ARAPÇADA MANZUM GRAMERLER, ÖZELLİKLERİ VE ÖĞRENİME ETKİSİ

Yıl 2016, Sayı: 66, 591 - 618, 28.04.2016

Rıfat Resul Sevinç

Öz

İlk dönem gramer âlimleri, Arap gramerinin öğrenimindeki zorluğu aşmak düşüncesiyle uzun metinlerin yanı sıra özet gramer metinleri telif etmişlerdir. Daha kısa sürede öğrenilmesi ve zihinlere yerleşmesi için de öğretici şiirden yararlanmışlar ve bunun için çok sayıda gramer eseri nazmetmişlerdir. Birkaç yüzle birkaç bin beyit uzunluğunda nazmedilen gramerlerin bir kısmı asırları aşan bir ilgi görmüş ve özet veya şerh hâlinde defalarca nazmedilmiştir. Büyük bir kısmı ise yeterince ilgi görmediğinden ya yazma hâlinde kalmış yahut unutularak kaybolmuştur. Doğrudan nazmedilenlerin yanında bazı metinler de nazma çevrilmiştir. Bunların içerisinde defalarca nazmedilenler de vardır. Ayrıca manzumların üzerine çok sayıda şerh, haşiye ve ta’lik yazılmış, bu da grameri zenginleştirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Öğretici Şiir, Manzum Gramerler, Özellikleri, Öğrenime Etkisi.

Kaynakça

• --------------------Ahmed Emîn (ö. 1374/1954), Duha’l-İslâm, C. I-III, 10. bs., Beyrut, ts.
• el-Ahmer, Halef (ö. 180/796), Mukaddime fi’n-Nahv, nşr. ‘İzzuddîn et-Tenûhî, Dimaşk, 1381/1961.
• el-Âsârî, Zeynuddîn Şa’bân b. Muhammed (ö. 828/ ), Lâmiyye fi’n-Nahv, nşr. Hilâl Nâcî, Beyrut, 1420/1999.
• ______ , Elfiyyetu’l-Âsârî (Kifâyetu’l-Ğulâm fî İ’râbi’l-Kelâm), nşr. Zuheyr Zâhid - Hilâl Nâcî, Beyrut, 407/1987.
• ______, Şerhu’l-Minha fi’htisâri’l-Mulha, (Semîha Salâh Sâlih el-Harbî) C. I-II, Mekke, 1420/1999.
• Bağdatlı İsmâîl Paşa, İbn Muhammed Emîn b. Mîr Selîm (ö. 1339/1920), Hediyyetu’l- ‘Arifin, Esmâu’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, I-II, İstanbul, 1951.
• Bahrak, Muhammed b. Muhammed ‘Omer (ö. 930/1523), Tuhfetu’l-Ahbâb ve Tarâifu’l- Ashâb, Beyrut, 1416/1996.
• el-Bûrenî, ‘Abdulbâsit b. Muhammed, Mudni’l-Habîb mim-Men Yuvâlî Muğni’l-Lebîb, nşr. Muhammed İbnu’ş-Şeyh ‘Alî Âdem, Beyrut, 1424/2003.
• Cevâd ‘Alî, el-Mufassal fî Târîhi’l-’Arab kable’l-İslâm, I-X, Bağdat, 1413/1993.
• Corcî Zeydân (ö. 1332/1914), İslâm Medeniyeti Tarihi, trc. Zeki Meğâmiz, C. I-V, İstanbul, 1976 - 1978.
• ______ , Tarîhu Âdâbi’l-Luğati’l-‘Arabiyye, C. I- IV, nşr. Şevkî Dayf, Kahire, ts. Çetin, Nihad M. (ö. 1991), “Arap”, DİA, C. III, s. 289 - 297.
• ----------------------------------------------------------Durmuş, İsmail, “Şiir”, DİA, C. XXXIX, s. 144.
• ------------------------------------------------------______ , “Halef el-Ahmer”, DİA, XV, 234 - 236.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. ‘Alî (ö. 745/1344), Tezkiretu’n-Nuhât, nşr. ‘Afîf ‘Abdurrahmân, Beyrut, 1406/1986.
• --------------------------Ebu’l-Mekârim, ‘Alî, Medhal ilâ Târîhi’n-Nahvi’l-‘Arabî, Kahire, 2008.
• el-Enbârî, Ebu’l-Berekât ‘Abdurrahmân (ö.577/1181), Nuzhetu’l-Elibbâ’ fî Tabakâti’l- Udebâ’, nşr. İbrâhîm es-Sâmirrâ’î, 3. bs., Ürdün, 1405/1985.
• el-Fâkihî, Ebû Muhammed ‘Abdillâh b. Ahmed (ö. 972/ 1565), Keşfu’n-Nikâb ‘an Muhaddirâti Mulhati’l-İ’râb, I-II, nşr. ‘Abdulmaksûd Muhammed ‘Abdulmaksûd, Kahire, 1426/2006.
• el-Fevzân, ‘Abdullâh Sâlih, Delîlu’s-Sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, C. I-III, Berîde, 1998.
• el-Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb (ö. 817/1414), el-Bulğa fî Terâcimi E’immeti’n-Nahv ve’l-Luğa, nşr. Muhammed el-Mısrî, Kuveyt, 1407/1987.
• el-Gazzî, Necmeddîn Muhammed b. Muhammed (ö. 1061/1651), el-Kevâkibu’s-Sâire, C. I-III, nşr. Halîl el-Mansûr, Beyrut, 1418/1997.
• Goldziher, Ignace (ö. 1340/1921), Klasik Arap Literatürü, çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er, Ankara, 1993.
• el-Guneymân, Hassân b. ‘Abdillâh, “el-Manzûmâtu’t-Ta’lîmiyye ve Eseruhâ fî Ta’lîmi’n- Nahv”, http://www.almaktabah.net/vb/ showthread.php?t=7558. (13.12. 2015).
• el-Halbûnî, Hâlid, “eş-Şi’ru’t-Ta’lîmî (Bidâyâtuhu, Tatavvuruhu, Sîmâtuhu), Dimaşk ÜD, C. III-IV, 2006.
• el-Halîl b. Ahmed (ö. 175/792), Kitâbu’l-Cumel fi’n-Nahv, nşr. Fahreddîn Kabâve, Beyrut, 1985. ______ , el-Manzûmetu’n-Nahviyye el-Mensûbe ilâ’l-Halîl b. Ahmed, nşr. Ahmed el- ‘Afîfî, Kahire, 1995.
• el-Harîrî, Ebû Muhammed el-Kâsim b. ‘Alî (ö. 516/1122), Şerhu Mulhati’l-İ’râb, nşr. Fâiz Fâris, Ürdün, 1412/1991.
• Heddâre, Muhammed Mustafâ, İtticâhâtu’ş-Şi’ri’l-‘Arabî fi’l-Karni’s-Sânî el-Hicrî, Kahire, 1963.
• Hızlı, Mefâil, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, UUİFD, C. XVII, S. 1, (2008).
• İbn Câbir el-Endelusî, Şemseddîn Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Hevvârî (ö.780/1378), Manzûmetu’l-Maksûr ve’l-Memdûd, nşr. ‘Alî Hüseyin el-Bevvâb, y.y., t.s. ______ , Hilyetu’l-Fasîh fî Nazmi’l-Fasîh, Beyrut, 1321/1903.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Muhammed b. ‘Abdirrahmân (ö. 808/1406), el-Mukaddime, nşr. ’Abdullâh Muhammed ed-Dervîş, Dimaşk, 1425/2004.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Muslim (ö. 276/889), el-Ma‘ârif, nşr. Servet ‘Ukâşe, 6. bs., Kahire, 1992.
• İbn Mâlik, Muhammed b. ‘Abdillâh et-Tâî (ö. 672/1274), Elfiyyetu İbn Mâlik, nşr. ‘Abdullatîf b. Muhammed, Kuveyt, 1437/2006.
• ______, Şerhu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye, C. I-IV, nşr. ‘Abdulmun’im Ahmed Herîdî, Mekke, 1402/1982.
• ______, el-Fevâidu’l-Mahviyye fi’l-Makâsidi’n-Nahviyye, nşr. Vedûd Yahyâ, Mekke, 1406/186.
• ______, Şerhu Nazmi’l-Maksûr ve’l-Memdûd, nşr. ‘Ammâr b. Hamîsî, Beyrut, 1427/206.
• İbn Manzûr, Cemâleddîn Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem (ö. 711/1311), Lisânu’l- ‘Arab, C. I-XVIII, nşr. Emîn Muhammed ‘Abdulvahhâb - Muhammed es-Sâdık el-‘Ubeydî, Beyrut, 1416/1996.
• İbn Mu’tî, Ebu’l-Hüseyin Yahyâ (ö. 628/1231), el-Fusûlu’l-Hamsûn, nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Kahire, 1976.
• ______, ed-Durretu’l-Elfiyye, nşr. Suleymân İbrâhîm el-Belkîmî, Kahire, 2010.
• İbnu’l-‘İmâd, Şihâbuddîn Ebu’l-Felâh ‘Abdulhayy b. Ahmed (ö. 1089/1678), Şezerâtu’z- Zeheb bi Ahbâri Men Zeheb, I-X, nşr. Mahmûd el-Arnâûd, Beyrut, 1413/1992.
• İbnu’l-Habbâz, Ahmed b. el-Hüseyin b. Ahmed (ö. 637/ ), el-Ferîde fî Şerhi’l-Kasîde, nşr. ‘Abdurrahmân b. Süleymân el-‘Useymîn, Kahire, 1410/1990.
• İbnu’l-Hâcib, Ebû ‘Amr b. Osmân b. Ömer (ö. 646/1248), el- Kasîdetu’l-Muvaşşaha bi’l-Esmâi’l-Muenneseti’s-Semâ’iyye, nşr. Târik Necm ‘Abdullâh, Ürdün, 1405/1985.
• ______, Şerhu’l-Vâfiye Nazmu’l-Kâfiye, nşr. Mûsâ Bennây ‘Alvân el-‘Alîlî, Kahire, 1400/1980.
• İbnu’n-Nâzim, Bedreddîn Muhammed b. İbn Mâlik (ö. 686/1287), Şerhu Bedriddîn ‘alâ Lâmiyyeti’l-Ef’âl, Kahire, 1431/2010.
• İbnu’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk (ö. 385/995), el-Fihrist, nşr. İbrâhîm Ramazân, 2. bs., Beyrut, 1417/1997.
• el-İsferâyînî (Mollâ ‘İsâm), ‘Abdulmelik Cemâleddîn (ö. 1037/1628), Şerhu’l-Manzûmeti’l- Elğâzi’n-Nahviyye, nşr. ‘Alî Hüseyin el-Bevvâb, Mısır, 1419/2000.
• el-Kartâcanî, Hâzim b. Muhammed (ö. 684/1285), el-Manzûmetu’l-Mîmiyye fi’n-Nahv, nşr. Muhammed es-Seyyid ‘Azzûz, y.y., t.s.
• ______, Manzûmetu’l-Maksûr ve’l-Memdûd, nşr. Mehdî ‘Allâm, y.y., t.s. Kâtib Çelebi, Mustafâ b. ‘Abdillâh (ö. 1067/1656), Keşfu’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kutub ve’l-Funûn, C. I-II, 2. bs., nşr. M. Şerafettin Yaltkaya- Rifat Bilge, İstanbul, 1971.
• el-Kiftî, Cemâleddîn Ebu’l-Hasan ‘Alî b. Yûsuf (ö. 624/1227), İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ Enbâhi’r-Ruvât, nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, C. I-IV, Kahire, 1406/1986.
• el-Makarrî, Ahmed b. Muhammed (ö. 1041/1631), Nefhu’t-Tîb min Ğusni’l-Endelusi’t- Tayyib, nşr. İhsân ‘Abbâs, C. I-VIII, Beyrut, 1388/1968.
• Mekrem, ‘Abdul’âl Sâlim, el-Halkatu’l-Mefkûde fî Târîhi’n-Nahvi’l-‘Arabî, 2. bs., Beyrut, 1413/1993.
• ______, el-Kur’ânu’l-Kerîm ve Eseruhû fi’d-Dirâsâti’n-Nahviyye, Kahire, 1995. Memdûh ‘Abdurrahmân, el-Manzûmetu’n-Nahviyye; Dirâse Tahlîliyye, İskenderiyye, 2000.
• el-Merzûkî, Ebû ‘Alî Ahmed b. Muhammed (ö. 421/1030), Şerhu’l-Fasîh li Sa’leb, nşr. Suleymân b. İbrâhîm el-‘Ayid, Mekke, 1433/2012.
• el-Muhallebî, Muhezzebudddîn Ebu’l-Mehâsin Muhalleb b. el-Hasan el-Misrî (ö. 583/1187), Nazmu’l-Ferâid ve Hasru’ş-Şerâid, nşr. ‘Abdurrahmân b. Suleymân el-‘Useymîn, Riyad, 1421/2000.
• en-Nîlî, Ebû İshâk Takiyyuddîn İbrâhîm b. el-Hüseyin (7. Asır civarı), Safvetu’s-Safiyye fî Şerhi’d-Durreti’l-Elfiyye, C. I-IV, nşr. Muhsin Sâlim el-‘Umeyrî, Mekke, 1419/1998.
• ‘Omer Ferrûh, (ö. 1987) Târîhu’l-Edebi’l-‘Arabî, C. I- VI, 4. bs., Beyrut, 1981. er-Râfi’î, Mustafâ Sâdık (ö. 1356/1937), Târîhu Âdâbi’l-‘Arab, C. I- III, 1. bs., Beyrut, 1421/2000.
• es-Sanhâcî, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Muhammed (ö. 723/1323), el-Mukaddimetu’lÂcurrûmiyye, nşr. Hâyif en-Nebhân, Kuveyt, 1431/2010.
• es-Sehâvî, Şemseddîn Muhammed b.’Abdirrahmân (ö. 902/1497), ed-Dav’u’l-Lâmi’ li- Ehli’l-Karni’t-Tâsi’, C. I-X, Beyrut. t.s.
• es-Sibâî, el-Huseyin Mirdâs, el-Kabesu’n-Nahvî fî Nuzumi’z-Zevâvî, Dimaşk, 1425/2004.
• es-Suyûtî, ‘Abdurrâhman Celâluddin (ö. 911/1505), el-Muzhir fî ‘Ulûmi’l-Luğa ve Envâ‘ihâ, C. I-II, nşr. Muhammed Ahmed Câdelmevlâ Bek vd. Beyrut, 1408/1987.
• ______, Buğyetu’l-Vu‘ât fî Tabakâti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât, I-II, nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, 2. bs., Beyrut, 1399/1979.
• -----------------------------------------------______, el-Ferîde, Kahire, 1332/1912.
• ______, el-Metâli’u’-Sa’îde fî Şerhi’l-Ferîde, I-II, nşr. Nebhân Yâsîn Hüseyin, Bağdat, 1977.
• eş-Şankîtî, Ahmed Fâl b. Eddû (ö. 1355/1936), Şerhu Mulhati’l-İ’râb, nşr. Muhammed Seyyid Muhammed, Cidde, 1434/2013.
• et-Tirmizî, Ebû ‘İsâ Muhammed b. ‘İsâ (ö. 279/893), el-Câmi’u’l-Kebîr, C. I-VI, nşr. Beşşâr ‘Avvâd Ma’rûf, Beyrut, 1996.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü, DİA, “Ebü'l-Esved ed-Düeli”, C. X, s. 311 - 313.
• ------------------------______, “Halîl b. Ahmed”, DİA, C. XV, s. 310 - 311.
• -----------------------------------______, “Recez”, DİA, C. XXXIV, s. 509.
• Tuzcu, Kemal, “Klasik Arap Şiirinde Didaktik Şiirler”, AÜDTCD, C. XXXXVII, S. 2, (2007).
• Uzunoğlu, M. Vecih, Arap Edebiyatında Müveşşah, İzmir, 2010.
• Yâkût b. ‘Abdillâh er-Rûmî el-Hamevî (ö. 626/1228), Mucemu’l-Udebâ’ (İrşâdu’l-Erîb ilâ Ma‘rifeti’l-Edîb), C. I-V, Beyrut, 1411/1991.
• el-Yemânî, ‘Abdulbâkî b. ‘Abdilmecîd (ö. 743/1342), İşâretu’t-Ta‘yîn fî Terâcimi’n-Nuhât ve’l-Luğaviyyîn, nşr. ‘Abdulmecîd Diyâb, Riyad, 1406/1986.
• Yıldırım, Kadri, “Didaktik Şiirin Abbasiler Döneminde Ortaya Çıkışı ve Gelişimi Üzerine Bir İnceleme”, UÜİFD, C. XIIIV, S. 1, (2009).
• Yılmaz, İbrahim, “Klasik Arap Şiirinde Nazım Şekilleri”, AÜİFD, C. XXII, (2004).
• ez-Zencânî, ‘İzzeddîn Ebu’l-Me’âlî ‘Abdulvehhâb b. İbrâhîm (ö. 655/1252), Tasrîfu’l- ‘İzzî, nşr. Enver b. Ebî Bekr eş-Şeyhî, Cidde, 1428/2008.
• ez-Zevâvî, Ebu’l-Fidâ Zeyyân b. Fâid (ö. ?), el-Kabesu’n-Nahvî fî Nuzumi’z-Zevâvî, nşr.
• ------------------------------el-Huseyn Mirdâs es-Sibâ’î, Dimaşk, 1425/2004.