OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA MİSYONERLİK VE ERZURUM’DAKİ FAALİYETLERİ

Yıl 2014, Sayı: 58, 73 - 96, 20.03.2014

Murathan Keha

Öz

En eski çağlardan beri insanlar kendi inançlarını yaymak için çalışmışlardır. Hıristiyan
misyonerler de kendi inanç öğretilerini dünyaya yaymak için büyük gayretler göstermekten
geri durmamışlardır. Ancak bu gayretler her zaman din menşeli olmamış ve emperyalizmle
iç içe girmiştir. İncelediğimiz dönemde de Osmanlı toprakları üzerinde devam ettirilen
misyonerlik faaliyetleri neredeyse tamamen bu minval üzere yürütülmüştür. Bunlara bir de
Osmanlı Devleti’nin Müslüman bir ülke olması ve Hıristiyanlıkla İslam arasında süre gelen
mücadeleler de eklendiğinde olayın çok daha farklı boyutlara taşındığı ve misyonerlerin
tamamen Osmanlı Devleti’ni yıkma politikasını benimsedikleri rahatça görülebilir. Devlet
de bunun farkında olmasına rağmen elindeki gücü yitirdiği için her biri bir yabancı devletin
güdümünde ve himayesinde çalışan misyonerlerle etkili bir şekilde mücadele edememiştir.
Elbette içinde çok farklı unsurları ve milletleri barındıran, doğunun kilidi konumunda olan
Erzurum’da da misyonerlik faaliyetleri oldukça etkili olmuştur. Bu maksatla açtıkları okullar
ve çeşitli vasıtaları kullanarak elde ettikleri yerel yardımcılar vasıtasıyla bu amaçlarını
gerçekleştirmişlerdir. Ancak Osmanlı Devleti ve onun emrinde görev alan valiler misyonerlerin
tüm bu kötü tutum ve faaliyetlerine rağmen her zaman onlara karşı insanca davranmış
ve misyonerlere misliyle mukabelede bulunmamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Misyonerlik, Misyoner, Misyoner Okulları, Erzurum.

Kaynakça

• ARŞİV KAYNAKLARI A.MKT.MHM. (Bâb-ı Âsâfi Mektûbî Mühimme): 1/14, 640/39, 657/45, 714/2.
• DH.MKT (Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi): 1813/109, 1813/110.
• DH.TMİK.M (Dahiliye Nezâreti Tesrî-i Muamelât): 19/22, 69/58.
• ------------------------C.DH (Cevdet Dahiliye): 30/1485.
• ----------------------------------C.HR (Cevdet Hariciye): 83/4111.
• HR.MKT (Hariciye Mektubi Kalemi): 4/18, 229/17, 236/91.
• MF.MKT (Maarif Mektubi Kalemi): 50/93, 312/50, 320/18.
• Y.A.HUS (Yıldız Sadaret Hususi Maruzat): 236/11.
• Y.MTV (Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı): 282/25
• Y.PRK.ASK (Yıldız Perakende - Askerî Maruzât Evrakı): 62/30, 62/97, 62/100, 62/103, 62/106, 180/63.
• Y.PRK.UM (Yıldız Perakende - Umum Vilayetler Tahrirâtı): 29/58.
• Y.PRK.HR (Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı): 25/51.
• SÜRELİ YAYINLAR Salname-i Vilayet-i Erzurum (1870, 1871, 1873, 1875)
• ------------------------Salname-i Nezaret-i Ma’arif (1900)
• KİTAPLAR ve MAKALELER Açıkses, E. (2002). “Osmanlı Devleti’ndeki Misyonerlik Faaliyetleri İle İlgili Bir Değerlendirme
• (İki Merkezden Örnekler)”, Osmanlı Ansiklopedisi, II, Ankara.
• --------------, (2003). Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara.
• Ainsworth, W.F. (1843). The Claims of Christian Aborigines, London.
• Leon, A. (1909). The Armenian Awakening A History Of Armenian Church, 1820–1860, Chicago.
• Mithat, A. (2008). Bulgarlar ve Ermeniler Arasında Amerikan Misyonerleri, İstanbul.
• Azhderian, A.(Basım Yılı Yok). The Turk and The Land of Haig, New York.
• Basmajian, K. H. (1899). Life in the Orient, New York.
• Bird, I. L. (1891). Journeys in Persia and Kurdistan, II, London.
• Bliss, E. (1896). Turkey and the Armenian Artocities, Basım Yeri Yok.
• Curtis, W. E. (1911). Around the Black Sea, New York.
• Çavdar, T. (1970). Osmanlıların Yarı Sömürge Oluşu, İstanbul.
• Ertuğrul, H. (1998). Azınlık ve Yabancı Okulları, İstanbul.
• Fendoğlu, T. (2002). “Amerika Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti”, Türkler, XIV, Ankara.
• Gaidzakian, O. (1898). Illustrated Armenia and Armenians, Boston.
• Greene, J. K. (1916). Leavening The Levant, New York.
• Gündüz, Ş. (1995). “Misyoner”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), XXX, İstanbul.
• ---------------------------Hamlin, C. (1893). My Life and Times, Boston.
• --------------, (1878). Among The Turks, New York.
• Haydaroğlu, İ. P. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Ankara.
• Kocabaşoğlu, U. (2000). Anadolu’daki Amerika. İstanbul.
• Kocabaşoğlu, U. (1990). “Doğu Sorunu Çerçevesinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri”, Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye’nin Sorunları Sempozyumu (Bildiriler), Ankara.
• Lukach, H. C. (1913). The Fringe of The East, London.
• Lynch, H.B.F. (1901). Armenia Travels and Studies, II, London.
• Marsh, D. W. (1869). The Tennesseean in Persia and Koordistan, Philadelphia.
• Sezer, A. (202). “Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı, II, Ankara.
• Smith, E. (1883). Researches (of the. Rev. Smith and Rev. H.G.O. Dwight) in Armenia, Boston.
• Sonyel, S. (1985). Büyük Devletlerin Osmanlı İmparatorluğunu Parçalama Çabalarında Hıristiyan Azınlıkların Rolü, Belleten, c. 69, Sayı 195, Ankara.
• Strong, W. A. (1910). The Story of the American Board, Boston.
• Şimşir, B. (1985). Ermeni Propagandasının Amerikan Boyutu Üzerine, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara.
• Şişman, A. (2006). XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’nde Yabancı Devletlerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri, Ankara.
• Tozlu, N. (1991). Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara.
• Turan, Ö. (2002). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Protestan Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı Ansiklopedisi, II, Ankara.
• Unat, F. R. (1964). Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara.
• Vahapoğlu, H. (1992). Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, İstanbul.
• Yuvalı, A. (1992). Ermeni İsyanlarında Misyoner Okullarının Rolü, Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu, Ankara.