BİR HAYIRSEVER KADIN VAKIF: HALİME HATUN VAKFİYESİ VE MUHASEBE DEFTERLERİ

Yıl 2023, Sayı: 94, 301 - 314, 24.05.2023

Sinan Gider

https://doi.org/10.17753/sosekev.1252010

Öz

Vakıf müessesesi, bir toplumun sosyal, iktisadi ve dini yapısını destekleyen oluşumlardandır. Bu bakımdan vakıflar değerlendirilirken bütüncül olarak toplumsal yapı göz önüne çıkmaktadır. Bu çalışmada vakıf müesseselerinin toplumsal yapıya etkisi iktisat tarihi perspektifiyle incelenmektedir. Halime Hatun vakfı yerel anlamda Erzurum şehrinin sosyal, iktisadi ve dini yapısını vakfiyeler ve muhasebe kayıtları özelinde araştırılmasına kaynaklık etmektedir. Bu bağlamda Erzurum şehrinin vakıf akarlarının sağladığı gelirler ile akarların gelirlerinden elde edilen meblağların hangi alanlara harcandığı gösterilmeye çalışılmaktadır. Aynı zamanda vakıf ve şehir ilişkisi birincil kaynaklar üzerinden değerlendirilmeye tabi tutulmaktadır. Çalışma Osmanlıların son dönemlerinde vakıf kurumlarının devletin en güçlü yapılarından olduğunu görülmesini sağlamaktadır. Osmanlıların ülke genelinde girdiği iktisadi bunalımların yerel bölgelerde pek hissedilmediği anlaşılmaktadır. Nitekim yerel bölgelerde devletin ulaşamadığı alanlarda vakıf kurumları hizmetlerini aksatmadan devam etmekteydiler. Halime Hatun vakfı özelinde devletin ulaşamadığı alanlarda şahsi vakıfların etkin oluşumunun toplumsal faydalar sağladığı tespit edilmektedir. Bu minvalde vakıf müesseselerinin bütüncül olarak merkezi yönetimi güçlendiren özelliklerinin yanında, yerel bölgelerde de toplumun sosyal, iktisadi ve dini kısımlarına katkılar sağladığı anlaşılmaktadır. Halime Hatun’un hayırsever amaçlarla kurduğu vakfı sayesinde hem kendi şahsına hem de toplumsal fayda sağlanması açısından Erzurum şehrinde önemli bir yer edindiği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda dönem itibariyle şehirde dükkânlarda gelir-gider dengesinin nasıl işlendiği, ne kadar kar elde edildiği, muhasebe defter serileri incelenerek yıllara göre değişimlerin ne ölçüde sağlandığı analiz edilmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İktisat tarihi, Vakıf, Şehir, Sosyal-iktisadi-dini yapılar, Muhasebe

A Woman Endower Waqf: Halime Hatun's Waqf and Accounting Books

Öz

The waqf institutions support the social, economic and religious structure of a society. Thus,, evaluating waqfs reveals the social structure in a holistic way. In this study, the impact of waqf institutions on the social structure is examined from the economic history perspective. The Halime Hatun Waqf is the object of the research with the specific certificates and accounting records. In this context, it is attempted to demonstrate how the waqfs' income is spent. Meanwhile, the relationship between the waqf and the city is evaluated through the primary sources. The study enables us to see that waqf institutions were among the most powerful structures of the state in the last periods of the Ottomans. It is seen by the waqf institutions that the country-wide economic crises experienced by the Ottoman Empire were not felt in the local regions. Indeed, in places where the state could not reach in local regions, waqf institutions maintained their services without interruption. In the case of the Halime Hatun Waqf, it was determined that the effectiveness of private waqfs in areas that the state cannot reach, provides social benefits. In this way, it is deduced that waqf institutions make contributions to the social, economic and religious segments of the society in local regions. In addition, their holistic characteristics strengthened the central administration. Halime Hatun gained an important place in the city of Erzurum in terms of benefiting both herself and the society by the waqf she founded. In this regard, it is analyzed how the income-expenditure balance was processed in a shop in the city, how much profit was made, and to what extent the changes occured based on the years by examining the accounting book series.

Anahtar Kelimeler

Economic history, Waqf, City, Social-economic-religious structures, Accounting

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. (2013). İslam Hukukunda ve Osmanlı tatbikatında vakıf müessesesi (3. baskı). Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Berki, Ali Himmet. (1946). Vakıflar. Aydınlık.
• Bulut, Mehmet. (2014). Osmanlı Dünyasında Vakıflar ve Finans, Vakıf ve İktisat Sempozyumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Çilingir, Hamdi. (2018). Vakıfta amaç hanefi vakıf hukuku çerçevesinde bir araştırma. İktisat.
• Çizakça, Murat. (2017). İslam Dünyasında vakıflar. KTO Karatay Üniversitesi.
• Demirel, Hale. (2006), Mahkeme sicillerine göre xvı. yüzyıl ilk yarısında Bursa vakıfları (Tez No. 187507) [Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Yükseköğretim Kurulu Yüksek Lisans Tezi.
• Gider, Sinan. (2022). Vakıfların iktisadi ve sosyal kalkınmadaki rolü: Erzurum vakıfları örneğinde (XIX.Yüzyıl-Merkez) (Tez No. 723778) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Yükseköğretim Kurulu Doktora Tezi.
• Günay, Hacı Mehmet. (2012). “Vakf”, TDV İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, 42, s. 479-486.
• Gündüz, Ahmet. (2009). Kırşehir’de vakıflar ve vakfiyeler. Kırşehir Valiliği.
• Kazıcı, Ziya. (2004). Osmanlı Vakıf Medeniyeti. Bilge.
• Köprülü̈, M.F. (1942). Vakıf müessesesinin hukuki mahiyeti ve tarihi tekâmülü̈, Vakıflar Dergisi, S.II, Ankara, s.1.
• Leeuwen, Richard Van. (2012). Bir Osmanlı Şehri: Şam Vakıflar ve Şehir, Çev. H. Ebru Aksoy, Küre.
• Özgüdenli, Osman Gazi. (2012). “Vakfiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, 42, 467-469.
• Öztürk, Nazif. (1983). Menşei ve tarihi gelişimi açısından vakıflar. VGM.
• Öztürk, Nazif. (1995). Türk yenileşme tarihi çerçevesinde vakıf müessesesi. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şeker, Mehmet. (2007). İslam’da sosyal dayanışma müesseseleri. Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Şensoy, Fatma. (2014). Muhasebe defterlerinden vakıfların çok yönlü boyutlarını izlemek-bir örnek XVIII. yy.. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (7), 76-103. https://dergipark.org.tr/tr/pub/muftad/issue/30122/324994
• Tabakoğlu, Ahmet. (1986). Türkiye iktisat tarihi. Dergâh.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. (1997). İslam hukuku ve fıkıh ıstılahları kamusu. Eser Neşriyat.
• Yediyıldız, Bahaddin. (2003). XVIII. yüzyılda Türkiye’de vakıf müessesesi. TTK.
• Yüksel, Hasan. (1999). Osmanlı Toplumunda Vakıflar ve Kadın (XVI-XVII Yüzyıllar), 1-12, Osmanlı Ansiklopedisi, C, 5.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi VGMA, Vakfiyeler Kataloğu, Defter 583, Sayfa 0090.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi VGMA, Vakfiyeler Kataloğu, Defter 12115, Sayfa 0093.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi VGMA, Vakfiyeler Kataloğu, Defter 12746, Sayfa 0006.