. Abdulhalim Mahmud-Süleyman Dünya. Mısır: Daru’l-Mısriyye.
• _____________. Şerhu’l-Usuli’l-Hamse, Tahk. Abdulkerim Osman. Mısır: Mektebetu’l- Usre.
• Ahmed b. Hanbel. (tsz). el-Müsned, Tahk. Şuayb el-Arnavut. Kahire: Müessesetu Kurtuba. Ahmed, Manzuriddin. (1995). “Kur’ân’da anahtar siyasi kavramlar”, İslam’da siyaset düşüncesi, Derl: Kazım Güleçyüz. İstanbul: İnsan Yay.
• Akbulut, A. (2001). Sahabe dönemi iktidar kavgası. Ankara: Pozitif Matbaacılık.
• _____________. (1995). Kur’ân-ı Kerîm açısından egemenlik meselesi. İslamî Araştırmalar, 8 (3-4).
• _____________. (2006). Hz. Muhammed sonrası ilk siyasi krizin teolojik yansımaları. Kelam Araştırmaları, 4(2), 1-10.
• Akoğlu, M. (2006). Mihne Sürecinde Mu’tezile. İstanbul: İz Yay.
• Akyüz, V. (1996). Kur’ân’da siyasi kavramlar. İstanbul: Kitabevi Yay.
• Ali b. Ebi Talib. (1981). Nehcu’l-Belağa, Haz. Şerîf er-Radiy, (Trc. Abdulbaki Gölpınarlı). Kum: Ansariyan Puplication.
• Ammara, Muhammed. (1997). Ma’riketu’l-İslam ve usulu’l-hükm, Beyrut: Daru’ş-Şuruk.
• _____________. (1998). Mu’tezile ve insanın özgürlüğü sorunu, (Trc. Vahdettin İnce). İstanbul: Ekin Yay. _____________. (2000). Mu’tezile ve devrim, (Trc. İbrahim Akbaba, İbrahim Güneş). İstanbul: Ekin Yay. ____________. (1991). Laiklik ve dinin fanatizm arasında İslam devleti, (Çev. Ahmet Karababa, Salih Parlak). İstanbul: Endülüs Yay.
• Ateş, S. (tsz).K ur’ân ansiklopedisi, İstanbul, I-XXX, XI.
• Ay, M. (2002). Mu’tezile ve siyaset. İstanbul: Pınar Yay.
• Aydınlı, O. (2003). Mu’tezili imâmet düşüncesinde farklılaşma süreci. Ankara: Araştırma Yay.
• Bağdâdi, Abdulkahir. (1928). Kitabu Usuli’d-Din. İstanbul.
• Buhari, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (1987). el-Camiu’s-Sahih, Kitabu Bed’i’l- Vahy. Kahire: Daru’ş-Şi’b.
• Cabiri, Muhammed Abid. (2001). Arap-İslam siyasal aklı, (Trc. Vecdi Akyüz). İstanbul: Kitapevi Yay.
• _____________. (1997). Çağdaş Arap-İslam düşüncesinde yeniden yapılanma, (Çev.Ali İhsan Pala, Mehmet Şirin Çıkar). İstanbul.
• Crone, P. (2007). Medieval Islamic Politicial Thought (Ortaçağ İslam Dünyasında Siyasi Düşünce), (Çev. Hakkı Koni). İstanbul: Kapı Yay.
• Ebû Zehra, Muhammed. (1986). İslam hukuku metodolojisi, (Trc. Abdulkadir Şener). Ankara: Fecr Yay.
• _____________. (1978). İslam’da fıkhî mezhepler tarihi, (Trc. Abdulkadir Şener). İstanbul: Hisar Yay.
• Eş’ari, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmail. (tsz). el-İbane an Usuli’d-Diyane, Tahk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• _____________. (2009). Makalatu’l-İslamiyyin ve İhtilafu’l-Musallin, Tahk. Ahmed Cad. Kahire: Daru’l-Hadis.
• Fığlalı, E. R. (2001). Çağımızdan Îtikâdî İslam mezhepleri.İstanbul.
• _____________. (1997). Din ve devlet ilişkileri. Muğla.
• Firuzabadi, Muhammed b. Yakub. (tsz). el-Kamusu’l-Muhit. Beyrut. Hamidullah, Muhammad. (1990). İslam Peygamberi, (Trc. Salih Tuğ). İstanbul: İrfan Yay.
• Işık, K. (1967). Mu’tezile’nin doğuşu ve kelamî görüşleri. Ankara.
• İbn Babeveyh el-Kummi, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ali. (1978). Risâletu İ’tikadati’lİmâmiyye, (trc. Ethem ruhi Fığlalı). Ankara: Ankara Ün. Basımevi.
• İbn Haldun. (1988). Mukaddime. (Trc: Süleyman Uludağ). İstanbul: Dergah Y.
• İbn Hanbel, Abdullah b. Ahmed. (2003). es-Sünne, Tahk. Ebû Hacer Muhammed Said b. Besyuni Zağlul. Beyrut: Daru’l-Kütub el-İlmiyye.
• İbn Mace. (tsz). Sünen, Tahk. M. Fuad Abdulbaki. Beyrut: Daru’l-Fikr.
• Kummi, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ali İbn Babeveyh. (1978). Risâletu’l-İ’tikadati’l-İmâmiyye, (Trc. Ethem Ruhi Fığlalı). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Lewis, B. (1992). İslam’ın siyasal dili, (Trc. Fatih Taşar). Kayseri.
• Macit, N. (2000). Din-siyaset ilişkisinin teolojik yorumu. İstanbul: Seba Yay.
• Maverdi, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. (2002). el-Ahkamu’s-Sultaniyye. Beyrut: Daru’l-Fikr.
• Memiş, M. (2010). İmâmet Teorisi Bağlamında Mu’tezililerin Hz. Ali Anlayışı. Kelâm Araştırmaları, 8(2),
• Mustafa, Nevin Abdulhalık. (1990). İslam siyasi düşüncesinde muhalefet, (Trc. Vecdi Akyüz). İstanbul: İz Yay.
• Nesai, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. (1988). Sünen-i Nesai. Tahk. Muhammed Nasruriddin el-Albani). Riyad: Mektebetu’l-Maarif.
• Neşşar, Ali Sami. (1977). Neş’etu’l-Fikri’l-Felsefi fi’l-İslam. Mısır: Daru’l-Mearif. Nursi, Bediuzzaman Said. (1998). Sözler. İstanbul: Zehra Yayıncılık.
• Öz, M. (2011). Başlangıçtan günümüze İslam mezhepleri tarihi, İstanbul. Özdeş, T. (2003). Maturidi’nin tefsir anlayışı. İstanbul.
• Özen, Ş. (2009). “Mâturidi ve Siyaset: Hilâfetin Kureyşiliği Meselesi”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâturidi ve Mâturidilik, İstanbul: İfav Yay.
• Özler, M. (2010). İslam düşüncesinde yetmiş üç fırka anlayışı. İstanbul: Rağbet Yay. Öztürk, R. (2002). Cebri düşüncenin yaygınlaşmasında siyasi iktidarın etkisi, (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara: Ankara Ün. İl. Fak.
• Öztürk, Y. N. (1997). Kur’ân’ın Temel Kavramları. İstanbul.
• Şehristâni, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. (1964). el-Milel ve’n-Nihal, Tahk. Ebû Abdillah es-Said el-Menduh, Beyrut: Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekafiyye.
• Taberi, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir. (1967). Tarihu’t-Taberi, Tahk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrahim. Beyrut: Daru Suveydan.
• Tirmizi, E bu Abdillah Muhammed b. İsa, el-Camiu’s-Sahih, Kahire 1292. Uyanık, M. (2001). İslam siyaset felsefesinde sivil itaatsizlik (Hasan-ı Basri örneği). İstanbul: Kaknüs Yay.
• Ünal, A. (1990). Kur’ân’da temel kavramlar. İstanbul.
• Ünal, B. (2006). İlk devir İslam düşüncesinde egemenlik. İzmir: İlâhiyat Vakfı Yay. Watt, W. Montgomery. (1981). İslam düşüncesinin teşekkül devri, (Trc. Ethem Ruhi Fığlalı). Ankara: Birleşik Yay.