EBU NASR SÂMÂNÎ ÜZERİNE BİRKAÇ NOT

Yıl 2024, Sayı: 100, 260 - 274, 18.12.2024

B. Erdem Dağıstanlıoğlu

https://doi.org/10.17753/sosekev.1556239

Öz

Harezm ve Türkistan’ın İslamlaşması, tarihçiler ve seyyahların vesikalarında görülenin ötesinde Türk edebiyatında geçmişten geleceğe taşınan kültürel kodları ve efsaneleşmiş kahramanları ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmada Karahanlıların İslam’ı kabul sürecine dair bir söylence olan Satuk Buğra Han anlatılarında mürşit kimliğiyle yer alan Ebu Nasr Sâmânî’nin hem bir edebî ürünün kahramanı olarak özellikleri hem de tarihteki kimliği üzerine durulmuştur. Araştırma kapsamında, metinlerarasılık olarak adlandırılabilecek geçişlerle sözlü kültürde, başka bir anlatıda yer alabilen söz konusu kahramanın gerçek bir karakterken efsane kahramanına dönüştürülmesindeki kodların çözümlenmesi amaçlanmaktadır. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizinin kullanıldığı çalışmada, alan yazınında genel manada tezkire başlığıyla künyelenen eserler inceleme metinlerini teşkil etmektedir. Türkçe kaynaklar haricinde Arapça ve Farsça yazılmış tarih ve coğrafya kitapları ile temas edilen veya kod kopyalanan diğer kültürlerin yazılı metinlerinden de karşılaştırmalı olarak yararlanılmıştır. Çalışmada, tarihte yaşamış dahi olsa edebî ürünlerde ve bilhassa sözlü kültürde farklı katmanlar ve varyantlarla gerçek dışılığa çıkan kahraman ve olay örgüsü içinde Ebu Nasr Sâmânî hakkındaki bilgiler ve yaşadığı olaylar Türk toplum yapısındaki değişim göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sâmânîler, Karahanlılar, Ebu Nasr Sâmânî, Harezm, Türkistan

Notes on Abu Nasr Samani

Öz

The Islamization of Khwarezm and Turkestan has revealed cultural codes that have been transferred from the past to the future and heroes that have become legendary in Turkish literature beyond what is seen in the documents of historians and travelers. This study focuses on the characteristics of Abu Nasr Sâmânî, who is included as a mentor in the Satuk Buğra Khan narratives, a legend about the process of the Karakhanids accepting Islam, both as a hero of a literary work and his identity in history. Within the scope of the research, it is aimed to analyze the codes in the transformation of the hero in question, who can be found in another narrative in oral culture, from a real character to a legendary hero, through transitions that can be called intertextuality. In the study, where document analysis, one of the qualitative research methods, is used, the works that are identified with different names in libraries and generally accepted as tazkirah, collection of biographies in the field literature constitute the texts of the study. In addition to Turkish sources, history and geography books written in Arabic and Persian and written texts of other cultures that were contacted or whose codes were copied are also used comparatively. The information about Abu Nasr Sāmānī and the events he experienced within the scope of the hero and plot, which emerges into unreality with different layers and variants in literary works and especially in oral culture, even though he lived in history, are evaluated by taking into account the change in the Turkish social structure.

Anahtar Kelimeler

Samanids, Karakhanids, Abu Nasr Samani, Khwarezm, Turkestan

Kaynakça

• Akar, A. (2010). Lehçe oluşma şartları ve evreleri bakımından eski Türkiye Türkçesi. Türklük Bilimi Araştırmaları, 28, 15-29.
• Algar, H. (2006). Necmeddîn-i Kübrâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32, 498-500.
• Barthold, W. (1923). The Bughra Khan mentioned in the Qudatqu Bilik. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, 3(1), 151-158.
• Barthold, W. (1979). Buğra-Han. İslâm Ansiklopedisi- İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati, 2, 760-761.
• Barthold, W. (1984). İslâm medeniyeti tarihi (Çev. Ed. M. F. Köprülü) (6. baskı). Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Boratav, P. N. (2012). Türk mitolojisi (Oğuzların – Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin mitolojisi). BilgeSu.
• Bozkurt, N. (2004). Me’mûn. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29, 101-104.
• Budak, M. (1993). Cemâl-i Karşî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 7, 304-305.
• Connerton, P. (1999). Toplumlar nasıl anımsar (Çev. Ed. A. Şenel). Ayrıntı.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (2012). Tezkire-i Buğra Han’ın Çağatayca yazılmış bir nüshası (metin-dil incelemesi- tıpkıbasım). Turkish Studies-International Periodical For The Language, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4), 1313-1393.
• Dağıstanlıoğlu, B. E. (2020). Ebu’n-nasr Sâmânî ve 19. yüzyılda yazılmış bir Uveysi tezkiresi üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 70(Aralık), 79-139.
• Demir, N. (2017). Satuk Buğra Han destanı. Ötüken.
• Dilâçar, A. (1995). Kutadgu Bilig incelemesi (3. baskı). Türk Dil Kurumu.
• Ekrem, N. H. (1996). Moğol istilâsı devrinde yazılmış olan seyahatnamelere göre batı Türkistan’daki Uygurlar. Uluğ Bey ve Çevresi Uluslararası Sempuzyumu Bildirileri içinde (ss. 149-164). Atatürk Kültür Merkezi.
• Erim, N. (2011). Tezkire-i Satuk Buğra Han [65b-89b] (giriş, dil-yazım özellikleri, transkripsiyonlu metin, dizin-sözlük) (Tez No. 289334) [Yüksek lisans tezi, Kocaeli Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Genç, R. (2002). Karahanlı devlet teşkilatı. Türk Tarih Kurumu.
• Golden, P. (2002). Türk halkları tarihine giriş (Çev. Ed. O. Karatay). KaraM.
• Golden, P. B. (2008). The Karakhanids and early Islam. In Denis Sinor (Ed.), The Cambridge history of early inner Asia. Cambridge University.
• Göksu, E. (2011). Alptegin: köle pazarından Gazne tahtına. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi (TDAD), 191, 97-116.
• Göksu, E. (2011). Târîh-i Güzîde’ye göre Sâmânîler. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, Güz, 151-174.
• Göksu, E. (2013). Târîh-i Buhârâ – Ebû Bekr Muhammed b. Cafer en-Narşahî. Türk Tarih Kurumu.
• Gömeç, S. (1997). Uygur Türkleri tarihi ve kültürü. Atatürk Kültür Merkezi.
• Grenard, F. (1900). La légende de Satok Boghra Khan et l’histoire. Journal Asiatique, ix(xv), 5-79.
• Güner, A. (2006). Mutî‘-lillâh. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 31, 401-402.
• Hofman, H. F. (1969). Turkish literature a bio-bibliographical survey section III part I. The Library of The University of Utrecht.
• Hunkan, Ö. S. (2009). Satuk Buğra Han. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36, 181-182.
• İbnü’l-Esir (1991). El-Kamil fit-tarih tercümesi 1-12 (Çev. Ed. M. Tulum). Bahar.
• Jarring, G. (1982). Literary texts from Kashghar- the original texts in facsimile edited with a preface. Pablications of the Royal Society of Letters at Lund.
• Kafesoğlu, İ. (1988). Türk millî kimliği (5. baskı). Boğaziçi.
• Kara, İ. (2014). İlim bilmez tarih hatırlamaz – şerh ve haşiye meselesine dair birkaç not (4. baskı). Dergâh.
• Köprülü, M. F. (1943). Anadolu Selçukluları tarihinin yerli kaynakları. Belleten, 7(27), 379-522.
• Köprülü, M. F. (2011). Türk edebiyatı tarihi (8. baskı) (Haz. O. Köprülü). Akçağ.
• Köprülü, M. F. (2012). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar (12. baskı) (Haz. O. Köprülü). Akçağ.
• Kucur, S. S. (2001). İsmâil b. Ahmed. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23, 84-85.
• Levend, A. S. (1988). Türk edebiyatı tarihi (3. baskı). Türk Tarih Kurumu.
• Li, T. (2005). A history of Uighur religious conversions (5th - 16th centuries). Asia Research Institute Working Paper Series.
• Mackenzie, D. A. (1996). Çin ve Japon mitolojisi (Çev. K. Akten). İmge Kitabevi.
• Merçil, E. (1989). Alp Tegin. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2, 525-526.
• Merçil, E. (1994). Sâmânî devleti’nde Türklerin rolü. Tarih Dergisi, 35, 253-266.
• Merçil, E. (2007). Gazneliler devleti tarihi (2. baskı). Türk Tarih Kurumu.
• Muti, İ. (2002). Uygurların İslam’ı kabul ettikleri ilk dönemlerdeki İslam medreseleri. Divan/İlmî Araştırmalar, 7(12), 299-311.
• Ong, W. (1995). Sözlü ve yazılı kültür - sözün teknolojileşmesi (Çev. S. Postacıoğlu Banon). İstanbul.
• Ögel, B. (1988). İslâmiyetten önce Türk kültür tarihi (3. baskı). Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) I (2. baskı). Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi II (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) (5. baskı). Türk Tarih Kurumu.
• Özaydın, A. (1988). Abdülmelik b. Nûh b. Nasr. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1, 271-272.
• Özaydın, A. (2001). Karahanlılar. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 24, 404-412.
• Özaydın, A. (2002). Türklerin İslâmiyeti kabulü. Türkler Ansiklopedisi, 4, 239-262.
• Özkan, İ. (2013). Abdülkerim Satuk Buğra Han destanı. B. Gül & F. Ağca & F. Gökçe (Eds.), Bengü Bitig Dursun Yıldırım Armağanı içinde (ss. 467-488). Öncü Kitap.
• Özkan, M. (2012). Tarihî perspektiften bilim dili olarak Türkçe. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 33(33), 141-158.
• Öztürk, M. (2013). Alaaddin Ata Melik Cüveynî - tarih-i cihan güşa. Türk Tarih Kurumu.
• Pekolcay, N. (1967). İslâmî Türk edebiyatı. Cağaloğlu.
• Pritsak, O. (1977). Kara-Hanlılar. İslâm Ansiklopedisi - İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati, VI, 251-273.
• Rásonyi, L. (1988). Tarihte Türklük (5. baskı). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Roux, J. P. (2020). Türklerin tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 yıl (Çev. L. Arslan Özcan & A. Kazancıgil). Dergâh.
• Shaw, R. B. (1878). A sketch of Turki language as spoken in Eastren Turkistan I. Calcutta.
• Shaw, R. B. (1880). A sketch of Turki language as spoken in Eastren Turkistan II- Turki-English vocabulary. Calcutta.
• Şeşen, R. (1969). Eski Araplara göre Türkler. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 15, 11-36.
• Şeşen, R. (2001). İslâm coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri (2. baskı). Türk Tarih Kurumu.
• Tekin, Ş. (1974). 1343 tarihli bir eski Anadolu Türkçesi metni ve Türk dili tarihinde “olga-bolga” sorunu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 1973-1974, 59-157.
• Tezcan, S. (1978). En eski Türk dili ve yazını. Bilim kültür ve öğretim dili olarak Türkçe içinde (ss. 271-325). Türk Tarih Kurumu.
• Togan, A. Z. V. (1985). Tarihte usul. Enderun.
• Tosun, N. (2012). Üveysîlik. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42, 400-401.
• Turan, O. (1939I). Satuk Buğra Han menkıbesi ve tarihi. Ülkü Mecmuası, Nisan-1939, 142-154.
• Turan, O. (1939III). Satuk Buğra Han menkıbesi ve tarih. Ülkü Mecmuası, Birinciteşrin-1939, 152-160.
• Turan, O. (1999). Selçuklular ve İslâmiyet (5. baskı). Boğaziçi.
• Turan, O. (2002). Türkler ve İslamiyet. Türkler Ansiklopedisi, 4, 290-304.
• Usta, A. (2009). Sâmânîler. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 36, 64-68.
• Yaylagül Üstünel, Ö. (2020). Edim bilimi bakış açısıyla Kutadgu Bilig. Türk Dil Kurumu.
• Yıldırım, D. (1998). Tarih yazımı ve sözlü ortam kaynakları. Türk bitiği araştırma/inceleme yazıları içinde (ss. 87-101). Akçağ.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2005). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (2. baskı). Seçkin.
• Yıldız, N. (2017). Manas Destanı’nda dinî şahsiyetin efsanevi şahsiyete dönüşmesi: Ebu Nasır Samânî’den Aykoco’ya. Millî Folklor, 29(115), 119-132.
• Zal, Ü. & Eker, Ü. (2014). Ebu Nasr Samani tezkiresi. Uygur Araştırmaları Dergisi, 2(4), 161-179.