ÖYKÜCÜ YUSUF ATILGAN’IN PRAGMATİK SAPLANTILARI

Yıl 2019, Sayı: 79, 297 - 318, 14.10.2019

Mehmet Akif Duman

Öz

Yusuf Atılgan başarısını anlatımındaki yalınlığa, karakterlerinin birçok okurun kendinden parçalar bulduğu toplumdan dışlanmış kronik varoluş problemlerine sahip insanlar olmasına, iç içe geçmiş soyut tasvirlerden ziyade eylem ağırlıklı bir dil kullanımına yahut bir türlü sükûnet bulmayan realist karamsarlığa borçlu değildir. Daha sınırlı bir sahada birbirleri ile mukayese imkânı vermesi açısından bilhassa öyküleri üstünde tatbike çalışacağımız (fakat romanlarını da ihmal etmeyeceğimiz) üzere Yusuf Atılgan’ın başarısı “dili lokasyonel ve perlokasyonel katman arasında dengeleyip kendi hususi pragmatik düzenini kurmasında” yatar. Bu vesile ile dil-eylem teorisinin temel düzenini bilhassa “perlokasyon” ifadesi üstünde yoğunlaşarak izah ettikten sonra (Peirce’ün kendi pragmatik anlayışını vurgulamak için olgunluk çağında kullanmaya başladığı pragmatisizm ile aradaki farkı ihmal etmeden) Ch. S. Peirce, W. James, F. C. S. Schiller, J. Dewey merkezli (yani çok yönlü) pragmatiği Yusuf Atılgan’ın metinlerine tatbike çalışacağız. Tahlil esnasında gerekli olan teorik bilgi de çok tafsilata girilmeden mukayeseli olarak verilecektir. Bu çözümlemeler silsilesinin nihai istikameti “pragmatizmin edebi metin tahlilindeki işlevselliği” olacağı ve dil-felsefesinin felsefeden ziyade dile ait (bilhassa da semiyotik istikametli) disiplinlere dahil olduğunu düşündüğümüz için teori ve pratiği yan yana yahut iç içe vermeye gayret edeceğiz. Yapılan analizlerin de göstereceği üzere Y. Atılgan daha ziyade anti-pragmatik bir tavır ile Peirce’ün yeni pragmatik anlayışı olan “pragmatisizm” arasında bir yerlerdedir.

Anahtar Kelimeler

Yusuf Atılgan, Pragmatizm, Ch. S. Peirce, W. James, Dil-Eylem Teorisi.

Kaynakça

• Apel, K. O. (1970). Schriften zum pragmatismus und pragmatizismus. Frankfurt a. M: Suhrkamp.
• Apel, K. O. (1975). Der denkweg des Charles Sanders Peirce. Eine einführung in den amerikanischen pragmatismus, Frankfurt a. M: Suhrkamp.
• Apel, K. O. (1976). Transformation der philosophie, II (Das Apriori der Kommunikations- gemeinschaft). Frankfurt am M: Suhrkamp.
• Austin, J. L. (1972): Zur theorie der sprechakte. Stuttgart: Reclam.
• Atılgan, Y. (2012). Bütün öyküleri (9. Baskı). İstanbul: YKY.
• Atılgan, Y. (2017). Anayurt oteli (37. Baskı). İstanbul: YKY.
• Atılgan, Y. (2016). Aylak adam (48. Baskı). İstanbul: YKY.
• Atılgan, Y. (2000): Canistan. İstanbul: YKY.
• Cengiz, M. (1992). Yusuf Atılgan: Sevgi yazdıklarımın temel eksenidir. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (75-77). İstanbul: İletişim Yay. [Gölge Adam, 9 Ağustos 1988].
• Danto, A. C. (1984). Die verklärung des gewöhnlichen. Eine philosophie der kunst. Frankfurt a. M.: Suhrkamp.
• Demirtaş, C. (1992). Aylak adam. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (150- 152). İstanbul: İletişim Yay. [Pazar Postası, 28 Haziran 1959].
• Duman, M. A. (2014). Dilde belirsizlik ve eş anlamlılık. İstanbul: Litera Yay.
• Duman, M. A. (2018a). John Langshaw Austin ve Ted Cohen’in dil-eylem (speech act) teorileri çerçevesinde Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın ecir ve sabır hikâyesine atf-ı nazar. Molesto. 1(4), 38-52.
• Duman, M. A. (2018b). Nedensellik ve kader inancı çerçevesinde Haldun Taner’in “Şişhane’ye yağmur yağıyordu” hikâyesi, Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakülte- si Dergisi. 3(2), 13-24.
• Duman, M. A. (2018c). Sabahattin Kudret Aksal’ın “vav’lar”ının semiotik bakımdan (Bühler’in organon modeli eşliğinde), John R. Searle’ün uyuşmazlık (divergen- ce) bakışı içinde ve dil-eylem teorisi (speech-acts) çerçevesinde ele alınması, Asobid. 2(4), 11-36.
• Duman, M. A. (2019a). Metafor ve semiyotik. Ankara: Gece.
• Duman, M. A. (2019b). Charles Sanders Peirce’ü anlayan adam: Ömer Seyfettin -I, Türk Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi. CXVI (809). Ankara: TDK, 36-44.
• Duman, M. A. (2019c). Charles Sanders Peirce’ü anlayan adam: Ömer Seyfettin -II, Türk Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi. CXVI (810). Ankara: TDK, 56-65.
• Durbaş, R. (1992). Aylaklık en zor iş ona göre. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (69-74). İstanbul: İletişim Yay. [Cumhuriyet Dergi, Sayı 102, 7 Şubat 1988].
• Ecevit, Y. (2008). Orhan Pamuk’u okumak. İstanbul: İletişim Yay.
• Görel, R. (1992). Yusuf Atılgan anlatıyor. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (55-59). İstanbul: İletişim Yay. [Varlık, 15 Haziran 1959].
• Güler, A. (1992). Yusuf Atılgan’la konuşma. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (63-64). İstanbul: İletişim Yay. [Gediz, 1 Mayıs 1991, Sayı 1].
• Gürbilek, N. (2008). Mağdurun dili. İstanbul: Metis Yayınları.
• Habermas, J. ([1968]/ 2009). Erkenntnis und interesse, Stuttgart: Suhrkamp.
• İleri, S. (1992). Bir roman bir eleştirmen. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (195-199). İstanbul: İletişim Yay. [Yeni Ortam, 10 Ocak 1974].
• İleri, S. (2015). Edebiyatımızda sevdiğim romanlar kılavuzu. İstanbul: İletişim Yay. James, W. (1975). Pragmatism and the meaning of truth. Cambridge.
• James, W. (1994). Der pragmatismus. ein neuer name für die alte denkmethoden, Hamburg: Felix Meiner Verlag.
• Kolcu, A. İ. (2003). Yusuf Atılgan’ın roman dünyası, İstanbul: Toroslu Kitaplığı.
• Moran, B. (1994). Türk romanına eleştirel bir bakış 2. İstanbul: İletişim Yay.
• Moran, B. (1992): Aylak adam’dan anayurt oteli’ne. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (327-346). İstanbul: İletişim Yay. [Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış, 2, İst. 1990, 219-236].
• Martens, E. (1975). Texte der philosophie des pragmatismus. Charles Sanders Peirce, William James, Ferdinand Canning Scott Schiller, John Dewey. Stuttgart: Reclam.
• Morris, Ch. W. (1938): Foundations of the theory of signs, International Encyclopedia of Unified Sciences 1 (2). Chicago: University of Chicago Press.
• Mutluay, R. (1992). Bir yazarın dünyası. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (187-190). İstanbul: İletişim Yay. [Cumhuriyet, 12 Aralık 1973].
• Naci, F. (1992). Aylak adam. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (180-186). İstanbul: İletişim Yay. [Yeni Dergi, S. 48, Eylül 1968].
• Neumann, A. (1938): Die problematik des homo-mensura-satzes. Class. Philol. 33, 368- 79.
• Nietzsche, Friedrich (1999). Über wahrheit und lüge im aussermoralischen sinne, Samtliche Werke Kristische Studienausgabe in 15 Banden, 1(875-890), Giorgi Colli, Mazzino Montinari (Ed.), München: Deutscher Taschenbuch Verlag de Gruyter.
• Okay, M. O. ve Kahraman, A. (2008). Roman, TDV İslâm Ansiklopedisi, 35, 160-164.
• Önertoy, O. (1984). Cumhuriyet dönemi türk roman ve öyküsü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• Öneş, M. (1992). Bodur minareden öte. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a Armağan (357-363). İstanbul: İletişim Yay. [Varlık, Ekim 1991].
• Pascal, B. (1840). Gedanken über die religion (Pensées sur la religion et sur quelques autres sujets), Pascal's gedanken über die religion und einige andere gegenstände. (Çev. Karl Adolf Blech). Berlin: Wilhelm Besser.
• Peirce, Ch. S. (1931- 1935 ve 1958): Collected paper of Ch. S. Peirce, I-VI. Ch. Hartshorne ve P. Weiss (Ed.), Cambridge/Mass. 1931- 1935; VII-VIII. A. W. Burks (Ed.). Cambridge/Mass. 1958. (I- VI, 1960) [CP].
• Peirce, Ch. S. (1967): Die festlegung einer überzeugung, Ch. S. P., Schriften I. Zur Entstehung des Pragmatismus, K. O. Apel (Ed.). (Çev. G. Wartenberg). Frankfurt am Main: Suhrkamp, 293- 325 [CP 5. 358- 387].
• Peirce, Ch. S. (1970). Was heißt pragmatismus? Ch. S. P. Schriften II. Vom Pragmatismus zum Pragmatizismus (389-415). K. O. Apel (Ed.). (Çev. G. Wartenberg). Frankfurt am Main: Suhrkamp [CP 5. 411- 437].
• Peirce, Ch. S. (1991). Schriften zum pragmatismus und pragmatizismus. K. O. Apel (Ed.). (Çev. G. Wartenberg). Frankfurt am Main: Suhrkamp.
• Rattner, J. ve Danzer, G. (2008): Existenzphilosophie: denkmode oder bleibende aktualität?, Würzburg: Königshausen u. Neumann.
• Russell, B. ([1909]/ 1971). Der Pragmatismus, B. R. philosophische und politische aufsätze (61-98). W. Steinvorth (Ed.). Stuttgart.
• Schiller, F. C. S. (1911). Humanismus. beiträge zu einer pragmatischen philosophie (1- 15). (Çev. R. Eisler). Leipzig: Klinkhardt.
• Schopenhauer, A. ([1819]/1998). Die welt als wille und vorstellung. Gesamtausgabe, Dtv.
• Schopenhauer, A. (1864). Handschriftlichem nachlaß, Julis Frauenstädt (Ed.). Leipzig: F. A. Brockhaus.
• Searle, J. R. (1988). Geist, sprache und gesellschaft. Philosophie in der wirklichen Welt. (Çev. Harvey P. Gavagai), Frankfurt am Main: Suhrkamp.
• Tönnies, F. (1935): Gemeinschaft und gesellschaft: grundbegriffe der reinen soziologie. Darmstadt: WGB.
• Tönnies, F. (1887). Gemeinschaft und gesellschaft, abhandlung des communismus und des socialismus als empirischer culturformen. Leipzig: Fues.
• Wittgenstein, L. (1984): Philosophische untersuchungen. werkausgabe in 8 bänden. Frankfurt a. M.: Suhrkamp.
• Ünlü, M. (1992). Yusuf Atılgan’la son konuşma. Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan’a
• Armağan (78-80). İstanbul: İletişim Yay. [Milliyet Sanat Dergisi, S. 227, 1 Kasım 1989].
• Yüksel, T., Canberk, E., Hatipoğlu, A., Çotuksöken, Y. ve Koz, M. S. (1992). Açık oturum, Turan Yüksel vd. (Ed.), Yusuf Atılgan'a Armağan (157-172), İstanbul: İletişim Yay. [Katılanlar : İlhan Başgöz, Can Yücel, Sunullah Ansoy. Açık oturumu 19 Nisan 1959 Pazar günü, Dost Dergisi yazıhanesinde yapılmıştır].