TESLÎS ÜZERİNE SABUNÎ ELEŞTİRİSİ VE TEOLOJİK TARTIŞMALAR

Yıl 2024, Sayı: 100, 1 - 18

Faruk Gün

https://doi.org/10.17753/sosekev.1496740

Öz

Yahudilik, Hristiyanlık ve İslâm, Hz. Îsâ'nın ontolojik konumunu semavi dinlerin teolojik prizmasından farklı yorumlarla ele alır; bu da inanç sistemleri arasındaki epistemolojik çeşitliliği ve doktrinel farklılıkları ortaya koyar. Yahudilik, Îsâ'ya genellikle mesih olmadığı gerekçesiyle alt bir derece atfederken, Hristiyanlık, Îsâ'nın İlâhîliğini ve kutsallığını vurgulayarak onu Teslîs doktrininin ayrılmaz bir parçası olarak kabul eder. İslâm ise, Hz. Îsâ'yı divinitasın bir tezahürü olarak değil, ulûhiyetten münezzeh bir peygamber olarak tanımlar ve ona hem beşeriyet hem de peygamberlik makamında dengeli bir perspektif sunar. Nûreddin es-Sâbûnî, Teslîs doktrinini rasyonel bir çerçevede sorgular ve bu ilmî müzakereler neticesinde, Teslîs inancının, tek ve bölünmez olan İlahi özün mahiyetine ters düştüğünü öne sürer. Bu makale, VI. ve XII. yüzyıllar arasında yaşamış Müslüman âlim Nûreddin es-Sâbûnî'nin Hristiyanlıkta Teslîs doktrinine yönelik eleştirilerini ve dönemin Hristiyan mezheplerinin bu öğretiye ilişkin görüşlerini ele alır. Çalışmanın amacı, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslâm'ın Hz. Îsâ, Hz. Meryem ve Rûhu’l-kudüs’ün teslîs inancındaki yerini ve Allah’la olan ilişkisinin teolojik ve doktrinel temellerini incelemektir. Yöntem olarak karşılaştırmalı teolojik analiz kullanılarak, her dinin Hz. Îsâ'ya dair yaklaşımları ve bu yaklaşımların dinler arası etkileri değerlendirilmektedir. Tarihsel olarak bazı Hristiyan mezhepleri, Meryem'e İlâhî nitelikler atfetse de ana akım Hristiyanlık onu ilâhî değil; Îsâ'nın kutsal annesi olarak görür. Kur'an'ın Meryem ve Îsâ tasviri, onların İlâhîleştirilmesini kınayarak bunu yansıtır. Kur'an ayetleriyle bilgilendirilen Sâbûnî'nin eleştirileri, özellikle Meryem ile ilgili olarak Hristiyan teslîsi hakkındaki İslâmi eleştirileri vurgular. Bu eleştiriler, Meryem'i tanrı olarak gören Collyridianlar gibi tarihsel grupları ele alır ve Hristiyan çoktanrıcılığının algılanan yönlerine yönelik geniş İslâmi eleştirileri yansıtır. Araştırma, bu teolojik farklılıkların anlaşılmasının, farklı inançlar arasında empatiyi ve doğru kavrayışı teşvik ettiğini sonucuna varır. Sâbûnî'nin çalışmaları, Hristiyan öğretilerine ilişkin İslâmi teolojik perspektifleri örnekleyerek, sahîh bilgiye katkıda bulunur.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Îsâ, Meryem, Teslîs, Rûhu’l-kudüs

Kaynakça

• Akkavak, E., & M. Ünal. (2023). Hıristiyanlıkta Teslis inancı ve teslis karşıtlığı. Erciyes Akademi, 37(4), 1460-1476. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1323049
• Ateş, S. (2021) Kur’ân-ı Kerim ve yüce meâli. Yeni Ufuklar.
• Aydın, M. (2017). Hz. İsa’ya ne oldu. Otto.
• Cahiz, E. A. (1992). El-Beyân ve’t-tebyin ve ehemmü’r-resail. Şürûk.
• Cüveynî, İ. H. (1950). el-İrşad ila kavâtı’i’l-edilleti fî usûli’l-i’tikad. Hanci.
• Çelebi, İ. (2006). Mu’tezile. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 31, ss. 391-4019). Türkiye Diyânet Vakfı.
• Çetinkaya, A. (2013). Hadis kaynaklarında Hz. Îsâ hakkında rivayetlerin incelenmesi [Doktora Tezi] İstanbul Üniversitesi.
• Çınar, B. (2021). Eş‘arî Ekolünde Allah tasavvuru. Erciyes Akademi, 35(1), 79-110. https://doi.org/10.48070/erusosbilder.856291
• Çoban, B. (2018). Yahudilerden sonra Hıristiyanlardan önce Hz. İsa. İnsan.
• Demirci, K. (1998). Hıristiyanlık Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C.17, ss. 328-340). Türkiye Diyânet Vakfı.
• Dvornik, F. (1990). Konsiller Tarihi İznik’ten II. Vatikan’a, (Çev. M. Aydın). Türk Tarih Kurumu.
• Eş’ari, E. H. (1995). Makalatü’l-islâmiyyin ve ihtilafü’l-musallin. Asriyye.
• Fatiş, E. (2014). Kur’ân’ın kabul ve reddettiği Mesih problemi. Ravza.
• Gazzâlî, E. H. (1973). er-Reddü’l-cemil. Mecmaü’l-Buhusi’l-İslâmiyye.
• Gürkan, S. L. (2009). Dogmaya karşı akıl: Mâtürîdî’nin teslîs inancını tenkidi. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19(1), 63-86.
• Gürkan, S. L. (2011). Teslîs Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 40, ss. 549-552). Türkiye Diyânet Vakfı.
• Haşimî, A. İ. (2005). Rîsâletü Abdillah b. İsmail el-Haşimî ila Abdilmesih b. İshak el-Kindî. Tekvîn.
• İbn Hazm. (1996). el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. Kütübi’l-İlmiyye.
• Karadaş, C. (2003). İsbat-ı nubuvvet ve peygamberlik ve Hz. Muhammed’in peygamberliği adlı eser üzerine. Hadis Tetkikleri Dergisi, 1(1), 149-165.
• Karadaş, C. (2022). Kelâm düşüncesinde Allah ve alem anlayışları. Anadolu Ay.
• Abdülcebbâr, K. (1988). el-Muğnî fî ebvâbi’-tevhîd ve’l-adl. Dârü'l-Kütüb.
• Kutluay, Y. (2001). İslâm ve Yahudi mezhepleri. Pınar.
• Mâtürîdî. 2005). Te’vîlâtü’l-Kur’ân: el-Fatiha-el-Bakara = Te’vîlâtu ehli’s-sünne. Mizan.
• Michel, T. (1992). Hıristiyan Tanrıbilimine giriş: Dinler Tarihine katkı. Orhan.
• Moosa, M. (1972). A new source on ahmad ibn al-tayyib al-sarakhsî: Florentine ms arabic 299. American Oriental Society Dergisi, 92(1), 19-24.
• Nesefî, E. M. (2004). Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Diyanet İşleri Başkanlığı.
• İnanlar, M. Z. (2020). Hıristiyan Teslisinin pagan kökleri. İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 13(1), 131-152.
• Oymak, İ. (2021). Hıristiyanlığın teslis doktrinine kadı Abdulcabbar’ın eleştirisi. Erciyes Akademi, 35 (Özel sayı), 676-696. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.924317
• Râzî, F. (2016). Münazarat: Dini ve felsefi tartışmalar. Litera.
• Râzî, F. (1981). Et-Tefsîru’l-kebîr (Mefâtîhü’l-gayb). Fikr.
• Sâbûnî, N. (2005). El-Bidâye fî usûli’d-din/Mâtüridiyye akaidi (Çev. Bekir Topaloğlu). Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Sâbûnî, N. (2013). el-Kifaye fî şerhi’l-bidâye fî usuli’d-din (Çev. Muhammed Aruçi). Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Soyal, F. (2011). İlk dönem islâm kelâmcılarının teslîs eleştirileri [Doktora Tezi] İstanbul Üniversitesi.
• Şehristânî, A. (t.y.). el-milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Seyyid Geylânî. Dâru’l-Ma’rife.
• Taberî, İ. C. (2001). Câmiʿu’l-beyân an teʾvîli âyiʾl-Kurʾân. Hicr.
• Tümer, G. (2021). Hıristiyanlıkta ve İslam’da Hz. Meryem. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Verrâk, E. H. (1992). Er-Red ale’t-teslîs. Cambridge University.
• Waardenburg, J. (2006). Teslîs. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (C.40, ss. 548-549). Türkiye Diyânet Vakfı.
• Yagır, M. Y. (2013). Fahreddîn Er-Râzî’nin tefsirinde Hıristiyanlık ve Hıristiyanlar [Doktora Tezi] Harran Üniversitesi.
• Zeyrek, M. (2012). Te’vilâtü’l-Kur’ân ve edebî yorumlar. Kayıhan.