Irmak – Zonguldak Railway Line: Architectural Structuring Between Karabük (İsmetpaşa) and Zonguldak

Yıl 2023, , 169 - 203, 23.09.2023

Gizem Kalay , Ayşen Esra Bölükbaşı Ertürk

https://doi.org/10.29135/std.1122249

Öz

In the Early Republican Period, building a railway line is more than just an investment in transportation. One of the most important reasons supporting the ideological foundations of the newly established independent Republic of Turkey, such as not being dependent on the West, and being independent and national, has been the railways. For this reason, the railways remaining from the Ottoman Empire were purchased from foreigners in order to nationalize them, and in addition to these, new railways were built to meet the needs of the young republic. Before the Republic, 70% of the railways were in the east of Ankara – Konya direction; but with the newly built railways, the proportional distribution, 46% is in the west and 54% is in the east, which can be considered almost equal today, was obtained. The railway lines built in this period are also architecturally important because they contain railway structures, which are important examples of Early Republican Period architecture. Additionally, in this period, many different projects were designed by different foreign countries. Those projects were mainly classified as Class I, Class II, Class III, and Class IV. Those projects were used repeatedly all over the country. One of the railway lines built in the Early Republican Period and built with those classified projects is the Irmak - Filyos railway line, which is known as the “Railway to Coal”. The construction of the line started from Filyos in May 1927 and the 391-kilometer-long line began to be used in 1935. This railway line is important because it connects the hard coal in Zonguldak, transported only by sea before the railway, to Central Anatolia. Kardemir, Filyos Brick Factory, and ÇATES, which are coal-dependent industrial facilities, are also located on this railway line. Also Zonguldak - Karabük part of the railway is highly important for the city of Karabük. The railway station in Karabük enabled the establishment of the Kardemir Iron and Steel Factory, and the factory enabled Karabük to become a city by immigration.
Within the scope of the study, the importance of the line for Karabük and Zonguldak provinces was discussed, 34 stop points within the borders of Karabük - Zonguldak province were examined and the existing station structures at these stops were determined. Among these structures, the station buildings of İsmetpaşa, Karabük, and Çatalağzı stations were built by the Swedish company Nydqvist - Holm, which got the contract for the construction of the Irmak - Filyos railway line. In addition to that, Filyos, Çaycuma, Gökçebey, Kayadibi, Balıkısık, and Eskipazar stations were built with Class IV. Also, it has been determined that Cildikısık, Yeşilyenice, Saltukova, and Işıkveren stations on the line were not built with those classified projects, they are unique. Reflecting the architectural approach of the Early Republican Period, these structures, which are parts of a whole, should be documented and added to the literature, and prevented from falling into an idle state due to the decrease in the frequency of the use of railway transportation.

Anahtar Kelimeler

Industrial Revolution, Railways, Early Republican Period, Irmak – Filyos Railway, Railway Structures

Irmak – Zonguldak Demiryolu Hattı: Karabük (İsmetpaşa) – Zonguldak Arası Demiryolu Mimari Yapılanması

Öz

Erken Cumhuriyet Dönemi’nde demiryolu yapmak ulaşıma yapılmış bir yatırımdan fazlasını ifade etmektedir. Yeni kurulmuş bağımsız bir devlet olan Türkiye Cumhuriyeti’nin Batı’ya bağlı kalmamak, bağımsız ve milli olmak gibi düşünce temellerini destekleyen en önemli unsurlardan biri demiryolları olmuştur. Bu sebeple Osmanlı Devleti’nden kalan, çok büyük bir kısmı yabancı devletlere imtiyazlar verilerek inşa edilmiş demiryolları, ulusallaştırılmaları amacıyla yabancılardan satın alınmış ve bunlara ek olarak genç Cumhuriyet’in ihtiyaçlarına cevap verecek yeni hatlar yapılmıştır. Bu dönemde inşa edilen demiryolu hatları ayrıca Erken Cumhuriyet Dönemi mimarisinin önemli örnekleri olan demiryolu yapılarını bulundurmaları sebebiyle de önemlidir. Söz konusu hatların inşasında tip projelerin sıklıkla kullanıldığı bilinmektedir. Bu projelerin kullanıldığı hatlardan biri de çalışma kapsamında ele alınan, ‘Kömüre Giden Demiryolu’ olarak anılan, 1927 yılında yapımına başlanarak 1935 yılında kullanıma açılan 391 kilometre uzunluğundaki Irmak – Filyos demiryolu hattıdır. Çalışma kapsamında hattın Karabük ve Zonguldak illeri için öneminden bahsedilmiş, Karabük – Zonguldak il sınırları içinde kalan 34 adet durak noktası incelenmiş ve bu duraklarda var olan istasyon yapıları tespit edilmiştir. Bu yapılardan İsmetpaşa, Karabük ve Çatalağzı istasyonlarına ait istasyon binalarının Irmak – Filyos ve Fevzipaşa – Diyarbakır demiryolu hatlarının inşası ihalesini alan Nydqvist – Holm adlı İsveç şirketi tarafından hazırlanmış III. Sınıf proje ile, Filyos, Çaycuma, Gökçebey, Kayadibi, Balıkısık, Eskipazar istasyonlarının ise IV. Sınıf proje ile inşa edilmiş oldukları sonucuna varılmıştır. Ayrıca hat üzerinde bulunan Cildikısık, Yeşilyenice, Saltukova ve Işıkveren istasyonlarının tip proje ile inşa edilmedikleri tespit edilmiştir. Erken Cumhuriyet Dönemi’nin mimari yaklaşımını yansıtan, bir bütünün parçaları olan bu yapıların belgelenerek literatüre kazandırılmaları ve demiryolu ulaşımının kullanım sıklığının azalması sebebiyle atıl duruma düşmelerinin önlenmesi gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sanayi Devrimi, Demiryolu, Erken Cumhuriyet Dönemi, Irmak – Filyos Hattı, İstasyon Binası

Kaynakça

• Adıgüzel, O., & Yüksel, H. (2011). Tarihsel Süreçte Çalışma Kavramı ve Bir Kırılma Noktası Olarak Sanayi Devrimi. Finans Politik & Ekonomik Yorumlar , 69-81.
• Akbulut, G. (2016). Osmanlı Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne Gerçekleşmeyen Demiryolu Projeleri ve Etkileri (1876-1939). Atatürk Dergisi, 225-257.
• Akşin, S. (1993). Abdulhamit Mutlakiyeti. M. Kunt, S. Akşin, A. Ödekan, Z. Toprak, & H. G. Yurdaydın içinde, Türkiye Tarihi 3 Osmanlı Devleti (1600-1908) (s. 165-187). Cem Yayınevi.
• Alperen, A. (2018). Bağdat Demiryolu: Siyasal Sonuçları Olan Bir Türk-Alman Projesi. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, s. 1-22.
• Apaydın, A. (2020). Zonguldak Şehrinin Kömüre Bağlı Tarihi ve Talihi Üzerine Bir İnceleme. MT Bilimsel, 1-20.
• Araz, M. (1995). Impacts of Political Decisions in the Formation of Railroads and Railroad Architecture in Turkey Between 1856-1950 . Ankara: METU Graduate School of Social Sciences.
• As, E. (2006). Cumhuriyet Dönemi Ulaşım Politikaları (1923-1960) Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Avcı, M. (2014). Atatürk Dönemi Demiryolu Politikası. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 39-58.
• Aydın, F. (2011). The Effect of Kardemir on Karabük City Population. Prodecia Social and Behavioral Sciences, 494-498.
• BAKKA. (2017). Kömüre Giden Demiryolu Proje Raporu. Ankara: Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı.
• Banguoğlu, T. (1937). Bağdat Demiryolu Meselesi. Yeni Türk, s. 1054-1058.
• Başer, N. E. (2011). I. Sanayi Devriminde Teknolojik Gelişmenin Rolü. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü .
• Bozdoğan, S. (2001). İlerleme Estetiği: Bir Sanayi Ülkesi Tahayyülü. S. Bozdoğan içinde, Modernizm ve Ulusun İnşası (s. 122-171). İstanbul: Metis Yayıncılık.
• Bozdoğan, S. (2011). Modern Türkiye'de Sanat ve Mimari: Cumhuriyet Dönemi. Türkiye Tarihi 1839-2010 (s. 451-508). içinde İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Carnegie, A. (2005). James Watt. New York: Cosimo.
• Demirarslan, D. (2014). Batılılaşma/Modernleşme Dönemi Demiryolu Politikası ve İstasyon Binası Mimarisi: İzmit ve Hereke Tren İstasyonları. Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu (s. 1635-1646). Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi.
• Engin, V. (1993). Rumeli Demiryolları. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Engin, V. (2002). Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti. Türkler, s. 462-469.
• Engin, V. (2008). Rumeli Demiryolları. TDV İslâm Ansiklopedisi, s. 235-237.
• Erdem, E. (2016). Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 17-44.
• Erkan, İ., & Şatemoğlu, H. Ş. (2013). Anadolu’da Modern Bir İstasyon Binası: Ali Çetinkaya İstasyonu. Mimarlık Dergisi.
• Eyüce, Ö. (1999, Mart-Nisan). Türkiye'de İlk Demiryolu: İzmir-Aydın Hattı ve Alsancak Garı. İzmir İzmir Kent Kültürü ve Sanat Dergisi, s. 23-26.
• Gimpel, J. (1976). Ortaçağda Endüstri Devrimi. Ankara: Tübitak.
• Girardelli, M. A. (2005). Modernity and Representation: The Architecture of Ottoman Railway Stations. Afife Batur'a Armağan (s. 143-150). içinde Literatür Yayınları.
• Gülsoy, U. (1994). Hicaz Demiryolu. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Gülsoy, U., & Ochsenwald, W. (1998). Hicaz Demiryolu. TDV İslâm Ansiklopedisi, s. 441-445.
• Gürel, Z. (1989). Kurtuluş Savaşında Demiryolculuk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basınevi.
• Haştemoğlu, H., & Erkan, İ. (2013). Tarihsel Süreçte Türkiye de Demiryolu İstasyon Binaları ve Isparta Burdur Örneği. History Studies International Journal of History, 165-181.
• İnce, M. (2019). Yaygın ve Yerel Basında Kardemir'in Kuruluş Süreci. Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu, (s. 534-549).
• Karabük Valiliği. (2015). 81 İlde Kültür ve Şehir. İstanbul: Karabük Valiliği.
• Karal, E. Z. (1995). İstibdat Devri Müesseseleri. Osmanlı Tarihi VIII. Cilt Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876 - 1907). içinde Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kaya, L. G. (2018). Karabük Kent Kimliği İçinde İstasyon Binasının Yeri. XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyum Bildirileri, (s. 504-518). Sakarya.
• Keleş, B. (2019). Sanayi Devriminin Osmanlı Ekonomisi Üzerindeki Etkisi ve Cumhuriyet Dönemi Ekonomik Politikalarına Yansıması. Uluslararası İktisadi Ve İdari Bilimler Kongresi (s. 163-182). Şırnak: T.C. Şırnak Üniversitesi. Kolay, A. (2011). İzmir - Kasaba ve Uzantısı Demiryolu Hatları (Doktora Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kösebay Erkan, Y. (2007). Anadolu Demiryolu Çevresinde Gelişen Mimari ve Korunması (Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Kösebay Erkan, Y., & Ahunbay, Z. (2008, Eylül). Anadolu Demiryolu mirası ve korunması. İTÜ Dergisi, s. 14-25. Onur, A. (1953). Türkiye Demiryolları Tarihi (1860 - 1953). Ankara: Kara Kuvvetleri Komutanlığı.
• Sarıköse, B. (2020). Köyden Şehre: Karabük'ün Kuruluşu ve Şehirleşme Süreci. Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, 57-83.
• Sezginalp, Ş. (2020). Station Buildings in the History of Turkish Railways: Catalogue of Buildings Constructed Between 1850S–1950S (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi.
• Sezginalp, Ş. F., & Sezginalp, P. (2021). Demiryolu Mirası: Arşiv ve İstasyonların İzleri. Mimarlık, 36-40. Sönmez, F., & Selçuk, S. A. (2018). Kayseri Tren İstasyonu ve Çevresinin Kentin Modernleşme Sürecine Katkısı Üzerine Bir Okuma. Megaron, 85-101.
• Şahin, R. (2019). Sanayi Devrimi Osmanlı İmparatorluğu'nda Neden Başlamadı? Business Economics and Management Research Journal, 1-16.
• TBMM. (1937, 10 1). Mustafa Kemal Atatürk'ün Türkiye Büyük Millet Meclisi Açılış Konuşmaları. Atatürk'ün Türkiye Büyük Millet Meclisinin V. Dönem 3. Yasama Yılını Açılış Konuşmaları: https://www5.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/5d3yy.htm adresinden alındı
• TCDD. (2007). Mustafa Kemal Atatürk Demiryolu Sevdalısı. Ankara: T.C. Ulaştırma Bakanlığı, TCDD Genel Müdürlüğü.
• Türkiye Mühendislik Haberleri (TMH), (2006). 1923 - 1940 Dönemi Demiryolları. Programlı Kalkınma Projeleri, 24-25.
• Torun, İ. (2003). Endüstri Toplumu'nun Oluşmasında Etkili Olan İktisadi ve Sina-i Faktörler. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 181-196.
• Yavuz, M. (2014). Bahnhofsarchitektur der Anatolischen Bahnen und der Bagdadbahn. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yavuz, M., & Tavukçu, A. Y. (2012, Haziran). Doğukapı - Akyaka - Kars - Sarıkamış - Erzurum Eski Demiryolu Hattı ve Mimari Yapılanması (I) . Edebiyat Fakültesi Dergisi, s. 293-312.
• Yavuz, M., & Tavukçu, A. Y. (2014). Doğukapı - Akyaka - Kars - Sarıkamış - Erzurum Eski Demiryolu Hattı ve Mimari Yapılanması (II) Mimari Eserler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, s. 568-582.
• Yavuz, M., & Tavukçu, A. Y. (2014). Doğukapı - Akyaka - Kars - Sarıkamış - Erzurum Eski Demiryolu Hattı ve Mimari Yapılanması (II) Yol Yapıları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, s. 557-567.
• Yavuz, M., Tavukçu, A. Y., & Doğan, T. (2014). Doğukapı - Akyaka - Kars - Sarıkamış - Erzurum - Tercan Eski Rus Demiryolu Hattı ve Mimari Yapılanması. A. Ü. Fakültesi içinde, Anadolu'nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40. Yılı (s. 569-580). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Yazıcı, M. (2010). Mudanya - Bursa Demiryolunun Yapımı ve İşletilmesi (1873-1908) (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Yıldırım, İ. (1996, Temmuz 1). Atatürk Dönemi Demiryolu Politikasına Bir Bakış. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, s. 387-396.
• Yıldırım, İ. (2001). Cumhuriyet Döneminde Demiryolları (1923-1950). Atatürk Araştırma Merkezi.
• Yıldırım, İ. (2002). Osmanlı Demiryolu Politikasına Bir Bakış. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 311-324.
• Yıldırım, S. Ö. (2012). Anadolu ve Bağdat -C.F.O.A-ve Bağdat- Halep-Nusaybin -B.A.N.P Demiryolu Şirketleri Yolcu Binaları Tip Projeler. Beykent Üniversitesi Journal of Science and Engineering, 69-93.
• Yıldız, M. C. (2004). Osmanlı'dan Günümüze Demiryolu Politikalarına Genel Bakış. Ekev Akademi Dergisi, s. 195-208.
• Yılmaz, İ. (1989). Milli Mücadelede Ulaşım. Atatürk Dergisi, 101-120.
• Zaman, E. M. (2006). Kömüre Giden Demiryolu. Mühendislik Mimarlık Öyküleri TMMOB, 1-12.
• URL1. (2021, 12 06). http://www.zonguldak.gov.tr/cografya adresinden alındı
• URL2. (2021, 12 01). http://www.zonguldak.gov.tr/taskomuru adresinden alındı
• URL3. (2021, 12 06). https://zonguldak.ktb.gov.tr/TR-92525/tarihce.html adresinden alındı
• URL4. (2021, 12 05). https://www.karabuk.bel.tr/icerik.asp?i_id=38 adresinden alındı
• URL5. (2022, 03 15). http://www.eskiturkiye.net/3761/eskisehir-tren-gari adresinden alındı
• URL6. (2022, 03 15). https://kulturenvanteri.com/yer/adapazari-gari/#16/40.775074/30.400269 adresinden alındı
• URL7. (2023, 5 30). Ray Haber. 120 Yıllık Derbent Tren İstasyonu Meclis Gündeminde: https://rayhaber.com/2020/02/120-yillik-derbent-tren-istasyonu-meclis-gundeminde/ adresinden alındı
• URL8. (2023, 05 30). Kent ve Demiryolu. Malıköy İstasyonu Müze Oluyor: http://kentvedemiryolu.com/malikoy-istasyonu-muze-oluyor/ adresinden alındı
• URL9. (2021, 12 26). https://www.catalagzi.bel.tr/?page_id=112 adresinden alındı
• URL10. (2021, 12 13). https://teftis.ktb.gov.tr/TR-263743/660-nolu-ilke-karari-tasinmaz-kultur-varliklarinin-grup-.html adresinden alındı
• URL11. (2023, 05 29). Tefen 67 Gökçebey Haber Portalı. Tarihte Bugün : 18 Kasım 1936 Çatalağzı-Filyos Hattı Açıldı: http://www.tefen67.com/haberdetay1.php?did=2668 adresinden alındı
• URL12. (2023, 05 29). ANB Mimarlık. TCDD İstasyon ve Gar Binaları: https://anbmimarlik.com/proje/tcdd-istasyon-ve-gar-binalari/ adresinden alındı
• Karabük Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü Arşivleri
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)