ELEŞKİRT (AĞRI) ÇEVRESİNDEKİ KÖY YERLEŞMELERİNİN ADLARININ DEĞİŞİM SÜRECİ VE TOPONOMİK ANALİZİ

Yıl 2021, Sayı: 87, 97 - 116, 21.09.2021

Ercan Demirtaş Muhammet Yıldız Ahmet Edi

Öz

Yaşanılan ortamlara ilişkin insanların geçmişten bugüne en fazla merak ettikleri konuların
başında yer adları ve bu yer adlarının ne anlam ifade ettiği konusu gelmektedir.
Yerleşim merkezlerine ait isimler çoğu kez geçmişte yaşananları, bugünü ve doğal çevreyi
anlamlı kılar. Yer adları, özellikle kültürel coğrafya çalışmalarına katkı sağlamaktadır.
Bir yerleşim yerine ait adlandırmalar o bölgenin mazisi, coğrafi özellikleri, insan özellikleri ve
düşünme biçimleri hakkında ipuçları verir. Başka bir deyişle geçmişin mekânda
yeniden ruh bulup canlanması ile yer adları da o yerleşim merkezinde ete kemiğe bürünürler. Bu çalışmada
Eleşkirt ve çevresindeki köy yerleşmelerinin geçmişten bugüne isimlerinin ortaya çıkışı ve
bu isimlerde tarihsel süreç içerisinde yaşanan değişimler üzerinde
durulmuştur. Ayrıca mevcut köy adlarının toponomik incelemesi yapılarak adlandırmaların nasıl ve neye göre
yapıldığı da gözler önüne serilmeye çalışılmıştır. Durum çalışması deseni ile yapılan
bu araştırmada, köy adlarının tarihsel değişim süreci incelenirken
doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır. Güncel köy adlarının toponomik inceleme
ve sınıflandırması yapılırken ise Gülensoy (1998) tarafından, Anadolu coğrafyasındaki
yaşam merkezlerinin isimlerinin tasnifindeki kıstaslar kullanılmıştır. Yapılan incelemeler
sonucunda geçmişten bugüne birçok medeniyete ev sahipliği yapan Eleşkirt ve çevresindeki köylerin
adlarının %84’lük bir oranda değişime uğradığı ve yeni isimleri ile eski
isimleri arasında anlamsal olarak önemli farklılıklar bulunduğu tespit edilmiştir. Eleşkirt ve çevresindeki
köy isimlerinin toponomik analizi yapıldığında ise su kaynakları, litolojik
özellikler, topoğrafya özellikleri, iklim koşulları gibi doğal ve fiziki koşulların etkisinin
olduğu, aynı zamanda bunun yanında tarihi faktörler ile özellikle Cumhuriyet döneminde
milli değerlerin yani egemen devlet gücünün de etkili olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Eleşkirt, Köy, Toponomi, Yer Adları, Değişim.

Kaynakça

• Acaroğlu, T. (2006). Balkanlarda Türkçe yer adları kılavuzu. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Açıkel, A. (2003). Artukabad kazası yer adları (1455-1600). Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20(2), 181-202.
• Ağrı Valiliği. (2021, Ocak). T.C. Ağrı Valiliği. http://www.agri.gov.tr/eleskirt adresinden 15 Ocak 2021’de alınmıştır.
• Akar, A. (2006). Renge bağlı yer adlandırmalarında Muğla örneği. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(20), 51-63.
• Altunışık, İ. (2009). Coğrafi bakımdan Batman ili yer adları. Yüksek lisans tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Başkan, Ö. (1970). Türkiye köy adları üzerine bir deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 18, 237 - 251.
• Bilgin, N. (2011). Sosyal düşüncede kent kimliği. İdeal Kent Araştırmaları Dergisi, 3, 20-47.
• Çetin, Y. (2010). Eski bir osmanlı kaza merkezi olan eleşkirt toprakkale köyü'nde osmanlı dönemi mezarlıkları ve mezar taşları. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 21, 35- 53.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı. (1947). Ağrı'nın Eleşkirt ilçesine bağlı Yığıntepe, Mollaosman, Veretek ve Gevrigejo köylerinin Merkez ilçeye bağlanması. Fon Kodu: 30.11.1.0, Yer No: 189.4.4.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı. (1949). Ağrı'nın Eleşkirt ilçesine bağlı Amat, Keşiş ve Soğan köylerinin, AğrıMerkez bucağına bağlanması. Fon Kodu: 30.11.1.0, Yer No: 204.10.7.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı. (1961). Adana'nın Bıcılkanlı köyünün Merkez ilçeye; Ağrı'nın Keçigüden köyünün Merkez ilçeye, Dalaman ve Osmancalı nahiye merkezinin Osmancalı köyüne nakli ile İzmir'in Barbaros bucağı adının Uzunkuyu olarak değiştirilmesi. Fon Kodu: 30.11.1.0, Yer No: 286.19.8.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı. (1966). Ağrı'nın Ahmetbey köyünün Merkez ilçeye bağlanması. Fon Kodu: 30.11.1.0, Yer No: 318.16.8.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı. (1985). Ağrı ili Eleşkirt ilçesi Merkez bucağına bağlı Dedemaksut, Güvendik (Azrail), Kayabey köyü idari bağlılığının bu yerden çözülerek aynı ilin Merkez ilçesi Merkez bucağına bağlanması. Fon Kodu: 30.11.1.0, Yer No: 605.31.16.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı. (1988). Ağrı ili Eleşkirt ilçesi Merkez bu- cağına bağlı Badıllı, Yorgunsöğüt, Çobanbeyi köyünün, buradan ayrılarak aynı ilin Merkez ilçesi Merkez bucağına bağlanması. Fon Kodu: 30.11.1.0, Yer No: 648.35.2
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı. (1989). Ağrı ili Eleşkirt ilçesi Merkez bucağına bağlı Çatalipaşa, Sarıca, Söğütlü köyünün buradan ayrılarak aynı ilin Merkez ilçesi Merkez bucağına bağlanması. Fon Kodu: 30.11.1.0, Yer No: 650.7.16.
• Devlet Yıllığı. (1930). Türkiye Cumhuriyeti devlet yıllığı 1929 - 1930. İstanbul: Devlet Matbaası.
• EleşkirtNet. (2013, Mart). Eleşkirt net. http://eleskirtnet.com/haber-4641-Ele%C5%9Fkirt %20Co%C4%9Frafi%20Bilgileri.html adresinden 12 Ocak 2021’de alınmıştır.
• Gülensoy, T. (1996). Türk dünyası ve Anadolu'da ortak yer adları. Erdem,9(26), 693- 710.
• Gülensoy, T. (1998). Anadolu yer adlarına genel bir bakış. Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı. Türk Diyanet Vakfı.
• Hatunoğlu, Y., & Gül, A. (1999). Ağrı ili ve havalisi tarihi. Ağrı: Ağrı Valiliği Kültür Yayınları.
• İçişleri Bakanlığı. (1928). Son teşkîlât-ı mülkiyyede köylerimizin adları. İstanbul: Hilâl Matbaası.
• İçişleri Bakanlığı. (1933). Köylerimiz. İstanbul: Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi.
• İçişleri Bakanlığı. (1968). Köylerimiz (1 Mart 1968 Gününe Kadar). Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• İçişleri Bakanlığı. (1982). Köylerimiz 1981. Ankara: Yenigün Matbaası.
• İçişleri Bakanlığı. (2011). e-İçişleri projesi. https://www.e-icisleri.gov.tr/Anasayfa/Mul- kiIdariBolumleri.aspx adresinden 11 Ocak 2021’de alınmıştır.
• Kaya, İ. (2013). Coğrafi düşüncede mekân tartışmaları. Düşünme Dergisi, 2, 1 - 13.
• Kaya, F., Karataş, Y., & Özgül, İ. (2014). Erzurum vilayeti Bayezid-Diyadin-Karakilise- Tutak ve Eleşkirt kasabalarının 1913 yılı sıhhi ve içtimai coğrafyası. Uluslara- rası Sosyal Araştırmalar Dergisi,7 (29),562-572.
• Kaygalak, İ. (2011). Postmodern eleştirilerin coğrafi düşünce ve yeni mekân kavrayışları üzerine yansımaları. Coğrafi Bilimler Dergisi, 9, 1 - 10.
• Karaboran, H. (2011). Türkiye’de mevkii adları. Coğrafi Bilimler Dergisi, 9, 97 - 145.
• Keleş, D. (1996). Türk adbilimi bibliyografyası. Yüksek lisans tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koraltürk, M. (2003). Milliyetçi bir refleks: Yer adlarının Türkleştirilmesi. Toplumsal Tarih, 117, 98 - 99.
• Liggett, H., & Perry, D. C. (1995). Spatial Practices Critical Explorations in Social / Spatial Theory. London: Sage Publications.
• Nihal, H., & Naci, A. (1926). Anadolu'da Türklere ait yer isimleri. Türkiyat Mecmuası, 2, 243-260.
• Okçu, N., & Akdağ, H. (2010). Salname-i vilayet-i Erzurum / Erzurum il yıllığı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi.
• Öz, S. (2007). Evliya Çelebi Seyahatnamesine göre Anadolu’da yer adları. Yüksek Lisans Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şahin, İ. (2007). Türkçe yer adlarının yapısı üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 32, 1 - 14.
• Tunç, B., & Aydın, H. (2017). Cumhuriyet döneminde eleşkirt ilçesinin idari yapısı ve nüfusu (1923-1970). Türk İdare Dergisi, 485, 813-838.
• Tunçel, H. (2000). Türkiye'de ismi değiştirilen köyler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (2), 23 - 24.
• TÜİK. (2021, Şubat). Türkiye İstatistik Kurumu. http://www.tuik.gov.tr/: https://biruni. tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr adresinden 7 Şubat 2021’de alınmıştır..
• Wikipedi. (2007, Mart). {Harita]. https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya: A%C4%9Fr%C4%B1_districts.png adresinden 10 Ocak 2021’de alınmıştır.
• Yediyıldız, B. (1984). Yer adı verme usulleri. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. (11. Baskı), Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yurt Ansiklopedisi. (1981). Türkiye il il:dünü, bugünü, yarını (1.Cilt). İstanbul: Anadolu Yayıncılık.