OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA HALK SAĞLIĞI VE KORUYUCU HEKİMLİK: AİLE TABABETİNİN DERECE-İ EHEMMİYETİ ÖRNEĞİ

Yıl 2025, Sayı: 104, 433 - 445

Nimet Sekman

https://doi.org/10.17753/sosekev.1773947

Öz

Osmanlı toplumunda sağlık eğitimi ve koruyucu hekimlik anlayışının gelişimini daha yakından görmek, yalnızca tıbbî gelişmeleri değil, aynı zamanda sosyal yaşamın ve aile yapısının dinamiklerini de anlamak açısından önemlidir. Bu makalede, Dr. Ahmet Şükrü’nün 1904 yılında yayımlanan “Aile Tababetinin Derece-i Ehemmiyeti” adlı eseri temel alınarak, Osmanlı’da aile sağlığı, koruyucu hekimlik ve sağlık bilinci tematik olarak ele alınmıştır. Araştırmada nitel analiz yöntemi tercih edilmiş hem tarihsel bağlamı kavramak hem de metnin içerdiği pratik önerileri incelemek amacıyla eserin Osmanlıca orijinali ile Türkçe çevirisi karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiş, her iki dildeki metin ayrıntılı biçimde incelenerek, dönemin sağlık pratiklerine ve aile yapısına ilişkin anlatılar sistematik şekilde kodlanmıştır. Sonuçlara bakıldığında, temizlik alışkanlıklarından mizaca dayalı tedavilere kadar pek çok konuda verilen önerilerin, toplumsal sağlığın bütünsel biçimde korunmasına yönelik bir bakış açısı taşıdığı görülmektedir. Ayrıca aile üyelerinin sağlığını merkeze alan koruyucu hekimlik yaklaşımının Osmanlı’da halk sağlığının temel direklerinden biri olduğu dikkat çekmektedir. Eserde ortaya konulan yaklaşımın, günümüz koruyucu sağlık uygulamalarına ışık tutabilecek nitelikte olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Aile tababeti , Halk sağlığı , Koruyucu hekimlik , Osmanlı , Sağlık eğitimi , Tıp tarihi

Public Health and Preventive Medicine in The Ottoman Empire: The Case of Aile Tababetinin Derece-i Ehemmiyeti

Öz

Examining the development of health education and preventive medicine in Ottoman society is significant not only for understanding medical advancements but also for grasping the dynamics of social life and family structure. In this article, family health, preventive medicine, and health consciousness in the Ottoman period are thematically analyzed, based on Dr. Ahmet Şükrü’s treatise "Aile Tababetinin Derece-i Ehemmiyeti" (The Importance of Family Medicine), published in 1904. The qualitative analysis method was employed in the research, and both the original Ottoman Turkish and its Turkish translation were comparatively evaluated in detail to understand the historical context and practical recommendations. Through systematic coding of narratives related to health practices and family structures of the period, the study found that the recommendations provided—from hygiene practices to temperament-based treatments—reflected a holistic perspective aimed at preserving community health. Furthermore, the preventive medical approach emphasizing family members' health is identified as a cornerstone of public health in the Ottoman period. It is suggested that the model presented in this work can offer valuable insights into contemporary preventive health practices.

Anahtar Kelimeler

Family medicine , Health education , Ottoman empire , Preventive medicine , Public health , Social history of medicine

Kaynakça

• A-Rahim, Y. I. (2025). Bowel preparation before colonoscopy in adults. UpToDate. https://www.uptodate.com/contents/bowel-preparation-before-colonoscopy-in-adults [Erişim Tarihi: 21.09.2025].
• Başbakanlık Osmanlı arşivi,DH.MKT. 1311-56, H-23-03-1287. (1311).
• Çavdar, N., & Karcı, E. (2014). XIX. Yüzyil Osmanlı sağlık teşkilatlanması’na dair bibli̇yografik bir deneme. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(4), 255-286.
• Çayır, K. (2021). II. Abdülhamid dönemi̇nde bulaşıcı hastalıklara karşı alınacak korunma ve temizlik tedbirleri hakkında hazırlanan bir nizâmnâme ve değerlendirilmesi. İçinde İslâm’da sağlık ve koruyucu hekimlik (ss. 381-394). Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi. https://www.agri.edu.tr/upload/islamiilimlerfakultesidetay260/sa%C4%9Fl%C4%B1k%20kitap%20t%C3%BCm%2013.09.2021.pdf [Erişim tarihi: 22.10.2025].
• Demirhan, G., & Konukman, F. (2012). Selim Sırrı Tarcan: A Pioneer in the Development of Physical Education and Sports in Turkey. Physical Culture and Sport. Studies and Research, 54(1), 41-48. https://doi.org/10.2478/v10141-012-0005-4
• Desnonsan, A. S. (1890). Aile tâbibi (İlk Baskı). Kitapçı Arakil.
• Doğan, H., & Hot, İ. (2006). Difteri aşısı: Koruyucu hekimlik tarihinden bir örnek. Cerrahpaşa Tıp Dergisi, 37(3), 110-114.
• Erden, F. (1939). Türk hekimleri jübilesi. Kader Basım Evi.
• Erken, A. (2019). Tarihsel bir süreklilik olarak “Türklerde tebabet”: Süheyl ünver ve tıp tarihi enstitüsü. Darulfunun Ilahiyat, Özel Sayı, 151-170. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/917907
• Fahri Paşa, M. (1907). Tıbb-ı Nebeviden bir hediye tababet ve hıfz-ı sıhhat. y.y.
• Hekimbaşı. (t.y.). TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/hekimbasi
• İhsanoğlu, E. (2008). Osmanlı tıbbi bilim literatürü: C. I. IRCICA Yayın.
• İnce, F., & Kalafat, O. (2022). Kırım savaşı srasında Osmanlı devletinde hastane çalişmaları: İngiliz konsolusluk raporlarına göre İngiliz sağlık hizmetleri (1854-1856). Dumlupinar University Journal of Social Science / Dumlupinar Üniversitesi Soysyal Bilimler Dergisi, 71, 189-197. https://doi.org/10.51290/dpusbe.1001478
• Işık, Z. (2022). Sufism in the sense of folk medicine in Ottoman socıety. Hitit Theology Journal / Hitit İlahiyat Dergisi, 21(2), 921-946. https://doi.org/10.14395/hid.1064695
• Krippendorff, K. (2019). Content analysis: An introduction to its methodology. SAGE Publications, Inc. https://doi.org/10.4135/9781071878781
• Lokmacı, S., & Koçyiğit, M. (2024). Osmanlı tıbbında birey ve toplum sağlığı: Günlük yaşam pratiklerinin incelenmesi. 11(5), 3525. https://doi.org/10.46868/atdd.2024.827
• Marsha, R. (2025). Informed procedural consent. UpToDate. https://www.uptodate.com/contents/informed-procedural-consent [Erişim tarihi: 05.06.2025].
• Mayring, P. (2000). Qualitative content analysis. Qualitative Psychology, 1(2), 1-10. https://doi.org/10.17169/fqs-1.2.1089
• Mazon, A. (1927, Ekim 8). Tababet âlemi. Fenni Mecmua, 1, 18.
• Nâci, A. (1892). Maârif. Maârif Dergisi, 52, 16.
• PharmaCompass. (2025). Phenazone drug information. PharmaCompass.Com. https://www.pharmacompass.com/chemistry-chemical-name/phenazone [Erişim Tarihi: 09.07.2025].
• Polat, H. (2021). XIX. Yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı kamu sağlığı: İstanbul’da çiçek salgınlari ve okullardaki aşı uygulamaları. Journal of International Social Research, 14(77), 256-264. https://doi.org/10.17719/jisr.11659
• PubChem. (2024). Antipyrine. Antipyrine. https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/2206 [Erişim Tarihi: 09.07.2025].
• Sabri, E. (1924). Köy hekimi (C. 1). y.y.
• Saib, İ. (1926). Âile—Köy—Mekteb eczahanesi. İkbal Kütüphanesi.
• Sarı, N. (2025). Hekimbaşı. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/hekimbasi
• Sıhhiye mecmuası. (1925, Mart 12). Mesai-i Sıhhiye, 5, 96.
• Sneader, W. (2005). Drug discovery: A history (John Wiley&Sons, Ltd). John Wiley & Sons. https://doi.org/10.1002/0470015535
• Şerafeddin Bin Arif. (1889). Ev hekimi (Dersaadet). Bin Arif.
• Şükrü, Dr. A. (1904). Aile tababetinin derece-i ehemmiyeti (Dersaadet). Cihan Kütüphanesi.
• Şükrü, Dr. A. (1910). Gençlere nasâyih-i sıhhiye ve mukaddime-i verem (Dersaadet). Şükrü.
• Tarcan, S. S. (1913). Osmanlı askerinin dağarcığı (Sancakcıyan Matbaası). Selim Sırrı.
• Tektaş, Ş. H. (2025, Temmuz 21). Tarihçi-yazar zafer bilgi ile röportaj. Somuncubaba. https://www.somuncubaba.net/makale/tarihci-yazar-zafer-bilgi-ile-roportaj [Erişim tarihi: 21.07.2025].
• Uludağ, O. Ş. (1925). Beş buçuk asırlık türk tababeti tarihi... Matbaa-i Amire.
• Ünver, Dr. A. S., & Nafiz, Dr. F. (1935). Türk tıp tarihi arşivi. İsamveri. https://isamveri.org/pdfsbv/D01323/1935_1/1935_1_UNVERAS2.pdf [Erişim Tarihi: 14.10.2025].
• Üryanizade, A. V. (1919, Ocak 2). Köy hocası. Efkaf Matbaası, 1(3), 12.
• Vahid, A. (1927). Büyük çocukların beslenme usûlleri... Resimli Ay Matbaası.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2021). Nitel araştırma yöntemleri (8.basım). Seçkin.