Morpho-Syntax Valency: Case in Turkish And Its Effects on Semantic Valency

Yıl 2022, Sayı: 92, 161 - 171, 31.12.2022

Neslihan Karacan

https://doi.org/10.17753/sosekev.1096137

Öz

In a sentence, words are in dependency relations according to various hierarchical situations, and the grammar theory that tries to analyze these hierarchical relations is called dependency grammar. In the dependency grammar, the theory that expresses the management capacity of all kinds of words in a dependency relationship is met with the term valency. This theory, which was first explained by Tesnière as verb-based, has expanded its research field by revealing that other word types such as postpositions, nouns, adjectives, which are now in the governor position in the phrase structure, also have valency structure. The markers of these dependency relations within the sentence or phrase structure differ according to the languages. In some languages, markers at the word level undertake this task, while in some languages, it can manifest itself at the level of morphemes. In Turkish, these markers are marked with morphemes due to the structure of the language. These structures, which are a reflection of syntactic valency, are examined under the name of morpho-syntactic valency. Case suffixes, which are morpho-syntactic markers in Turkish, and their contribution to meaning have been the basis of the study. In Turkish, researchers suggest different numbers of case markers, but the five case markers (nominative, accusative, locative, dative, ablative) with which they are basically agreed formed the content of the research. This case markers' contributions to the semantic valency and the semantic roles they assume within the valency frameworks are examined according to the type of case markers. The semantic valency effects of case markers were evaluated through nouns that are complement to verbs and postpositions.

Anahtar Kelimeler

Dependency grammar, Valency, Syntax, Morpho-syntaxvalency, Case

BİÇİM-SÖZ DİZİMSEL İSTEM: TÜRKÇEDE DURUM BİÇİM BİRİMLERİ VE ANLAMSAL İSTEME ETKİLERİ

Öz

Bir cümlede sözcükler çeşitli hiyerarşik durumlara göre bağımsallık ilişkisi içerisindedir ve bu hiyerarşik ilişkileri çözümlemeye çalışan dil bilgisi kuramı bağımsal dil bilgisi olarak anılır. Bağımsal dil bilgisi kuramında, bağımsallık ilişkisi içinde bulunan her tür sözcüğün yönetim kapasitesini ifade eden teori ise istem (valency) terimi ile karşılanmaktadır. İlk kez Tesnière tarafından fiil temelli olarak açıklanan bu teorinin, bugün artık öbek yapı içerisinde yönetici pozisyonunda yer alan edat, ad, sıfat gibi diğer sözcük türlerinin de istem değerlerinin olduğunun ortaya konulmasıyla, araştırma sahası genişlemiştir. Cümle ya da öbek yapı içerisinde bu bağımsallık ilişkilerinin işaretçileri dillere göre farklılıklar göstermektedir. Kimi dillerde sözcük düzeyinde işaretçiler bu görevi üstlenirken kimi dillerde de biçim birimler düzeyinde kendini gösterebilir. Türkçede bu işaretleyiciler dilin yapısı gereği biçim birimleri ile işaretlenmektedir. Söz dizimsel istemin bir yansıması olan bu yapılar biçim-söz dizimsel istem adı altında incelenmektedir. Türkçede biçim-söz dizimsel işaretleyicileri olan durum ekleri ve anlam isteme katkıları çalışmanın temeli olmuştur. Türkçede araştırmacılar farklı sayılarda durum işaretleyicileri öne sürmektedirler ancak temelde hemfikir olunan beş durum işaretleyicisi (yalın, belirtme, bulunma, yönelme, ayrılma) araştırmanın içeriğini oluşturmuştur. Bu durum işaretleyicilerin anlamsal isteme katkıları ve istem çerçeveleri içerisinde yüklendikleri anlamsal roller durum işaretçilerinin türüne göre incelenmiştir. Durum işaretçilerin anlamsal isteme etkileri fiillerin ve edatların tamlayıcıları olan adlar üzerinden değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

bağımsal dil bilgisi, istem, söz dizimi, biçim-söz dizim, durum, Dependency grammar, Valency, Syntax, Morpho-syntaxvalency, Case

Kaynakça

• Aksan, D. (2000). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim (2. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Aydın Özkan, I. (2018). Evrensel Dil bilgisi ve Türkçede İstem. Gece Akademi.
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri (10. baskı). Türk Dil Kurumu. Boz, E. (2004). Türkiye Türkçesinde +DAn ekli nesne ögesi üzerine. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri içinde (501-511). Türk Dil Kurumu.
• Boz, E. (2007). Adın yükleme durumu ve tümcenin nesne ögesi üzerine. Turkish Studies, 2 (2), 102-108.
• Boz, E. (2018). Sözlükler için yeni bir dilbilgisel bilgi önerisi: ilgeçlerin atadıkları biçimbirimler. TEKE Dergisi, 7(2), 749-758.
• Buran, A. (2011). Türkçede İsim Çekim Ekleri (Birleştirilmiş 1. baskı). Türk Gramerinin Sorunları I-II içinde (375-389). Türk Dil Kurumu.
• Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics (6th ed.). Blackwell.
• Debusmann, R. (2000). An Introductionto Dependency Grammar. https://www.ps.uni-saarland.de/~rade/papers/dg.pdf adresinden 11 Ekim 2020’de alınmıştır.
• Demir, N. & Yılmaz, E. (2012). Türk Dili El Kitabı (6. baskı). Grafiker.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. (A. Benzer, Çev.), Kabalcı Yayınları. (Orijinal çalışma 1921’de yayımlanmıştır).
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi fiillerinde isteme göre anlam değişmeleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Ergin, M. (1999). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım.
• Erten, M. (2004). Türkiye Türkçesinde Geçişli Olduğu Hâlde Geçişli Gibi Kullanılmaya Başlayan Fiiller. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I içinde (1111-1124), Türk Dil Kurumu.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Türk Dil Kurumu.
• Kahraman, T. (2011). Çağdaş Türkiye Türkçesinde ad çekim eklerinin kullanım özellikleri ve işlevleri (Birleştirilmiş 1. Baskı). Türk Gramerinin Sorunları I-II içinde (390-409). Türk Dil Kurumu.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ. Karacan, N. (2021). Eski Türkçede edatların istemi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi. Karahan, L. (1997). Fiil-tamlayıcı ilişkisi üzerine. Türk Dili, 549, 209-213.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri- Şekil Bilgisi (4. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2019). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü (6. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Räsänen, M. (1957). Materialienzur Morphologie dertürkischen Sprachen. Societas Orientalis Fennica. Seeker, W. & Kuhn, J. (2013). Morphological and syntactic case in statistical dependency parsing. Computational Linguistics, 39 (1), 23-55.
• Sev, G. (2004). Çıkma durumu ekinin nesne görevinde kullanımı. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II içinde (2655-2666). Türk Dil Kurumu.
• Tesnière, L. (1959). Eléments de la syntax estructurale. Klincksieck.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü (2. baskı). Multilingual.