KLASİK DÖNEM FIKIH ESERLERİNDE NESHİN İMKÂN VE VUKUU MESELESİ

Yıl 2017, Sayı: 72, 143 - 162, 25.12.2017

Mehmet Selim Aslan

Öz

Kur’an’da neshin mevcut olup olmadığı meselesi âlimler arasında tartışılan konulardandır. Tartışma, bu konuda açık ve kesin delillerin olmayışından kaynaklanmaktadır.
Nesih, bir nassın hükmünü daha sonra gelen bir nass ile kaldırma veya bir hükmün şer‘î bir delille kaldırılması olduğuna göre, nesih konusu tefsir usulünü alakadar ettiği kadar
fıkıh usulünü ve fıkhı da alakadar etmektedir. Hatta neshin konusu, şer‘î hükümler olduğuna göre neshin en çok fıkıhla ilgili bir mesele olduğu söylenebilir. Nitekim usulcüler genel olarak- neshi, şer‘î bir hükmün daha sonra gelen şer‘î bir hükümle ilgası, yürürlükten kaldırılması olarak tanımlamışlardır. Buna göre önceki şer’î bir hükmü ilga eden,
yürürlükten kaldıran yeni hükme nâsih, ilga edilen önceki hükme mensûh, bu olaya da nesih denilmektedir.
İlk zamanlarda nesih kelimesi tahsîsi, takyidi ve istisnayı içerecek şekilde geniş kapsamlı bir şekilde düşünülmüştür. Ancak İmam Şâfiî’den itibaren neshin terimsel bir hüviyet kazandığı belirtilmektedir. Nâsih ve mensûh konusu ilk dönemlerden itibaren inceleme konusu yapılmıştır. Klasik dönem fukahâsının fıkha ilişkin yazdıkları eserlerde neshin bir
olgu olarak yer aldığı görülmektedir. Özellikle dört mezhep fakihlerinin tamamı, neshi prensip olarak kabul ettiği gibi fıkhî meselelerin çözümünde de bu prensip doğrultusunda hareket etmiştir. Klasik dönem fıkıh eserlerinde mensûh kabul edilen ayetlerin bir kısmında ihtilaf bulunmakla birlikte diğer bir kısmında ittifak vardır. Bu takdirde nesih
teorisinin dört mezhep fakihleri tarafından kabul edildiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Dönem, İmkân, Vuku, Nesih, Nâsih, Mensûh.

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn b. Ahmed (ö. 730/1330), Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l- Pezdevî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009, I-IV.
• Ahmed Hassan, İslam Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi (trc., Hüseyin Esen ve Ali Hakan Çavuşoğlu), İz Yayıncılık, İstanbul 1995.
• Ali Haydar Efendi (Büyük) (1321/1903), Usul-i Fıkıh Dersleri, Üçdal Neşriyat, İstantul 1966.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî (ö. 631/1233), el- İhkâm fî usûli’l-ahkâm, thk. Abdürrezzak Afîfî, Dârü’s-Samî‘î, Riyad 2003, I- IV.
• Aslan, Mehmet Selim, İslam Aile Hukuku, (2. Baskı), Emin Yayınları, Bursa 2015.
• Bâcî Ebü’l-Velîd (ö. 474/1082), İhkâmu’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl, İkinci Baskı, thk. Abdul- mecid Türkî, Dâru’l-Ğarbi’l-İslamî, Beyrut 1995.
• Bakkal, Ali, “İmam Şâfiî’de Nesih Anlayışı”, HÜİFD, III, Şanlıurfa 1997.
• Beroje, Sahip, “İmam Şâfiî’nin Nesih Anlayışı ve İlk Şâfiî Usulcülerin Buna Yönelik Eleş- tirileri”, DÜİFD, C. IX, S. 1, Diyarbakır 2007.
• Berzencî, Abdullatif Abdullah Aziz, et-Te‘aruz ve’t-tercîh beyne’l-edilleti’ş-şer‘iyye, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1996.
• Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî (ö. 370/981), Usûlü’l-fıkh el-müsemmâ bi’l-Fusûl fi’l-usûl, thk. Uceyl Câsim en-Neşemî, Vizâretü’l-evkâf, Kuveyt 1994, I-IV.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf (ö. 816/1413), Mu‘cemu’t-te‘rifât, thk. Muhammed Sıddık el-Minşâvî, Dârü’l-Fazîle, Kahire trs.
• Dihlevî, Veliyüllah Ahmed b. Abdürrahim (ö. 1180/1766), el-Fevzu’l-kebîr fî usuli’t-tef- sir, Matbaatu’l-Gavsânî, Dımaşk 2008.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüsyn (ö. 458/1066), el-‘Udde fî usûli’l-fıkh, thk. Ahmed b. Ali, (3. Baskı), Riyad 1993, I-V.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, Muhammed b. Ali b. Tayyib el-Basrı (ö. 436/1044), el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh, thk. Muhammed Hamidullah, Dımaşk 1964, I-II.
• Ebü’l-Hattâb, Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasan el-Kelvezânî (ö. 510/1116), et-Temhîd fî usûli’l-fıkh, thk. Müfîd Muhammed Ebû Amşe, Dârü’l-Medenî, Cidde 1985, I- IV.
• Efendioğlu, Mehmet, “Nasih”, DİA, İstanbul 2000, XXXII, 581-582.
• Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömerb. Hüseyin (ö. 606/1210), el-Mahsûl fî ilmi’l- usûl, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1988, I-II.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî (ö. 505/1111), el-Müstasfa min ‘ilmi’l-usûl, İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1997, I-II.
• Has, Şükrü Selim, “Klasik Fıkıh Usûlünde Neshin Mahiyeti”, EÜSBED, S.2, Kayseri 2006/2.
• Hudarî Bek, Usulü’l-Fıkıh, el-Mektebetu’t-Ticâriyyetu’l-Kübra, Mısır 1969.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yusuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemerî (ö. 463/1071), el-İstizkâr, nşr. Abdülmu‘ṭî Emin Kal‘acî, Dârü’l-Va‘yi, Kahire 1993, I-XXX.
• İbn Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osman b. Ömer b. Ebû Bekir(ö. 646/1249), Muhtasar Müntehe’s-sûl (su’âl) ve’l-emel fî ‘ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel, thk. Nezir Hammâd, Dâru İbn Hazım, Beyrut 2006.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el- Makdisî (ö. 620/1223), el-Muğnî, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî ve Ab- dülfettah Muhammed el-Halevî, (3. Baskı), Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyad 1997, I-XV.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-İfrîkî el-Mısrî (ö. 711/1311), Lisânü’l-‘Arap, Dâru Sâdır, Beyrut ts., I-XV. İbnü’r-Rıf‘a, Ebü’l-Abbas Necmüddîn Ahmed b. Muhammed el-Ensârî (ö. 710/1310),
• Kifâyetü’n-nebîh fî şerhi’t-Tenbîh, thk. Mecdî Muhammed Surûr, Dâru’l- Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 2009, I-XXI.
• İbn Rüşd (el-Hafîd), Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtûbî (ö. 595/1198), Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-müktesıd, thk. Abdülmecid Tam‘a Halebî, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut 1997, I-IV.
• İltaş, Davut, Klasik Nesih Teorisi ve Çağdaş Tefsirciler, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2016.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şihâbüddîn Ahmed b. İdris (ö. 684/1285), ez-Zehîre, thk. Muham- med Haccî, (1. Baskı), Dârü’l-Ğarbi’l-İslamî, Beyrut 1994, I-XIV. Koca, Ferhat, “Nesh”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 582-584.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Yemenî (ö. 179/795), el-Muvatta’, thk. Kulâl Hasan Ali, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 2013.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Basrî (ö. 450/1059), el-Hâvi’l-ke- bîr, thk. Ali Muhammed Muavvız ve Adil Ahmed Abdülmevcûd, (1. Baskı),
• Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1994, I-XVIII. Mevsılî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd (ö. 683/1284), el-İhtiyâr li ta‘lîl’l-Muhtâr, thk. Mahmud Ebû Dakîka, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts., I-V.
• Muhammed Ebû Zehre, Usûlü’l-fıkh, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1985.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasan Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslam Ali b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdül- kerim (ö. 482/1089), Usûlü’l-Pezdevî (Abdülaziz el-Buhârî’nin Keşfü’l-esrâr’ı ile birlikte), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed el-Mâlikî el-Halvetî (ö. 1241/1825), Bulgatü’s-sâlik li- Akrebi’l-mesâlik, thk. Muhammed Abdüsselam Şahin, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995, I-IV.
• Suyûtî, Celâluddîn (ö 911/1505), el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’an, thk Şuayb el-Ernavût, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 2008.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebû Sehl (ö. 483/1090), el-Mebsût, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut 1989, I-XXX.
• , Usûlü’s-Serahsî, thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2005, I-II.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris (ö. 204/820), er-Risâle, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Mekte- be Mustafa Elbânî, 1938.
• , el-Ümm, thk. Rıf’at Fevzî Abdülmuttalip, Dördüncü Baskı, Dârü’l-Vefâ, 2011, I-XI.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî (ö. 790/1388), el- Muvâfakât fî usûli’ş-şeri‘a, thk. Muhammed el-İskenderânî ve Adnan Dervîş,
• Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 2008. Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahim b. Ali b. Yusuf el-Fîrûzâbâdî (ö. 476/1083), el-Mühezzeb fî
• fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî, nşr. Zekeriya Ömeyrât, Birinci Baskı, Dârü’l-Kütübi’l-İl- miyye, Beyrut 1995, I-III.
• Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed el-Hatîb el-Kâhirî (ö. 977/1570), Muğni’l- muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut trs., I-IV.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed en-Nîsâbûrî (ö. 468/1076), Esbâbü’n-nüzûl, Dâru’l- Fıkr, Beyrut, 1998.
• Zebîdî, Muhammed el-Murtezâ (ö. 1205/1791), Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs, thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, et-Türâsü’l-Arabî, Kuveyt 1965, I-XXXX.
• Zeyla‘î, Ebû Muhammed Fahruddîn Osman b. Ali b. Mihcen b. Yunus es-Sûfî el-Bâ- riî (ö. 743/1343), Tebyînu’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik, Birinci Baskı, Bulak 1313/1895, I-VI.