PRE-URARTIAN (EARLY IRON AGE) GROOVED POTTERY OF THE LOCAL COMMUNITIES OF EASTERN AND SOUTHEASTERN ANATOLIA (NAIRI-URUATRI LANDS) AND ITS INFLUENCE IN THE URARTIAN POTTERY

Yıl 2022, Sayı: 4, 1 - 35, 31.12.2022

Aynur Özfirat

https://doi.org/10.55061/srmka.1212059

Öz

The highland of eastern Anatolia, southern Caucasia and north-western Iran were the main territory of pre-Urartians, in other words, small local independent polities of the land of Nairi and Uratri communities. Grooved ware related to the local communities of Nairi-Uruatri lands is spread for centuries over this vast area associated with other distinct pottery groups in peripheries during the EIA, from the c. 13th-12th centuries to the 9th century BC. It decreasingly continued with new forms during the MIA until the 7th century BC. The distribution and chronology of the grooved pottery well matched the borders and dates of the Nairi and Uruatri lands mentioned in Middle Assyrian sources starting from the 13th century BC. The fortified site area, the settlement system of the Nairi and Uruatri territory, which is the formation of a mobile-sedentary lifestyle of local communities, also contains these borders. The existence of grooved ware beyond eastern Anatolia in the south indicates to spread of these agro-pastoral groups in the Upper Tigris Valley during the temporary void of the Assyrian Empire. The eastern side of the Lake Van basin within the vast pre-Urartian land shows a particular situation with its different pottery subgroups and fine wares. It seems that Urartian red polished ware (Biainili ware) was derived from the pinkish-buff red slipped ware of the pre-Urartian period on the northern and eastern shores of Lake Van, where major pre-Urartian and Urartian settlements were located and most probably the core area of grooved ware. The eastern side of Lake Van, which is the heartland of the Urartian Kingdom, is also well matched to Uruatri land. The characteristics of the foundation of the Urartian Kingdom seem mainly developed based on the local traditions of the pre-Urartians who lived in the eastern part of Lake Van, which later became the capital of the Urartian Kingdom.

Anahtar Kelimeler

Pre-Urartu, Nairi, Uruatri, Grooved Ware, Early Iron Age, Urartu, Eastern-Southeastern Anatolia

PRE-URARTU (ERKEN DEMİR ÇAĞ) DOĞU VE GÜNEYDOĞU ANADOLU YEREL TOPLULUKLARI (NAİRİ-URUATRİ ÜLKELERİ) YİVLİ ÇANAK ÇÖMLEĞİ VE URARTU’DAKİ ETKİSİ

Öz

Doğu Anadolu yüksek yaylası, güney Kafkasya ve kuzeybatı İran pre-Urartu merkezi bölgesidir, bu alan bir başka tanımlamayla küçük yerel bağımsız yönetimler olan Nairi ve Uratri topluluklarının ülkesidir. Nairi-Uruatri ülkelerinin yerel topluluklarını temsil eden yivli çanak çömlek kenar bölgelerdeki ilişkili diğer çanak çömlek gruplarıyla birlikte bu geniş alanda oldukça uzun bir süre, Erken Demir Çağ boyunca, ykl. MÖ 13-12. yüzyıllardan MÖ 9. yüzyıla kadar var olmuştur. Orta Demir Çağ’nda ise azalarak ve yeni formlarla MÖ 7. yüzyıla kadar devam eder. Yivli çanak çömleklerin dağılımı ve kronolojisi, MÖ 13. yüzyıldan itibaren Orta Asur kaynaklarında bahsedilen Nairi ve Uruatri ülkelerinin sınırları ve tarihleriyle uyumludur. Yerleşik-mobil bir yaşam tarzına sahip olan Nairi ve Uruatri ülkelerinin yerel gruplarının yerleşim sistemi olan kale kent bölgesi de bu sınırları kapsar. Güneyde Doğu Anadolu'nun ötesinde yivli malın varlığı ise Asur İmparatorluğu'nun geçici boşluğu sırasında bu agro-pastoral grupların Yukarı Dicle Vadisi'ne yayıldığını gösterir. Geniş pre-Urartu toprakları içinde Van Gölü havzasının doğu kısmı, farklı çanak çömlek alt grupları ve kaliteli çanak çömleği ile özel bir durum gösterir. Urartu kırmızı cilalı çanak çömleği (Biainili malı), pre-Urartu ve Urartu dönemlerine ait büyük yerleşimlerin bulunduğu ve büyük bir olasılıkla yivli çanak çömleğin çekirdek alanı olan Van Gölü'nün kuzey ve doğu kıyılarındaki pre-Urartu dönemi pembemsi-devetüyü kırmızı astarlı maldan türemiş görünür. Urartu Krallığı'nın merkezi bölgesi olan Van Gölü'nün doğu kısmı aynı zamanda Uruatri ülkesiyle aynı sınırları kapsar. Urartu Krallığı'nın kuruluş özellikleri, daha sonra Urartu Krallığı'nın başkenti olan Van Gölü'nün doğu kesiminde yaşayan pre-Urartuların yerel gelenekleri temelinde gelişmiş görünür.

Anahtar Kelimeler

Pre-Urartu, Nairi, Uruatri, Yivli Mal, Erken Demir Çağ, Urartu, Doğu-Güneydoğu Anadolu, Pre-Urartu, Nairi, Uruatri, Grooved Ware, Early Iron Age, Urartu, Eastern-Southeastern Anatolia

Kaynakça

• Altunkaynak-Özdemir 2019 G. Altunkaynak - M. A. Özdemir, "Alaybeyi Höyük Demir Çağ Tabakaları ve Bulguları", Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovasında Yeni Bir Kesif: Alaybeyi Höyük, (Ed. G. Altunkaynak), TANAP-Erzurum Müze Müdürlüğü, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara 2019, 183-274.
• Balkan-Sümer 1965 K. Balkan-O. Sümer, "1965 Yılı Ani Kazıları Hakkında Kısa Rapor", Türk Arkeoloji Dergisi XIV/1-2, 1965, 103-118.
• Bartl 1988 K. Bartl, Norşun-Tepe. Die frühe Eisenzeit, Ph.D. Dissertation, Freie Universität Berlin 1988.
• Bartl 1994 K. Bartl, "Die frühe Eisenzeit in Ostanatolien und ihre Verbindungen zu den benachbarten Regionen", Baghdader Mitteilungen 25, 1994, 473-518.
• Bartl 2001 K. Bartl, "Eastern Anatolia in the Early Iron Age", Migration und Kulturtransfer: Der Wandel vorder - und zentralasiatischer Kulturen im Umbruch vom 2. zum 1. vorchristlichen Jahrtausend, Akten des Internationalen Kolloguiums (23.-26. November 1999 Berlin), (Eds. R. Eichmann, H. Parzinger), Eurasien-Abteilung, Orient- Abteilung des Deutschen Archäologischen Instituts, Dr. Rudalf Habelt GmbH, Bonn 2001, 383-410.
• Brancato 2017 R. Brancato, Settlement Patterns and Political Landscapes in the Upper Tigris River Valley, Studies on the Ancient Near East and the Mediterranean (SANEM 2), Arbor Sapientiae Editore, Roma 2017.
• Belli 2009 O. Belli, "2007 Yılı Van-Yoncatepe Sarayı, Nekropolü ve Kenti Kazıları", 30. Kazı Sonuçları Toplantısı 1 (Ankara 26-30 Mayıs 2008), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara 2009, 423-448. Bilgi 1987
• Ö. Bilgi, "Köşkerbaba Höyük Kazısı, 1979 – Köşkerbaba Höyük Excavations, 1979", Aşağı Fırat Projesi 1978-1979 Çalışmaları – Lower Euphrates Project 1978-1979 Activities, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Aşağı Fırat Projesi Yayınları - Middle East Technical University Lower Euphrates Project Publications Seri I, No 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987, 233-256.
• Bilgi 1991 Ö. Bilgi, "Iron Age Pottery from Köşkerbaba Höyük", Anatolian Iron Ages 2: The Proceeding of the Second Iron Ages Colloquium Held at İzmir, 4-8 May 1987 (Eds A. Çilingiroğlu, D. French), British Institute of Archaeology at Ankara Monograph 13, Oxbow Monograph 13, Oxford 1991, 11-28.
• Biscione, R. 2002 R. Biscione, "The Iron Age settlement pattern: pre-Urartian and Urartian periods", The North-Eastern Frontier: Urartians and Non-Urartians in the Sevan Lake Basin: I. The Southern Shores, (Eds. R. Biscione, S. Hmayakyan, N. Parmegiani), CNR Istituto di Studi sulle civiltà dell’Egeo e del Vicino Oriente, Documante Asiana VII, Rome, 2002, 351–370.
• Biscione, R. 2003 R. Biscione, "Pre-Urartian and Urartian settlement patterns in the Caucasus, two case studies: The Urmia Plain, Iran, and the Sevan Basin, Armenia", Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, (Eds. A. T. Smith, K. S. Rubinson), University of California, Cotsen Institute of Archaeology 47, Los Angeles, 2003, 167–184.
• Blaylock 2016 S. Blaylock, Tille Höyiik 3.2. The Iron Age: Pottery, Objects and Conclusions, The British Institute at Ankara Monograph 50, London 2016.
• Bozkurtlar 1979 C. Bozkurtlar, "Kertenkele Kayalığı Fortress and Necropolis 1974-75", Anatolian Studies 26, 1979, 45-47.
• Çavuşoğlu 2011 R. Çavuşoğlu, "Eski-Erciş Çelebibağ Höyüğü Tunç ve Demir Çağ Tabakaları Üzerine Bir Değerlendirme", Höyük, 3, 2011, 1-14.
• Çilingiroğlu 1991 A. Çilingiroğlu, "The Early Iron age at Dilkaya", Anatolian Iron Ages 2: The Proceedings of the Second Anatolian Iron Ages Colloquium held at İzmir, 4-8 May 1987, (Eds. A. Çilingiroğlu, D. H. French), British Institute at Ankara 13, Oxford 1991, 29-38.
• Çilingiroğlu 1993 A. Çilingiroğlu, "Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları Kapanış", XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı I (Ankara, 25-29 Mayıs 1992), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara 1993, 469-491.
• Duru 1979 R. Duru, Keban Projesi Değirmentepe Kazısı 1973 - Keban Project Değirmentepe Excavatıons 1973, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları - Middle East Technical University Keban Project Publications Seri III, No 2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1979.
• Erdem 2009 A. Ü. Erdem, "Van Gölü Havzası’nda Bulunan Demir Çağ Yivli Çanak Çömleğinin Urartu Kalelerindeki Varlığı", Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Deniz’in Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, (Eds. H. Sağlamtimur, E. Abay, Z. Derin et al.), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2009, 299-307.
• Erdoğan et al. 2021 S. Erdoğan, M. Erçek, Y. Çiftçi, H. Biber, H. Yılmaz, G. Ayaz, "Muş/Varto Tepeköy Höyüğü Tunç Çağları", Anadolu Araştırmaları 25, 2021, 61-86.
• Erzen et al. 1963 (1965) A. Erzen-E. Bilgiç-Y. Boysal-B. Öğün, "Van Çevresi 1963 Çalışmaları", Türk Arkeoloji Dergisi XII-2, 1963 (1965), 34-36.
• Esin 1970 U. Esin, "Tepecik Kazısı, 1968 Yılı Ön Raporu - Tepecik Excavation 1968 Campaign, Preliminary Report", Keban Projesi 1968 Yaz Çalışmaları - Keban Project 1968 Summer Work, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları – Middle East Technical University Keban Project Publications Seri I, No I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1970, 146-178.
• Esin 1971 U. Esin, "Tepecik Kazısı, 1969 - Tepecik Excavation 1969", Keban Projesi 1969 Çalışmaları - Keban Project 1969 Activities, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları - Middle East Technical University Keban Project Publications Seri I, No 2, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1971, 107-129.
• Esin 1974 U. Esin, "Tepecik Kazısı, 1971 - Tepecik Excavation 1971", Keban Projesi 1971 Çalışmaları - Keban Project 1971 Activities, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları - Middle East Technical University Keban Project Publications Seri I, No 4, Ankara 1974, 123-135.
• Esin 1987 U. Esin, "Değirmentepe Kazısı, 1979 - Değirmentepe Excavations, 1979", Aşağı Fırat Projesi 1978-1979 Çalışmaları - Lower Euphrates Project 1978-1979 Activities, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Aşağı Fırat Projesi Yayınları - Middle East Technical University Lower Euphrates Project Publications, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1987, 89-130.
• Görsdorf et al. 2002 J. Görsdorf-H. Hauptmann-G. Kashau, "l4C-Datierumgen zur Schichtabfolge des Lidar Höyük, Südost Türkei", Berliner Beiträge zur Archäometrie 19, 2002, 63-70.
• Guarducci 2011 G. Guarducci, Facing an Empire: Hirbemerdon Tepe and the Upper Tigris Region During the Early Iron Age and Neo-assyrian Period, (Gorgias Dissertations in Near Eastern Studies 56), Gorgias Press, Piscataway, 2011.
• Guardicci, 2012 G. Guardicci, "Nairi Ware: La produzione ceramica in Anatolia sud-orientale fra I'Eta del Bronzo Tardo e I'Eta del Ferro Medio", Studi di Archeologia del Vicino Oriente: Scritti degli allievi fiorentini per Paolo Emilio Pecorella, (Ed. S. Mazzoni), Frenze University Press, Frenze, 245–274.
• Guardicci, 2016 G. Guardicci, "Phase IVA and IVB: The Early and Middle Iron Age", Hirbemerdon Tepe Archaeological Project 2003-2013 Final Report: Chronology and Material Culture, (Ed. N. Laneri), BraDypUS, Bologna 2016, 95-98.
• Guardicci, 2019 G. Guardicci, Nairi Lands: The Identity of the Local Communities of Eastern Anatolia, South Caucasus andPeriphery During the Late Bronze and Early Iron Age. A Reassessment of the Material Culture and the Socio-Economic Landscape, Oxbow Books, Oxford &Philadelphia 2019.
• Guarducci-Laneri 2010 G. Guarducci-N. Laneri, "Hirbemerdon Tepe during the Iron Age Period: A Case Study in the Upper Tigris River Region" , Anatolica 36, 2010, 17-65.
• Güneri 2008 A. S. Güneri, Erzurum-I Son Tunç Erken Demir Çağı Yerleşmeleri, Anadolu & Avrasya Enstitüsü, Arkeoloji, Anadolu & Avrasya 7-8, İzmir 2008.
• Hammer 2014 E. Hammer, "Highland fortress-polities and their settlement systems in the South Caucasus", Antiquity 88 (341), 2014, 757-774.
• Hauptmann 1969/70 H. Hauptmann, "Norşun Tepe. Historische Geographie und Ergebnisse der Grabungen 1968-69", Istanbuler Mitteilungen 19/20, 1969/70, 21-78.
• Hauptmann 1982 H. Hauptmann, "Norşuntepe Kazıları 1974 - Die Grabungen auf dem Norşuntepe, 1974", Keban Projesi 1974-75 Çalışmaları - Keban Project 1974-1975 Activities, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları - Middle East Technical University Keban Project Publications Seri I, No 7, Ankara 1982, 1-94
• Işıklı 2008 M. Işıklı, "Recent Investigations at Pulur (Erzurum): Observations on Norteast Anatolian Ceramics", Ceramics in Transitions: Chalcolithic Through Iron Age in the Highlands, Proceedings of the Workshop on Ancient Ceramics from the Southern Caucasus and Adjacent Areas (New York, 1-5 December 2003), (Eds. K. S. Rubinson, A. Sagona), Ancient Near East Studies Supplement 27, Peeters Press, Leuven-Paris-Dudley MA., 2008, 267-289.
• Işıklı 2013 M. Işıklı, "The Late Bronze Age of Erzurum Region", Proceedings of the Symposium on Austausch und Kulturkontakt im Südkaukasus und Seinen Angrenzenden Regionen Spätbronze-Früheisenzeit (Wittenberg, 21-24 October 2010), (Eds. A. Mehnert, G. Mehnert, S. Reinhold), Martin-Luther Universtät Halle-Wittenberg, Zentrums für Archäologie und Kulturgeschichte des Schwarzmeerraumes 22, Beier & Beran Verlag, Langenweißbach 2013, 223-235.
• Işıklı-Can 2007 M. Işıklı-B. Can, "Erzurum Region in the Early Iron Age: New Observations", Anatolian Iron Ages 6: The Proceedings of the Sixth Anatolian Iron Ages Colloquium held at Eskişehir, 16–20 Agust 2004, (Eds. A. Sagona and A. Çilingiroğlu), Ancient Near Eastern Studies Supplement 20, Peeters, Leuven 2007, 153–166.
• Işıklı-Erdem 2009 M. Işıklı-A. Ü. Erdem, "A group of early Iron Age pottery from the Erzurum region", Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 41, 2009, 249-268.
• Karg 2001 N. Karg, "Gre Dimse 1999, İlk Sonuçlar - First Sounding at Gre Dimse 1999", lIısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1999 Yılı Çalışmaları - Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Ilısu and Carchemish Dam Reservoirs Activities in 1999, (Eds. N. Tuna, J. Öztürk, J. Velibeyoğlu), ODTÜ-METU, TAÇDAM, Ankara, 2001, 643-693.
• Karg 2002 N. Karg, "Gre Dimse (Ilısu) Research in 2000 - Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları", lIısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları - Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Ilısu and Carchemish Dam Reservoirs Activities in 2000, (Eds. N. Tuna, J. Velibeyoğlu), ODTÜ-METU, TAÇDAM, Ankara, 2002, 699-722.
• Konyar 2004 E. Konyar, "Demir Çağı’nda Doğubayazıt ve Yakın Çevresi Ağrı Dağı Arkeolojik Yüzey Araştırması", Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu (Doğubayazıt 13-14 Eylül 2003), (Ed. O. Belli), Çekül Vakfı, İstanbul, 2004, 51-72.
• Konyar et al. 2018 E. Konyar-B. Genç-B. Konyar-A. Tan-C. Avcı, "Excavations at the Old City, Fortress, and Mound of Van: Work in 2017", Anatolia Antiqua XXVI, 2018, 143-153.
• Korfmann 1982 M. Korfmann, Tilkitepe: Die ersten Ansätze prähistorischer Forschung in der ostlichen Turkei, Istanbuler Mitteilungen Beiheft 26, Verlag Ernst Wasmuth, Tübingen 1982.
• Kozbe 2006 G. Kozbe, "Çanak Çömlek Gelenekleri Işığında Geç Tunç Çağ Sonundan Geç Demir Çağ Sonuna dek Yukarı Dicle Bölgesinde Assur Varlığı", Hayat Erkanal’a Armağan: Kültürlerin Yansıması - Studies in Honor of Hayat Erkanal: Cultural Reflections, (Eds. A. Erkanal-Öktü, E. Özgen, S. Günel et al.), Homer Yayınları, İstanbul 2006, 496-509.
• Kozbe 2008 G. Kozbe, "The Transition From Late Bronze Age To Early Iron Age In The Upper Tigris Region, Southeastern Anatolia: Identifying Changes In Pottery", Ceramics in Transitions: Chalcolithic Through Iron Age in the Highlands, Proceedings of the Workshop on Ancient Ceramics from the Southern Caucasus and Adjacent Areas (New York, 1-5 December 2003), (Eds. K. S. Rubinson, A. Sagona), Leuven-Paris-Dudley MA, Ancient Near East Studies Supplement 27, Peeters Press, 2008, 291-322.
• Matney 2011 T. Matney, "The Iron Age of Southeastern Anatolia", The Oxford Handbook of Ancient Anatolia, 10,000-323 B.C.E., (Eds. S. R. Steadman, G. McMahon), Oxford University Press, New York, 2011, 464-499.
• Matney et al. 2004 T. Matney-M. Roaf-J. MacGinnis-H. McDonald, "Ziyaret Tepe Kazıları, 2001. Excavations at Ziyaret Tepe, 2001", lIısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları - Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Ilısu and Carchemish Dam Reservoirs Activities in 2001, (Eds. N. Tuna, J. Greenhalgh, J. Velibeyoğlu), ODTÜ-METU, TAÇDAM, Ankara, 2004, 387-407.
• Matney et al. 2017 T. Matney-J. MacGinnis-D. Wirck-K. Köroğlu, Ziyaret Tepe: Asur İmparatorluğu’nun Anadolu Sınırlarını Keşfederken, Tekfen Kültür Sanat, İstanbul
• Matney et al. 2020 T. Matney-J. MacGinnis-D. Wirck-K. Köroğlu, "Eighteen years on the frontiers of Assyria: the Ziyaret Tepe Archaeological Project", Proceedings of the 5th ‘Broadening Horizons 5 Civilisations in Contact’ Conference (Udine, 5-8 June 2017) 2: Imperial Connections. Interactions and Expansion from Assyria to the Roman, (Eds. K. Gavagnin, R. Palermo), West & East, Monografie 3, Trieste, 2020, 85-118.
• Masson 1997 V. M. Masson, "Kavkazskiy put’ k tsivilizatsii: voprosy sotsiokul’turnoy interpretatsii", Drevnie Obshchestva Kavkaza v Epokhu Paleometalla (Rannie Kompleksnnye Obshchestva I Voprosy Kul’turnoy Transformatsii), Saint Petersburg, 1997, 124-33.
• Müller 1999a U. Müller, "Die Eisenzeitliche Keramik des Lidar Höyük", Iron Age Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria and Southeastern Anatolia: Papers Presented at the Meetings of the International Table Ronde’ at Heidelberg (1995) and Nieborow (1997) and Other Contributions, (Eds. A. Hausleiter, A. Reiche), Altertumskunde des vorderen Orients 10 Ugarit-Verlag, Münster 1999, 403-434.
• Müller 1999b U. Müller, "Die eisenzeitliche Stratigraphie von Lidar Höyük", Anatolian Iron Ages 4: Proceedings of the Fourth Anatolian Iron Ages Colloquium Held at Mersin, 19-23 May 1997, Anatolian Studies 49, (Eds A. Çilingiroğlu, R. Matthews), British Institute of Archaeology at Ankara, London 1999, 123-131.
• .Müller 2005 U. Müller, "Norşun Tepe and Lidar Höyük. Two Examples for Cultural Change During the Early Iron Age", Anatolian Iron Ages 5: Proceedings of the Fifth Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-12 August 2001 (Eds A. Çilingiroğlu, G. Darbyshire), British Institute of Archaeology at Ankara Monograph 31, London 2005, 107-114.
• Ökse 2015 A. T. Ökse, "Doğu Anadolu Demir Çağı Kültürünün Güneye Yayılımı Yukarı Dicle Havzasından Yeni Bulgular", International Symposium on East Anatolia - South Caucasus Cultures Proceedings II - Uluslararası Doğu Anadolu - Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu Bildiriler II (Erzurum, 10-13 October 2012), (Eds. M. Işıklı, B. Can), Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne 2015, 262-270.
• Ökse-Görmüş 2014 A. T. Ökse-A. Görmüş, "Demir Çağında Salat Tepe", SCRIPTA: Veli Sevin’e Armağan, Arkeolojiyle Geçen Bir Yaşam İçin Yazılar - Essays in Honour of Veli Sevin, A Life Immersed in Archaeology, (Ed. A. Özfırat), Ege Yayınları, İstanbul, 2014, 233-255.
• Özdemir et al. 2021 A.Özdemir-Z. Kılınç-E. Demir, Erken Tunç Çağı’nda Murat Höyük, Ege Yayınları İstanbul 2021.
• Özfırat 2018a A. Özfırat, "The Early Iron Age Cemeteries of the Lake Van Basin: An Overview of Burial Tradition of pre-Urartian", Changes and Developments in Burial Customs in Eastern Anatolia-Southern Caucasus and its Vicinity from the Late Chalcolithic Period to the Late Iron Age, Proceedings of the Session organized at European Association of Archaeologists (EAA) 20th Annual Meeting (İstanbul, 10-14 September 2014), (Eds. A. Özfırat, M. Işıklı, B. Genç), Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi (TÜBA-AR) Özel Sayı, Ankara 2018,149-185.
• Özfırat 2018b A. Özfırat, "Nairi Ware: Late Bronze-Early Iron Age Pottery Tradition in the Lake Van Basin", Context and Connection: Studies on the Archaeology of the Ancient Near East in Honour of Antonio Sagona, (Eds. A. Batmaz, G. Bedianashvili, A. Michalewicz, A. Robinson), Orientalia Lovaniensia Analecta 268, Leuven-Paris-Bristol, CT. Peeters 2018, 161-174.
• Özfırat 2019 A. Özfırat, "Kurgans in the Highlands of Eastern Anatolia: From the Kura-Araxes Period to the Urartian Kingdom", Constructıng Kurgans: Burial Mounds and Funerary Customs in the Caucasus and Eastern Anatolia During the Bronze and Iron Age, Proceedings of the International Workshop Held in Florence, Italy, on March 29-30, 2018, (Eds. N. Laneri, G. Palumbi, S. M. Celka), Center For Ancient Mediterranean and Near Eastern Studies (CAMNES), Studies on the Ancient Near East and the Mediterranean (SANEM 4), Arbor Sapientiae Editore, Roma 2019, 91-104.
• Özfırat 2021a A. Özfırat, "Bronze and Iron Age Cemetery of Ani-Kars", Ancient West & East 20, 2021, 239-255.
• Özfırat 2021b A. Özfırat, "Ernis (Ünseli) Settlement Complex on the northern shore of Lake Van: From the Early Bronze Age (Kura-Araxes) to the Late Iron Age (Achaemenid)", Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi 6 (1), 2021, 85-119.
• Özfırat In Press A. Özfırat, Ağrı Dağında Arkeoloji I: Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı, Mezarlık, Höyük, Kaleler ve Geç Kalkolitik Dönemden Urartu Krallığına Doğubayazıt Ovası - Archeology of Mount Ağrı I: Bozkurt Kurgan Cemetery Excavations, Cemetery, Mound, Fortresses and the Doğubayazıt Plain from the Late Chalcolithic Period to the Urartian Kingdom, Ege Yayınları.
• Parker-Dodd 2005 B. J. Parker-L. S. Dodd, "The Upper Tigris Archaeological Research Project. A Preliminary Report from the 2002 Field Season", Anatolica, 31, 2005, 69-110.
• Parker et al. 2004 B. Parker-J., A. Creekmore-L. S. Dodd, "Yukarı Dicle Arkeolojik Araştırma Projesi (UTARP): Kenan Tepe’nin Kültürel Tarihinin Ön Sentezi - The Upper Tigris Archaeological Research Project (UTARP): A Preliminary Synthesis of the Cultural History of Kenan Tepe", lIısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları - Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Ilısu and Carchemish Dam Reservoirs Activities in 2001, (Eds. N. Tuna, J. Greenhalgh, J. Velibeyoğlu), ODTÜ-METU, TAÇDAM, Ankara, 2004, 547-80.
• Pulhan-Blaylock 2018 G. Pulhan-S., Blaylock, "Garzan Vadisi’nde Üçbinyıl: Batman, Gre Amer Höyük Kurtarma Kazıları / Three Thousand Years in the Garzan Valley: Batman, The Gre Amer Höyük Salvage Excavations", Batman Müzesi Ilusu Barajı Kurtarma Kazıları / Batman Museum Ilısu Dam Excavations, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü - Batman Müze Müdürlüğü / Turkish Ministry of Culture and Tourism, General Directorate for Monuments and Museums - Batman Museum Directorate, Batman, 111-162.
• Roaf-Schachner 2005 M. Roaf - A. Schachner, "The Bronze Age Transition in the Upper Tigris Region: New Information from Ziyaret Tepe and Giricano", Anatolian Iron Ages 5: Proceedings of the Fifth Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6‐10 August 2001, (Eds. A. Çilingiroğlu, G. Darbyshire), British Institute at Ankara Monograph 31, Ankara, 2005, 115-123.
• Sağlamtemir 1984 H. Sağlamtemir, Van-Dilkaya Kazılarından Çıkan Demir Çağ Çanak Çömleği, Yüksek Lisans Tezi, T.C. Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1984.
• Sagona-Sagona 2000 A. Sagona-C. Sagona "Excavations at Sos Höyük, 1998-2000: Fifth Preliminary Report". Ancient Near Eastern Studies, 37, 2000, 56–127
• Sagona 2012 A. Sagona, "Remarks of East Anatolian Iron Age", Anatolian Iron Ages 7: The Proceedings of the Seventh Anatolian Iron Ages Colloquium Held at Edirne, 19-24 April 2010, 113-130, (Eds. A. Çilingiroğlu, A. Sagona), Ancient Near Eastern Studies Supplement 39, Peeters, Leuven-Paris-Walpole, MA. 2012, 253-267.
• Salvini 1967 M. Salvini, Nairi e Ur(u}atri: Contribulo alla storia della formazione del regno di Urartu, Edizioni dell'Ateneo, Roma 1967.
• Salvini 2006 M. Salvini, Urartu Tarihi ve Kültürü (İtalyanca’dan çev. B. Aksoy), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2006.
• Schachner 2002 A. Schachner, "Ausgrabungen in Giricano (2000-2001) Neue Forschungen an der Nordgrenze des Mesopotamischen Kulturraums", Istanbuler Mitteilungen 52, 2002, 9- 57.
• Sevin 1986 V. Sevin, "Malatya-Elazığ-Bingöl İlleri Yüzey Araştırması, 1985", I V . Araştırma Sonuçları Toplantısı (Ankara 26-30 Mayıs 1986), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara 1986, 279-300.
• Sevin 1996 V. Sevin, "Van/Ernis (Ünseli) Nekropolü Erken Demir Çağ Çanak Çömlekleri", Anadolu Araştırmaları: Prof. Dr. Afif Erzen'e Armağan XIV, 1996, 439-467.
• Sevin 2005 V. Sevin, "Son Tunç/Erken Demir Çağ Van Bölgesi Kronolojisi: Kökeni Aranan Bir Devlet-Urartu", Belleten LXVIII-252, 2005, 355-400.
• Sevin 2014 V. Sevin, "Van/Ernis-Evditepe ve Alacahan Mezarlık ve Yerleşimleri Işığında Kimi Düşünceler: Demir Çağlar Sorunu", Armağan Erkanal’a Armağan: Anadolu Kültürlerine Bir Bakış - Compiled in Honor of Armağan Erkanal: Some Observations on Anatolia Cultures, (Eds. N. Çınardalı Karaarslan et al.), Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi: Ankara 2014, 355-367.
• Sevin 2015 V. Sevin, Hakkari Taşları II: Gizemin Peşinde, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
• Sevin-Kavaklı 1996 V. Sevin-E. Kavaklı, Bir Erken Demir Çağı Nekropolü Van - Karagündüz. An Early Iron Age Necropolis, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 1996.
• Sevin-Özfırat 2001 V. Sevin-A. Özfırat, "Van-Karagündüz Excavations", İstanbul University's Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000), (Ed. O. Belli), İstanbul University Rectorate Publication No. 4285, İstanbul 2001, 140-144.
• Summers 1993 G. D. Summers, Tille Höyük 4. The Late Bronze Age and the Iron Age Transition, British Institute of Archaeology at Ankara Monograph 15, London 1993.
• Şenyurt 2005 Y. Şenyurt, Büyükardıç: Doğu Anadolu’da Bir Erken Demir Çağ Tepe Yerleşmesi, Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları 2, Ankara 2005.
• Tekin 2006 H. Tekin, "Yatay Oluk Bezekli Bir Seramik Grubunun Ele Geçti i Yeni Bir Merkez: Hakemi Use", Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 23/1, 2006, 151- 172.
• Van Loon 1978 M. Van Loon, "Architecture and Stratigraphy", Korocutepe 2. Final Report on the Excavations of the Universities of Chicago, California (Los Angeles) and Amsterdam in the Keban Reservoir, Easlem Anatolia 1968-1970 (Ed. M.N. van Loon), Studies in Ancient Civilisations, North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1978, 3-45.
• Winn 1980 M. M. Winn, "The Early Iron Age pottery", Korocutepe 3: Final Report on the Excavation of the Universities of Chicago, California (LA) and Amsterdam in the Keban Reservoir, Eastern Anatolia 1968–1970 (Ed. M.N. van Loon), Studies in Ancient Civilisations, North-Holland Publishing Company, Amsterdam 1980, 155-176.