ARAP DİLİNDE MANANIN MORFOLOJİK ETKİSİ ÜZERİNE

Yıl 2019, Sayı: 80, 413 - 432, 26.12.2019

Rıfat Akbaş

Öz

Arap dil kurallarının tespit edilmesinde mana faktörü çok önemli bir etkiye sahiptir. Zira dilin sentaktik (nahvî) kurallarının neredeyse tümünde bu faktörün etkisini görmek mümkündür. Mana faktörü, zâhiren tespit edilegelmiş dil kurallarının dışına çıkıldığını gösteren durumlarda özellikle dikkate alınmıştır. Başka bir ifadeyle dilci ve gramercilerin çoğu, bazı ayet, şiir ve edebi ibârelerde zahiren rastlanılan gramer problemlerini çoğunlukla bu faktör doğrultusunda çözmeye çalışmışlardır. Bazı kelimelerin yapı değişikliğine uğramasında özellikle masdar ve kırık çoğul vezninin tespit edilmesinde ya da aslı itibariyle ortak bir manada birleşen birçok kelimenin sadece belirli bir vezin kipinde kullanılmasında da mana faktöründen yararlanılmıştır. Aynı şekilde bazı lâzım (geçişsiz) fiillerin belli bir vezinde kullanılması, bu fiillerin anlamca birbirlerine benzemeleri üzerinden gerekçelendirilmeye çalışılmıştır ki tüm bu yaklaşımlar mananın morfolojik etkisini göstermektedir. Bu bağlamda makale, bir yandan Arap dil kuralarının tespitinde sesletimden/telaffuzdan ziyade mana faktörünün göz önünde bulundurulduğuna somut örnekler doğrultusunda değinmekte, diğer yandan belirli birtakım kelimelerin yapı değişikliğine mana-vezin ilişkisi çerçevesinde dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Arap Grameri, Sarf İlmi, Dil Kuralları, Mananın Etkisi.

Kaynakça

• Abdulâl, Abdülmunim Seyyid. (1396/19786). Cumu‘’t-tashîh ve’t-teksîr fi’l-lugati’l-Ara- biyye, Kahire: Mektebetü’l-Hânecî,
• Abdülkerim, Haccâc Enver. (1432/2011). el-Haml ala’l-mana fî siyağ-i cem‘î’t-teksîr, Mecellt-u Câmiati’t-Tâif, 12, (7), 276-298.
• Akbaş, R. (2019). Arap dilinde mananın sentaktik etkisi üzerine, Turkish Studies- Com- parative Religious Studies, 14, (3), 415-439.
• el-Cevherî, İsmail. (1430/2009). es-Sihâh: Tâcü’l-lüga ve sihâhü’l-Arabiyye, (Haz. Mu- hammed Tâmir-Muhammed eş-Şâmî), Kahire: Dâru’l-Hadîs.
• Çıkar, M. Ş. (2017). Nahivciler ile mantıkçılar arasındaki tartışmalar, (2. Baskı), İstanbul: İSAM Yayınları.
• Çıkar, M.Ş. (2011). Arap gramer ilminde zamir/adılın zikri konusu üzerine, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, (14-15), 167-175.
• Demir, Ramazan, (2008). Arap dilbilimcilerine göre dillerin kaynağı meselesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dede, H, Çıkar, M. Ş. (2016). “Ebû Osman el-mâzinî ve sarf ilmindeki yeri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9, (47), 54- 63.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ, (trs). Mecâzü’l-Kurân, (Haz. Fuat Sezgin), Kahire: Mektebetü’l-Hânecî, I-II.
• Ebû Alî el-Fârisî, (1389/1969). el-Îdâhu’l-adudî, (Thk. Hasan Şâzelî Ferhûd), (1. Baskı), Câmiat-u Riyâd, I-II. (Birleştirilmiş Nüsha).
• Ebû Hayyân el-Endelûsî, (1418/1998). İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-Arab, (Thk. Recep Osman Muhammed-Ramazan Abduttevvab), (1. Baskı), Kahire: Mektebetü’l- Hânecî I-V.
• Ebû Hayyânel-Endelûsî, (1413/1993). el-Bahru’l-muhît, (Thk, Adil Ahmed Abdulmev- cut-Ali Muhammed Muavvid), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I- VIII.
• Ebû Hilâl el-‘Askerî, 2007). el-Furûku’l-lügaviyye, (Thk. Muhammed İbrahim Selim), Kahire: Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe.
• Emîl Bedî‘ Yakup, (1414/1994). el-Mu‘cemu’l-mufassal fi’l-müzekker ve’l-müennes, (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• el-Esterabâdî, Radî, (1402/1982). Şerh-u şâfiyet-i ibni’l-Hâcib, (Thk. Muhammed Nur el- Hasen-Muhammed Muhyiddîn Abdülhamit), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-IV.
• el-Endelûsî, Ebû Hayyân, (1402/1982). el-Mubdi‘ fi’t-tasrîf, (Thk. Abdülhamit es-Seyyid Taleb), (1. Baskı), Kuveyt: Mektebet-u Dâri’l-Arûbe.
• el-Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. (1987). el-Misbâhü’l-münîr fî garîbi’ş-şerhi’l-kebîr, Beyrut: Mektebet-u Lübnan.
• Güngör, İ. (2017). Arapçada çoğulun sayısal değeri üzerine bir inceleme, NÜSHA, (45), 75-106.
• el-Ğalâyînî, Mustafa, (1414/1994). Câmi‘u’d-durûsi’l-Arabiyye, (Haz. Abdülmün‘im Hafâce), (30. Baskı), Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, I-III.
• Hassân, Temmâm, (1994). el-Lügatü’l-Arabiyye ma‘nahâ ve mebnâhâ, el-Mağrib: Matbaatu’n-Necâh-ed-Dâru’l-Beydâ.
• el-Hasan el-‘Alemî, İdris, (1422/2002). fi’l-ıstılâh, (1. Baskı), ed-Dâru’l-Beydâ.
• el-Harîrî, Kâsım b. Ali, (1417/1996). Şerh-u dürreti’l-gavâs, (Thk. Abdülhafiz Ferğî), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Cîl.
• el-Hemedânî, (1411/1991). Kitâbü’l-elfâzi’l-kitâbiyye, (Haz. Emîl Bedî‘ Yakup), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed, (1404/1983). el-Ikdü’l-ferîd, (Thk. Mufîd Mu- hammed Kamîha), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-IX.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir, (1984). Tefsîrü’t-tahrîr ve’t-tenvîr, Tunus: ed-Dâru’t- Tunûsiyye li’n-Neşr, I-XXX.
• İbn Akîl, Behâüddîn, (1400/1980). Şerh-u ibn Akîl ala elfiyye, (Haz. Muhammed Muhyid- dîn), (20. Baskı), Kahire: Dâru’t-Turâs, I-IV.
• İbn Akîl, Behâüddîn, (1402/1982). el-Müsâ‘id alâ teshîli’l-fevâid. (Thk. Muhammed Ka- mil Berekât), Dımaşk: Dâru’l-Fikr, I-IV.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth, (1371/1952), el-Hasâis, (Thk. Muhammed Ali en-Neccâr), Mısır: el-Mektebetu’l-İlmiyye, I-III.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth, (1373/1954). el-Munsif, (Thk. İbrahim Mustafa-Abdullah Emîn), (1. Baskı), Kahire: İdâret-u İhyâi’t-Turâsi’l-Kadîm, I-III.
• İbn Dürüsteveyh, Abdullah b. Cafer, (1425/2004). Tashîhü’l-fasîh, (Thk. Muhammed el- Mahtûn-Ramazan Abdüttevvab), Kahire.
• İbn Fâris, (1414/1993). es-Sâhibî fî fıkhi’l-lugati’l-Arabiyye, (Thk. Ömer Faruk et-Teb- bâ‘), (1. Baskı), Beyrut: Mektebetü’l-Ma‘ârif.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn, (1421/2000). Muğni’l-lebîb an kutubi’l-e‘ârîb, (Thk. Abdulletif Muhammed el-Hatîb), (1. Baskı), Kuveyt: es-Silsiletu’t-Turasiyye, I-VII.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn, (1428/2007). Elfiyyet-u ibn Mâlik, (Thk. Süleyman b. Abdulaziz el-Uyûnî), Riyad: Mektebet-u Dâri’l-Minhâc.
• İbn Mâlik, (1410/1990). Şerhu’t-teshîl, (Thk. Abdurrahman es-Seyyid-Muhammed Be- devî el-Mahtûn), (2. Baskı), Dâr-u Hecr, I-IV.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl, Cemâlüddîn. (1431/2010). Lisânü’l-Arab, Kuveyt: Dârü’n- Nevâdir, I-XX.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, (1393/1973). Te’vil-ü müşkili’l-Kur’ân, (Thk. es-Sey- yid Ahmed Sakar), Kahire: Dâru’t-Turâs.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, (1402/1981). Edebu’l-kâtib, (Thk. Muhammed ed- Dâlî), Beyrut: Müessestü’r-Risâle.
• İbn Sellâm, el-Cumahî, (1422/2001). Tabakâtu’ş-şuarâ, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• İbn Usfûr, Ebu’l-Hasan, (1392/1972). el-Mukarrib, (Thk. Abdussettâr el-Civârî-Abdullah el-Cebûrî), (1. Baskı), I-II.
• İbn Usfûr, Ebu’l-Hasan, (1422/2006). Musülu’l-mukarrib, (Thk. Salâh Sa‘d Muham- med), Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye.
• İbn Yaîş, (1422/2001). Şerhu’l-mufassal li’z-Zemahşerî, (Haz. Emil Bedi Yakub), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-VI.
• İbnu’l-Enbârî, Kemâlüddîn, (1377/1957). Esrârü’l-Arabiyye, (Thk. Muhammed Behçet el-Baytâr), Dımaşk: Matbû‘âtu’l-Macmai’l-İlmi el-Arabî.
• İbnu’l-Enbârî, Kemâlüddîn, (1405/1985), Nüzhetü’l-elibba fî tabakâti’l-üdebâ, (Thk, İb- rahim es-Sâmerrâî, (3. Baskı), Ürdün, Mektebetü’l-Mennâr.
• İbnu’l-Enbârî, Kemâlüddîn, (1428/2007). el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf, (Haz. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid), Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, I-II.
• İbnu’l-Hâcib, (1415/1995). eş-Şâfiye fî ilmi’t-tasrîf, (Thk. Hasan Ahmed el-‘Usmân), Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
• İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr, (1417/1996). el-Usûl fi’n-nahv, (Thk. Abdulhuseyn el-Fetlî), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, I-III.
• İbnu’ş-Şecerî, Ebü’s-Saâdât, (1413/1992). Emâli ibni’ş-Şecerî, (Thk. Mahmud Muham- med et-Tannâhî), (1. Baskı), Mısır: Matbaatü’l-Medenî, I-III.
• İbnu’l-Kabîsî, Muhammed, (1414/1993: 228). et-Tetimme fi’t-tasrîf, (Thk. Muhsin b. Sa- lim el-Umeyrî), (1. Baskı), Mekke: Metbû‘ât Nâdî Mekke es-Sekâfî el-Edebî.
• İbnu’l-Verrâk, Ebu’l-Hasan. (1420/1999). İlelü’n-nahv, (Thk. Mahmud Câsım Muham- med ed-Dervîş), (1. Baskı), Riyâd: Mektebetu’r-Ruşd.
• el-Kaysî, Ebû Ali. (1408/1987). Îdâh-u şevâhidi’l-idâh, (Thk. Muhammed b. Cumûd ed- Da‘cânî), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, I-II.
• el-Murâdî, İbn Ümm Kâsım, (1422/2001). Tevdîhu’l-mekâsıd ve’l-mesâlik bi şerh elfiy- yeti ibn Mâlik, (Thk. Abdurrahman Ali Süleyman), (1. Baskı), Kahire: Dâru’l- Fikri’l-Arabî, I-VI. (Birleştirilmiş Cilt).
• el-Müberred, Ebu’l-Abbâs, (1415/1994). el-Muktedab, (Thk. Muhammed Abdulhalik Azîme), Kahire, I-IV.
• el-Mübârek Mâzin, (2000). fî Târih-i ilmi’s-sarf ve mustalahâtih, Mecellet-u Kulliyeti’d- Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye, 19, 295-312.
• en-Nemle, Halid b. İbrahim. (1427/2006). Eserü’l-ma‘nâ fî taaddüd ebniyeti’t-teksîr: Dirâse Tasrifiyye, Mecelletü’d-Dirâsâti’l-Lügaviyye, 8, (2), 124-184.
• en-Nu‘aymî, Husâm Sa‘îd (1990). İbn cinnî ‘alimu’l-‘Arabiyye, (1. Baskı), Bağdad: Dâru’ş-Şu‘ûni’s-Sekâfeti’l-‘Amme.
• Öztürk, N. (2016). Harf/Lafız-söz/anlam ilişkisinin edebî yönü ve genc-i esrâr-ı ma‘ni ile temsilî (analojik) anlatımı, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, Prof. Dr. Mine Mengi Özel Sayısı, Yıl: 2, (5), 96-108.
• Râcî el-Esmer, (1418/1997). el-Mu‘cemu’l-mufassal fî ilmi’s-sarf, Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye.
• Sîbeveyhi, Amr b. Osman, (1402/1982). el-Kitâb, (Thk. Abdusselâm Muhammed Harun), (2. Baskı), Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, I-IV; 1408/1988: II.
• Semîn el-Hâlebî, Şihâbüddîn, (1406/1986). ed-Dürrü’l-masûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn, (Thk, Ahmed Muhammed el-Harrât), Dımaşk: Dâru’l-Kalem, I-XI.
• es-Sâmerrâî, Fazıl Salih, (1421/2000). el-Cümletü’l-Arabiyye ve’l-ma‘nâ, (1. Baskı), Beyrut: Dâr-u İbn Hazm.
• es-Sâmerrâî, Fazıl Salih, (1428/2007). Ma‘âni’l-ebniye fi’l-Arabiyye, (2. Baskı), Ürdün, Dâr-u Ammâr,
• es-Sâmerrâî, Fazıl Salih, (1434/2013). es-Sarfu’l-Arabî ahkâmun ve me‘ânin, (1. Baskı), Beyrut: Dâr-u İbn Kesîr.
• es-Sabbâğ, Muhammed, (1410/1990). Lemehâtun fî ulûmi’l-Kur’ân, (3. Baskı), Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî.
• es-Se‘âlibî, Ebû Mansûr, (1418/1998). Fıkhu’l-luğa, (Thk. Halid Fehmî), (1. Baskı), Ka- hire: Mektebetu’l-Hancî, I-II.
• es-Sîrâfî, Ebû Said, (1429/2008). Şerh-u kitâb Sîbeveyhi, (Thk. Ahmed Huseyn Mehdî- Ali Seyyid Ali), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-V.
• es-Sicistânî, Ebû Hâtim, (1997). el-Müzekker ve’l-müennes, (Thk. Hâtim Salih ed-Dâ- min), Dimaşk: Dâru’l-Fikr.
• es-Suyûtî, Celâlüddîn, (1418/1998). Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerh cem‘i’l-cevâmi‘ (Thk. Ah- med Şemsüddîn), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-IV.
• es-Suyûtî, Celâlüddîn, (trs.). el-İşbâh ve’n-nezâir fi’n-nahv, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İl- miyye, I-IV.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshâk, (1428/2007). el-Mekâsidü’ş-şâfiyye fî şerhi’l-hulâseti’l-kâfiyye, (Thk. Ayyâd b. Îyd es-Sübeytî), (1. Baskı), Mekke: Mektebetü’l-Melik Fahd.
• et-Teftâzânî, Sa‘duddîn, (1432/2011). Şerh-u tasrîfi’l-‘ızî, (Haz. Muhammed Câsım), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Minhâc.
• el-Ukberî, Ebu’l-Bekâ. (1416/1995). el-Lübbâb fî ileli’l-binâ ve’l-i‘râb, (Thk. Abdülilâh Nebhân), (1. Baskı), Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsir, I-II.
• ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kasım, 1418/1998). el-Keşşâf an hakâik-i gavâmidi’t-tenzîl, (Thk. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed Muavvid-Ahmed Hicâzî), Riyad: Mektebetü’l-Âbîkân, I-VI.
• ez-Zemahşerî, (1425/2004). el-Mufassal fî ilmi’l-Arabiyye, (Thk. Fahr Salih Kaddâre), (1. Baskı), Ürdün: Dâr-u Ammâre.
• ez-Zübeydî, Ebû Bekr, (2010). Kitâbu’l-vâdih, (Thk. Abdulkerim Halife), Umman: Dâr-u Celîsi’z-Zamân.
• ez-Zübeydî, Ebu Bekr, (1392/1973). Tabakâtu’n–nahviyyîn ve’l-lugaviyyîn, (Thk. Mu- hammed Ebu’l-Fadl İbrahim), (2. Baskı), Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif.