MODERN PSİKOLOJİ PERSPEKTİFİNDEN KUR’AN’DA TÜKENMİŞLİK SENDROMU VE BAŞA ÇIKMA SÜREÇLERİ

Yıl 2025, Sayı: 104, 158 - 184

Emre Yılmaz

https://doi.org/10.17753/sosekev.1636771

Öz

Tükenmişlik, modern psikolojinin önemli kavramlarından biri olup son yıllarda psikoloji literatüründe sıklıkla ele alınan ve genellikle iş ve yaşam stresinin uzun süreli birikimi sonucu oluşan duygusal, fiziksel ve zihinsel tükenmişlik ile karakterize edilen bir sendromdur. Bu çalışmada, Kur'an'da ismi geçen Ulu’l-Azm Peygamberlerden Hz. Nuh, Hz. İbrahim ve Hz. Musa’nın Allah’ın kendilerine verdiği tebliğ vazifesini gerçekleştirirken karşılaştıkları zorluklar karşısında içinde bulundukları psikolojik ve duygusal süreçleri Kur’an’daki kıssalar referans alınarak tükenmişlik sendromu ve alt boyutları bağlamında incelemek amaçlanmaktadır. Kur'an’daki kıssalar referans alınarak nitel yaklaşımlardan dökümantasyon yöntemi ile yapılan incelemede, peygamberlerin, Allah tarafından kendilerine verilen tebliğ vazifelerini yıllarca bıkmadan usanmadan yerine getirmeye çalıştıkları fakat onların bu çabalarına rağmen kavimlerinin onlara sürekli karşı çıktığı, onların davetini ret ve inkar ettikleri, alaya aldıkları, deli ve yalancı olmakla itham ederek incittikleri, hatta peygamberleri tebliğ vazifelerinden engellemeye çalıştıkları görülmektedir. Araştırmaya konu olan Peygamberlerin hayatları incelendiğinde tebliğ süreçlerinde yaşadıkları bu zorlayıcı dışsal koşullar karşısında, insan olmalarının bir sonucu olarak sıkıntılar, duygusal zorluklar ve tükenmişlik sendromunun farklı alt boyutlarını farklı düzeylerde yaşadıkları, buna karşılık peygamberlerin yaşadıkları zorluklarla baş etme süreçlerinde Allah’a yönelmek, O’na sığınmak, O’nun yardımını talep etmek, tevekkül etmek, sabır göstermek, müspet bir amaç belirlemek, olumsuz etkilere karşı bir sınır, bir mesafe koymak ve son olarak olumsuz çevre ve koşullardan hicret etmek şeklinde bir yol takip ederek bu süreçlerle başa çıkmada üstün direnç ve kararlılık gösterdikleri tespit edilmiştir. Araştırmada, Kur'an’daki peygamber kıssalarının, tükenmişlik sendromu yaşayan bireylerin bu süreçlerle başa çıkmaları ve tükenmişlik sendromunun etkilerinden kurtulmaları hususunda önemli argümanlar, önemli stratejiler sunduğu, peygamber kıssalarının psikolojik açıdan da derin anlamlar taşıdığı ve peygamberlerin bu süreçlerde gösterdiği başarının, insanlığın genel psikolojik yükleriyle başa çıkabilmesinde bir rehber niteliği taşıyabileceği özetle dini metinlerin psikolojik sağlık konusunda önemli bilgiler sunduğu ve psikolojik açıdan önemli temalar içerdiği kanaatine ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tükenmişlik , Tükenmişlik sendromu , Ulu’l-Azm peygamberler , Peygamber kıssaları , Başa çıkma

Burnout Syndrome and Coping Processes in the Qur’an from a Modern Psychology Perspective

Öz

Burnout is one of the important concepts of modern psychology and is a syndrome that has been frequently discussed in the psychology literature in recent years and is generally characterized by emotional, physical and mental exhaustion resulting from the long term accumulation of work and life stress. This study was conducted to examine the psychological and emotional processes of the Magnificent Prophets mentioned in the Qur’an, Prophet Noah, Prophet Abraham, and Prophet Moses, in the face of the difficulties they encountered while fulfilling the duty of preaching given to them by Allah, in the context of burnout syndrome and its sub-dimensions by taking the stories in the Qur’an as reference. In the study conducted using descriptive and content analysis and phenomenological approach methods, taking the stories in the Qur’an as reference, it was found that the prophets tried to fulfill the preaching duties given to them by Allah for years without getting tired or bored, but despite their efforts, their people constantly opposed them, rejected and denied their call, ridiculed them, disrespectfully hurt them by accusing them of being crazy and liars, and even tried to prevent the prophets from their preaching duties. It has been determined that the Magnificent Prophets, who are the subjects of the research, experienced different levels of distress, emotional difficulties and different sub-dimensions of the burnout syndrome as a result of being human, in the face of these challenging external conditions they experienced during the preaching process. On the other hand, it has been determined that the prophets showed superior resistance and determination in coping with these processes by following a path such as turning to Allah, taking refuge in Him, requesting His help, trusting in Him, showing patience, determining a positive goal, setting a limit and a distance against negative effects and finally emigrating from negative environments and conditions. Based on the findings obtained in the research, it has been concluded that the stories of the prophets in the Qur’an offer important arguments and strategies for individuals experiencing burnout syndrome to cope with these processes and to overcome the effects of burnout syndrome, that the stories of the prophets also carry deep meanings from a psychological perspective and that the success of the prophets in these processes can serve as a guide for humanity to cope with its general psychological burdens. In short, religious texts provide deep information on mental health and contain important themes from a psychological perspective.

Anahtar Kelimeler

Burnout , Burnout syndrome , Magnificent prophets , Stories of the prophets , Coping

Kaynakça

• Akten, S. (2007). Rehber öğretmenlerin mesleki tükenmişlik düzeylerinin incelenmesi (Tez No. 240932) [Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ardıç, K., & Polatcı, S. (2008). Tükenmişlik sendromu: Akademisyenler üzerinde bir uygulama (GOÜ Örneği). Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(2), 69-96.
• Ardıç, K., & Polatcı, S. (2009). Tükenmişlik sendromu ve madalyonun öbür yüzü: İşle bütünleşme, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, (32), 21-46. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/66520
• Arı, G. S., & Bal, E. Ç. (2008). Tükenmişlik kavramı: Birey ve örgütler açısından önemi. Celal Bayar Üniversitesi Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 15(1), 131-148.
• Bakker, A. B., Demerouti, E., & Sanz-Vergel, A. I. (2014). Burnout and work engagement: The JD–R approach. Annual Review of Organizational Psychology and Organizational Behavior, (1), 389–411. https://doi.org/10.1146/annurev-orgpsych-031413-091235
• Bauer, J., Häfner, S., Kächele, H., Wirsching, M., & Dahlbender, R. W. (2003). Burn-out und Wiedergewinnung seelischer Gesundheit am Arbeitsplatz [The burn-out syndrome and restoring mental health at the working place]. Psychotherapie, Psychosomatik, medizinische Psychologie, 53(5), 213–222. https://doi.org/10.1055/s-2003-38865
• Bährer-Kohler, S. (2012). Social determinants and mental health. Nova Science. https://doi.org/10.1177/1468017313499463
• Baysal, A. (1995). Lise ve dengi okul öğretmenlerinde meslekte tükenmişliği etki eden faktörler (Tez No. 41372) [Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Burke, R. J., Shearer, J., & Deszca, G. (1984). Burnout among men and women in police work: An examination of the Cherniss model. Journal of Health and Human Resources Administration, 7(2), 162-188. Spaef. https://doi.org/10.1111/j.1936-4490.1984.tb00729.x
• Bridgeman, P. J., Bridgeman, M. B., & Barone, J. (2018). Burnout syndrome among healthcare professionals. AJHP: American Society of Health-System Pharmacists, 75(3), 147-152. https://doi.org/10.2146/ajhp170460 Budak, G., & Dalkılıç, S. O., (2005). Tükenmişlik ve tükenmişliği etkileyen örgütsel faktörlerin analizine ilişkin akademik personel üzerinde bir uygulama. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 20(2), 95-108.
• Baumeister, R. F., Stillwell, A. M., & Heatherton, T. F. (1994). Guilt: An interpersonal approach. Psychological Bulletin, 115(2), 243–267. https://doi.org/10.1037/0033-2909.115.2.243
• Bozdoğan, S. C. (2020). Aşırı iş yükünün, tükenmişlik, iş stresi ve işten ayrılma niyeti üzerindeki etkisi (Tez No. 620929) [Doktora Tezi, Korkut Ata Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Cherniss, C. (1988). Observed supervisory behavior and teacher burnout in special education. Exceptional Children, 54(5), 449–454. https://doi.org/10.1177/001440298805400508
• Cresswell, S. L., & Eklund, R. C. (2007). Athlete burnout: A longitudinal qualitative study. The Sport Psychologist, 21(1), 1–20. https://doi.org/10.1123/tsp.21.1.1
• Drummond D. (2015). Physician Burnout: Its Origin, Symptoms, and Five Main Causes. Family practice management, 22(5), 42–47.
• Das, M., Ghosh, S.K. (2020). Summary and future research. In: Enhanced Bayesian Network Models for spatial time series prediction. Studies in Computational Intelligence, (858), 137–142. https://doi.org/10.1007/978-3-030-27749-9_9
• Derobbio, R. A. (1995). Factors accounting for burnout among secondary school teachers. Dissertation Abstract International, 56(7), 2500 -2501 A.
• Ertürk, E., & Keçecioğlu, T. (2012). Çalışanların iş doyumları ile mesleki tükenmişlik düzeyleri arasındaki ilişkiler: Öğretmenler üzerine örnek bir uygulama. Ege Akademik Bakış Dergisi, 12(1), 39-52.
• Edelwich, J., & Brodsky, A. (1980). Burnout: Stages of disillusionment in the helping professions. Human Services. https://doi.org/10.1177/019263658106544520
• Enzmann, D., Schaufeli, W. B., Janssen, P., & Rozeman, A. (1998). Dimensionality and validity of the Burnout Measure. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 71(4), 331- 351. https://doi.org/10.1111/j.2044-8325.1998.tb00680.x
• Farber, B. A. (2000). Introduction: Understanding and treating burnout in a changing culture. Journal of Clinical Psychology, 56(5), 589–594. https://doi.org/10.1002/(SICI)10974679(200005)56:5%3C589::AID-JCLP1%3E3.0.CO;2-S
• Freudenberger, H.J. (1974). Staff Burn‐Out”. Journal of Social Issues, 30(1), 159-165. http://dx.doi.org/10.1111/j.1540-4560.1974.tb00706.x
• Freudenberger, H.J. (1975). The staff burn-out syndrome in alternative institutions. Psychotherapy: Theory, Research & Practice, 12(1), 73–82. https://doi.org/10.1037/h0086411
• Freudenberger, H.J. (1977). Burn-out: Occupational hazard of the child care worker. Child Care Quarterly, 6(2), 90-99. https://doi.org/10.1007/BF01554695
• Friedman, I. A. (1991). High- and low-burnout schools: School culture aspects of teacher burnout. The Journal of Educational Research, 84(6), 325–333. https://doi.org/10.1080/00220671.1991.9941813
• Friedman, I. A. (1995). Student behavior patterns contributing to teacher burnout. The Journal of Educational Research, 88(5), 281–289. https://doi.org/10.1080/00220671.1995.9941312
• Friesen, D., & Sarros, J. C. (1989). Sources of burnout among educators. Journal of Organizational Behavior, 10(2), 179–188. https://doi.org/10.1002/job.4030100208
• Gabriel, K. P., & Aguinis, H. (2022). How to prevent and combat employee burnout and create healthier workplaces during crises and beyond. Business Horizons, 65(2), 183-192. https://doi.org/10.1016/j.bushor.2021.02.037
• Giorgi, A. (2009). The Descriptive phenomenological method in psychology: A modified Husserlian approach. Duquesne University.
• Göktepe, K, A. (2016). Tükenmişlik sendromu. Nesil.
• Hock, R. R. (1988). Professional burnout among public school teachers. Public Personnel Management, (17), 167-189. http://dx.doi.org/10.1177/009102608801700207
• Izgar, H. (2001). Okul yöneticilerinde tükenmişlik. Nobel.
• Jackson, S. E., & Schuler, R.S. (1983). Preventing employee burnout. Personnel, 60(2), 58–68.
• Kahill, S. (1988). Symptoms of professional burnout: A review of the empirical evidence. Canadian Psychology / Psychologie canadienne, 29(3), 284–297. https://doi.org/10.1037/h0079772
• Karasar, N. (2012). Bilimsel araştırma yöntemi (26. baskı) Nobel.
• Koenig, H. G., McCullough, M. E., & Larson, D. B. (2001). Handbook of religion and health. Oxford University. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195118667.001.0001
• Koenig, H. G. (2012). Religion, spirituality, and health: The research and clinical implications. International Journal of Psychiatry in Medicine, 43(3), 253-270. https://doi.org/10.5402/2012/278730
• Karaman, H., vd. (2020) Kur'an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Diyanet.
• Leiter, M. P., & Maslach, C. (1988). The impact of interpersonal environment on burnout and organizational commitment. Journal of Organizational Behavior, 9(4), 297–308. https://doi.org/10.1002/job.4030090402
• Leiter, M. P., & Maslach, C. (2009). Nurse turn over: The mediating role of burnout. Journal of Nursing Management, 17(3), 331-339. http://dx.doi.org/10.1111/j.1365-2834.2009.01004.x
• Maslach, C. (1976). Burned-out. Human Behavior, 5(9), 16-22.
• Maslach, C. (1978). The Client role in staff burn‐out. Journal of social issues, 34(4), 111-124. https://doi.org/10.1111/j.1540-4560.1978.tb00778.x
• Maslach, C. (1982). Burnout: The cost of caring. Englewood Cliffs (ss. 1-24). Prentice-Hall.
• Maslach C., & Jackson, S. E. (1981). The Measurement of Experienced Burnout, Journal of Occupational Behaviour, 2(2), 99-113.
• Maslach, C., & Jackson, S.E. (1982). Burnout in health professions: A social psychological analysis. In G. S. Sanders & J. Suls (Eds.), Social Psychology of Health and Illness, Erlbanm, Hillsdale, 227-251.
• Maslach, C., & Leiter, M. P. (1997). The truth about burn out: How organizations cause personal stress and what to do about it. Jossey-Bass.
• Maslach, C., & Leiter, M. P. (2008). Early predictors of job burnout and engagement. Journal of Applied Psychology, 93(3), 498-512. https://doi.org/10.1037/0021-9010.93.3.498
• Maslach C., & Leiter M. P. (2016). Burnout. In Stress: Concepts, cognition, emotion, and behavior (pp. 351–357). Academic. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-800951-2.00044-3
• Maslach, C., & Leiter, M. P. (2016). Understanding the burnout experience: Recent research and its implications for psychiatry. World Psychiatry, 15(2), 103-111. https://doi.org/10.1002/wps.20311
• Maslach, C., Schaufeli, W. B., & Leiter, M. P. (2001). Job burnout. Annual Review of Psychology, 52, 397–422. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.52.1.397
• Maslach, C., & Goldberg, J. (1998). Prevention of burnout: New perspectives. Applied & Preventive Psychology, 7(1), 63–74. https://doi.org/10.1016/S0962-1849(98)80022-X
• Maslach, C., & Pines, A. (1977) The Burn-out Syndrome in the Day care Setting. Child Care Quarterly, 6(2), 100-113. https://doi.org/10.1007/BF01554696
• Maslach, C. & Zimbardo, P.G. (1982). Burn-out the cost of caring, Prentice-Hall.
• Meier, S. T., & Davis, S. R. (1982). Burnout: A term in search of a theory. American Psychological Association.
• Murat, M. (2000). Sınıf öğretmenlerinde 10 yıllık meslek sürecinde tükenmişliğin gelişiminin haritalanması ve bazı değişkenlere göre incelenmesi (Tez No. 94412) [Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Özer, R. (1998). Rehber öğretmenlerde tükenmişlik düzeyi, nedenleri ve çeşitli değişkenlere göre incelenmesi (Tez No. 86257) [Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Pargament K. I. (1997). The psychology of religion and coping: Theory, research, practice. Guilford. Pines, A. F., & Aronson, E. (1988). Career burnout: Causes and cures. Free.
• Pines, A. M., Neal, M. B., Hammer, L. B., & Icekson, T. (2011). Job burnout and couple burnout in dual-earner couples in the sandwiched generation. Social Psychology Quarterly, 74(4), 361– 386. https://doi.org/10.1177/0190272511422452
• Perlman, B., & Hartman, E. A. (1982). Burnout: Summary and future research. Human Relations, 35(4), 283–305. https://doi.org/10.1177/001872678203500402
• Pereira, H., Gonçalves, V. O., & Assis, R. M. D. (2021). Burnout, organizational self-efficacy and self-esteem among Brazilian teachers during the Covid-19 pandemic. European Journal of Investigation in Health, Psychology and Education, 11(3), 795-803. https://doi.org/10.3390/ejihpe11030057
• Salvagioni, D. A. J., Melanda, F. N., Mesas, A. E., González, A. D., Gabani, F. L., & Andrade, S. M. D. (2017). Physical, psychological and occupational consequences of job burnout: A systematic review of prospective studies. PloS One, 12(10), e0185781. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0185781
• Sarıkaya, O. (2022). Bireylerin kişilik özellikleri ile tükenmişlik düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi: Beş faktör ve hexaco kişilik modelleri kapsamında karşılaştırmalı bir analiz (Tez No. 774795) [Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Sarros, J. C., & Sarros A. M. (1992). Social support and teacher burnout, Journal of Educational Administration, 30(1), 55-69.
• Schaufeli, W. B., & Buunk, B. P. (2003). Burnout: An overview of 25 years of research in theorizing. In M. J. Winnubst, & C. L. Cooper (Eds.), The handbook of work and health psychology (pp. 383-425). Wiley. https://doi.org/10.1002/0470013400.ch19
• Schaufeli, W. B., & Greenglass, E. R. (2001). Introduction to special issue on burnout and health. Psychology & Health, 16(5), 501-510. http://dx.doi.org/10.1080/08870440108405523
• Seğmenli, S. (2001). Rehber öğretmenlerin tükenmişlik düzeylerinin incelenmesi (Tez No. 100354 [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Soysal, A. (2011). İş yaşamında tükenmişlik. Çimento Endüstrisi İşverenleri Sendikası Dergisi, 25(6), 14-26.
• Sultana, Q. (1996). Special education teachers’ attrition in Kentucky and its reasons. https://eric.ed.gov/?id=ED405681
• Şahin, M. (2019). Tükenmişlik duygusu ve iş stresinin işten ayrılma niyeti üzerine etkileri: Bankacılık sektöründe bir araştırma (Tez No. 545753) [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Ülbeği, İlksun Didem (2016). Yıldırma, iş stresi, tükenmişlik, iş tatmini ve işten ayrılma niyeti arasındaki ilişkiler: Görgül bir araştırma (Tez No. 441380) [Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Weisberg, J., & Sagie, A. (1999). Teachers Physical, Mental And Emotional Burnout: Impact on intention to quit, The Journal of Psychology: Interdisciplinary and Applied, 133(3), 333-339. https://doi.org/10.1080/00223989909599746
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2016). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (11.baskı). Seçkin.
• Yılmaz, Y. (2023). Din kültürü ve ahlak bilgisi öğretmenlerinin iş doyum ve mesleki tükenmişlik düzeylerinin incelenmesi (Tez No. 792259) [Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.