CESSAS’A GÖRE İLLETİN TAHSİSİ

Yıl 2020, Sayı: 83, 1 - 30, 30.09.2020

Adnan Algül Emre Bölükbaş

Öz

İslâm hukukunda nasslarda yer almayan bir meselenin çözüme kavuşturulmasında kıyasın büyük bir önemi bulunmaktadır. Kıyasla Kur’ân, Sünnet ya da icmâ’da hükmü belirtilen bir olayla hükmü nassta yer almayan meselenin çözüme kavuşturulması mümkündür. Kıyasın temel yapı taşı ise illettir. İslâm hukukçuları illet hakkında detaylı incelemelerde bulunmuşlardır. Bu konulardan birisi ise illetin tahsisidir. İlletin tahsisi; illetin bulunmasına rağmen bir engel sebebiyle hükmün bulunmamasıdır. Usûlcüler illetin tahsisi hususunda genel olarak cevaz verenler ve vermeyenler şeklinde iki kısma ayrılmışlardır. Kerhî (ö. 340/952), Cessâs (ö. 370/981), Debûsî (ö. 430/1039) ve Iraklı Hanefîlerin çoğunluğu illetin tahsis edilebileceğini benimsemişlerdir. Pezdevî (ö. 482/1089), Serahsî (ö. 482/1090?) ve Ebü’l-Yüsr (ö. 493/1100) gibi Maverâünnehir fakihlerinin ekseriyeti illetin tahsisine karşı çıkmışlardır. Cessâs tahsis ile istihsan arasında bağlantı kurarak istihsanın bir nev‘înin illetin tahsisi sonucunda meydana geldiğini savunmuştur. Bu araştırmada Cessâs’ın görüşü esas alınarak iki grup arasında karşılaştırılma yapılmıştır. Gerçekleştirilen incelemenin sonucunda illetin tahsisi meselesinin pratiğe yansımadığı tespit edilmiştir. Tahsis olduğu belirtilen yerlerde kıyasın icâb ettiği hüküm Cessâs’a göre engel diğer usûlcülere göre illetin oluşmaması sebebiyle meydana gelmemiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm, Hukuk, Usûl, Hanefî, Cessâs, İllet, Tahsis.

Kaynakça

• Abdülazîz Buhârî. Keşfü’l-esrâr an usûlü Fahrü’l İslâm el-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2008.
• Apaydın, Hacı Yunus. “Kerhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/285-287. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. 13. Baskı. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Şubat 2018.
• Aydın, Ahmet. “Serahsî’nin Usûl ve Gazzâlî’nin el-Müstasfâ Adlı Eserlerinde ‘İlletin Tahsîsi’”. Mîzânü’l-Hak İslami İlimler Dergisi 5 (2017). 43-63.
• Bardakoğlu, Ali. “İstihsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/339-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib el-. Kitâbü’l-mu’temed fî usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Hamidullah. 2 Cilt. Şam: Instıtut Français De Damas, 1965.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Câmi‘s-sahîh. thk. Ebû Süheyb el-Keramiy. Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, 1998.
• Cessâs, Ebû Bekir er-Râzî el-. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Muhammed Tâmir Hicâzî, 2. Baskı 2 Cilt. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-. Mu‘cemu’t-ta‘rifât. Kahire: Dâru’l-Fazîlet, ts..
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Mu‘cemü’t-ta‘rifât. thk. Muhammed Sıddîk Minşevî. Kahire: Dârü’l-Fazîle, ty.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. nşr. Saleh b. Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ ed-. Takvîmü’l-edille fî usûli’l- fıkh. thk. Adnan Ali. Beyrüt: Mektebetü’l-‘Asriyye, 2006.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İllet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/117-120. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Duman, Soner. “Cessas'ın 'El-Fusul Fi'l-Usul' adlı eserinde illet kavramı”, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Ebû Dâvûd, es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvûd. nşr. Muhammed b. Salih er-Râcihî. Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, ty.
• Ebü’l-Yüsr, Abdilkerîm b. Mûsâ b. Mücâhit el-Pezdevî. Ma‘rifetü’l-Hüceci’ş-Şer‘iyye. thk. Abdülkâdir b. Yâsîn. Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Ebü’r-Rebî‘, Necmüddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm b. Saîd. Muhtasari’r- Ravza. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâ- le, 1987.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ah- med el-. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman el-Aşkar. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2015.
• Habbâzî, Celâluddîn Ebû Muhammed Ömer b. Muhammed b. Ömer el-. el-Muğnî fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Mazhar Bekâ. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, 2012.
• Heniyeh, Mazin. “İlletin Tahsisi”. çev. Mehmet Erdem. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2005). 105-136.
• Heyet. el-Mevsûâtü’l-fıkhiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1983.
• İbni Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’. Tefsîru’l- Kur’âni’l-azîm. thk. Seyyid Muhammed Seyyid vd.. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ha-dîs, 2005.
• İbni Manzûr, Lisânu’l-‘Arab. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârîf, ty.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. Nefâisu’l- usûl fî şerhi’l-Mahsûl. nşr. Muhammed Abdülkadir Ata. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Koca, Ferhat. “Tahsis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/432-434. Ankara: TDV Yayınları, 2010. Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-. el-Lübâb fî şerhî’l-Kitâb. nşr. Abdülkerîm el-‘Atâ. Dimeşk: Mektebetü’l-‘İlmi’l-Hadîs, 2002.
• Molla Hüsrev. Mirkâtü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl. thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dârü’l-Kütubi’l- İlmiyye, 2012.
• Mustafa, İbrahim vd. Mu‘cemü’l-Vasît. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü Şürûku’d-Devliyye, 2004.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. Sünenü’n-Nesâî. nşr. Hasan es-Sü- leyman. Riyad: Mektebetü’l-Ma‘ârîf, 1988.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm el-. Kenzü’l-vüsûl ilâ ma‘rifeti’l-usul(Keşfü’l-esrâr’la birlikte). thk.
• Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Sâbûnî, Muhammed Ali es-. Safvetü’t-tefâsîr. 3 Cilt. İstanbul: Mektebetü Yasin, 2010.
• Şâşî, Nizâmeddîn eş-. Usûlü’ş-Şâşî. 2. Baskı. Beyrut: Dârü İbni Kesîr, 2017.
• Semerkandî, Alâeddîn Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed es-. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-
• ‘ukûl fî usûli’l-fıkh. thk. Abdurrahman es-Sa‘dî. 2. Baskı. 2 Cilt. Ürdün: Dâru’n- Nûr, 2017.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefa el-Afğanî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid et-. Keşşâfü istilahâti’l- fünûn ve’l-ulûm, thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstitâat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/399-400. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Yıldırım, Emin. “Klasik Dönem Hanefi Fıkıh Usûlü Eserlerinde İlletin Tahsîsi Meselesi”. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yılmaz, Ömer. “İlletin Tahsisine Cevaz Vermek Mu’tezili Olmak Mıdır?”. Diyanet İlmi Dergi 3 (2017). 53-71.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kamûs. thk. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hükûmetü’l-Kuveyt, 1972.