KUR’AN’DA ‘İNSAN’ KELİMESİ: ANLAM VE İŞARET ALANI

Yıl 2018, Sayı: 74, 97 - 125, 28.09.2018

Fikret Gedikli

Öz

Bu makalede, Kur’ân’ın, nüzul döneminde, dini hususlarda ve çeşitli vesilelerle gelişen sosyal olaylarda kullandığı ‘insan’ kelimesiyle kimi ya da kimleri kastediği konusu ele
alınmıştır. Bu kelimeyle kastedilenin tespit edilmesiyle oluşan mana ile tespit edilemediği veya edilmediği durumlarda elde edilen mananın mukayesesi yapılmıştır. ‘İnsan’ kelimesinin kime ya da kimlere işaret ettiğinin mutlak olarak tespit edilememesi durumunda ilgili ayetlerin mana takdirlerinin oluşmasında bir eksiklik olup olmadığı hususu analiz edilmeye çalışılmıştır. Bununla, hem Kur’an’ ın nüzul ortamında hem de geçmiş toplumlarda ortaya konulan tutum ve davranışların fâili ya da ilgilisi olarak zikredilen ‘insan’ kelimesinin medlûlünün tespitine dair çabanın ilgili ayetlerin manasına ne tür katkı sağlayacağı konusu da incelenmiştir. Bu anlamda nüzul ortamında gelişen olayların ya da bu
olaylarla ilgisi sebebiyle tarihin herhangi bir kesitinde meydana gelen hadiselerin anlatımında kullanılan ‘insan’ kelimesinin delâletinin tespiti, ilgili ayetin anlamının tespitinde
‘olmazsa olmaz’ bir ön şart olup olmadığı ve Kur’an’ın bu yöntemi tercih sebebi konu edilmiştir. Sonuç olarak sayıca çok az olan bazı ayetler hariç, ayetlerde geçen ‘insan’ kelimesi ile kimin ya da kimlerin kastedildiği hususunda farklı gerekçelerle bir ittifakın olmadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İnsan, Kastetmek, Delâlet, Anlam, Kavram.

Kaynakça

• Bikâî, İbrahim b. Ömer, Nazmu’d-Dürer fi Tenâsübi’l-Âyâti ve’s-üver, Dâru’l-Kitâbi’l İs- lamiyye, Kahire, Trz.
• el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes’ûd, Meâlimû’t-Tenzîl, Dâru’l- Kitâbi’l Ara- biyye, Beyrut, 1995.
• Beydâvî, Abdullah b. Ömer eş-Şîrâzî, Envârut’-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Dâru İhyâi’t- Turâsi’l Kutubi’l-Arabî, Beyrut, 1996.
• Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-beyân, Daru’l-Fikr, Beyrut, Trz. Derveze, M. İzzet, et-Tefsîru’l-Hadîs, Dâru İhyâi’l Kutubi’l-Arabiyye, Kahire, 1383.
• Ebû Hayyân, Ebu Abdillah Muhammed b. Yusuf, el-Bahru’l-Muhît, Daru’l Fikr, Beyrut, 1420.
• Ebûssuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî, İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâyâ’l- Kitâbi’l-Kerîm, Kahire, Dâru’l-Mushaf, Trz.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd, Me’âni’l-Kur’ân, Dâru’l- Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 1983.
• el-Hâzin, Alâuddîn Ali b. Muhammed, Lübabu’t-Te’vil fi Meâni’t-Tenzîl, Dâru’l- Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, trs.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcuddîn Ömer b. Ali bin Âdil, el-Lübâb fî Ulûmi’l-Kitâb, Dâru’l- Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 1998.
• İbn Âşûr, Muhammed Tahir, Tefsîru’t- Tahrîr ve't-Tenvîr, Dâru’t-Tunusiyye, Tunus, 1984.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlip, el-Muharreru’l-veciz fî Tefsîri’l-Kitabi’l- Aziz, Dâru’l- Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 2001.
• İbnû’l Cevzî, Ebû’l-Ferec, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, Dâru’l- Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 1422.
• İbn Cüzey, Ebu'l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbi,Tah: Abdullah Hâlidî, et-Teshîl li Ulûmi’t-Tenzîl, Dâru’l-Erkam, Beyrut, 2015.
• İbn Ebû Zemenîn, Tahkik: Ebu Abdillah Hasab bin Akkâşe, Tefsîru’l-Kur’ân-i’l-Azîz, el- Fârûk’ul-Hadîse, Kahire, 2002.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail, Tefsîru'l-Kur'ani'l-Azîm, Dâru’l- Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 1961.
• İz bin Abdusselam, Ebû Muhammed Abdil Azîz bin Abdisselam, Tefsîru'l-Kur'ân, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1996.
• el-Kâsımî, Muhammed Cemaluddin, Tefsîru'l-Kâsımî, Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Şam, 1957.
• el-Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, el-Câmiu li Ahkami’l-Kur’an, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1988.
• el-Mahallî, Ebû Abdillah Celâluddin Muhammed – es-Suyutî, Ebu’l-Fazl Celâluddin Ab- durrahman b. Ebî Bekr, Tefsîru’l- Celâleyn, Daru’l-Hadis, Kahire, trs.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed, Te’vîlâtu’l-Kur’an, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed, en-Nüket ve’l Uyûn, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, trs.
• Mekkî bin Ebû Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî, el-Hidâye ilâ Bülûği’n-Nihâye fî İlmi Meâni’l-Kur’ân ve Tefsîrihî ve Ahkâmihî ve Cümelin min Fünûni Ulûmihi, Mecmûu Buhûsi’l-Kitâbi ve s’Sünneti, Beyrut, 2008.
• Mukâtîl bin Süleyman, Ebûl-Hasen Mukâtîl b.Süleyman el Ezdî, Tefsîru Mukâtîl b. Süley- man, nşr. Abdullah Mahmud eş-Şahhâte, Dâru’l- Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, Trz.
• en-Nehhâs, Ebû Ca’fer, İ’râbu’l-Kur’an, Dâru’l- Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 1421.
• en-Nesefî, Ebu’l-Berekât, Abdullah b. Ahmed, Tefsîru’n-Nesefî (el-Medârik), Dâru Kah- raman, İstanbul, 1984.
• Öztürk, Mustafa, Kur’ân-ı Kerîm Meâli (Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri), Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2011.
• er-Râzî, Fahruddin, et-Tefsîru'l- Kebir, Daru’l Mearif, Mısır, Trz.
• Sa’lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrahim, el-Keşf ve’l Beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, Beyrut, 2002.
• Seâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed, el-Cevâhiru’l Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, Beyrut, 1418.
• es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed, Bahr’ul-Ulûm, Trz.
• es-Sem’ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur b. Mukammed, Tefsîru’l-Kur’ân, Dâr’ul-Vatan, Ri- yad, 1997.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu’l-Kadîr,Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1414.
• et-Taberî, Ebu Cafer İbn-i Cerir, Tah. Mahmut ve Ahmet Muhammed Şakir, Câmiu’l- Beyân an-Te’vîli’l-Kur’ân, Daru’l Mearif, Mısır, 1968.
• Tantavî, Muhammed Seyyid, et-Tefsîru’l-Vasîd li’l-Kur’ân’il-Kerîm. Dâru Nahza, Ka- hire, 1997.
• el-Vâhidî, Ali b. Ahmed, Esbâbu-Nüzûli’l-Kur’an, Tah. Kemal B. Zağlol, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 2005.
• --------, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l Azîz, Dâru’l-Kalem, Beyrut, 1415.
• ----------, et-Tefsîru’l- Basîd, Dâru’l-Kalem, Beyrut, 1430.
• ez-Zeccâc, Ebu İshak İbrahim b. es-Serî, Me’âni’l-Kur’an ve İ’râbuhu, Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, Beyrut, 1408.
• ez-Zemahşerî, Ebû’l Kâsım Muhammed b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki’t-Tenzîl, Dâru’l- Kutubi’l-Arabiyye, Beyrut, Trz.
• ez-Zerkeşî, Bedruddin, Muhammed b. Abdillah, el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân.(thk. Yusuf Abdurrahman), Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1990.