Glazed Tobacco Pipes

Yıl 2022, , 243 - 261, 09.07.2022

Gökben Ayhan

https://doi.org/10.29135/std.980754

Öz

Since the mid-19th century, tobacco pipes have been one of the subjects that attracted the attention of researchers. These studies generally focus on the clay structures, clay and coating colors, types and ornamentations of the pipes, however no studies have been carried out directly on the glazed pipes.
Glazed pipes are produced in two styles, Western and Eastern style pipe. It has been applied to the types produced with and without heels of Western style examples. In the Eastern style examples, besides the different types of bowls such as flattened round bowls, cylindrical bowls and tulip bowls, there are also special examples that go beyond the general types, such as in the form of shoes. The use of glaze can be seen both in the two-part mold making pipes and the pipes produced using the potter’s wheel. Glazed pipes are made of grey and kaolin clay or red clay. There is diversity in glaze colors. Light or dark green, opaque white, light or dark yellow, black and brown glazed samples of glazed pipes are found. Its visuality sometimes has been increased with herbal, geometric, figured or written ornaments applied to glazed bowls.
As a result, while samples of Eastern style glazed pipes can be found especially in Ottoman area; one-piece pipes are mostly encountered in Central Europe. In this context, it is determined that the spreading area of three-part glazed pipes are wider than the one-piece ones. Eastern style glazed pipes may have affected Western style pipe or both types may have been influenced by each other.

Anahtar Kelimeler

tobacco pipe, Western style pipe, Eastern style pipe, clay, glaze

Sırlı Tütün Lüleleri

Öz

19. yüzyılın ortalarından itibaren lüleler araştırmacıların ilgisini çeken konulardan biri olmuştur. Bu alandaki yayınların sayısı giderek artmıştır. Mevcut çalışmalarda genellikle lülelerin hamur yapıları, hamur ve astar renkleri, tipleri ve süslemeleri üzerine odaklanılmış; ancak doğrudan sırlı lüleler hakkında herhangi bir yayın yapılmamıştır. Bu makalede olabildiğince mevcut literatürdeki eserlerle birlikte araştırmacı olarak katıldığım kazılarda ele geçen örnekler ışığında “sırlı lüleler” incelenmiştir.
Ustalar, kil ve astar renginde değişiklik yaparak lüle tiplerine kattıkları farklılıkların yanı sıra sınırlı sayıdaki lüleler üzerine sır uygulayarak müşterilerinin ilgisini çekmeye çalışmışlardır.
Sırlı içim aletleri, Batı tarzında ve Doğu tarzında olmak üzere iki grup halinde üretilmiştir. Sır kullanımı belli bir tipteki pipoya/lüleye özgü değildir. Batı tarzındaki pipoların ökçeli ve ökçesiz olarak üretilen tiplerine uygulanmıştır. Doğu tarzındaki örneklerde basık yuvarlak çanaklı, silindirik çanaklı, lale çanaklı gibi farklı lüle tiplerine rastlanmasının yanı sıra ayakkabı formunda olduğu gibi genel tiplerin dışına çıkılan özel örnekler de görülür.
Sır kullanımı hem iki parçalı kalıp yapımı lülelerde, hem de çömlekçi çarkı kullanılarak üretilen örneklerde görülmektedir. Batı tarzı pipolara, genellikle kaolinden yapılan ökçeli çanağı olan eserlerde yer verilmiş; bunlarda tek renk yeşil, en sık uygulanan sır rengi olmakla birlikte sarı, mavi ve turkuaz renkteki sırlar da kullanılmıştır. Doğu tarzı sırlı lüleler, kimi zaman kaolinden yapılmakla birlikte genellikle kahverengi veya kırmızının tonlarındaki renklere sahip kilden üretilmiştir. Bu grubun örneklerinin sır renkleri açık veya koyu yeşil, opak beyaz, açık veya koyu sarı, siyah ve kahverengi olmak üzere çeşitlilik gösterir. Bu grupta da tek renk yeşil sırlı olanlar, diğer sırlı örneklere göre daha yaygındır. Bezemesiz üretilen lülelerin dışında kimi zaman örneklerde bitkisel, geometrik, figürlü veya yazılı süslemeye yer verilmiştir.
Lüle buluntularının yoğun olduğu merkezlerde az sayıda sırlı lüleye rastlanabildiği gibi hiçbir sırlı örnekle kaşılaşılmayabilinir. Ayrıca sırlı seramiğin üretildiği bazı merkezlerde birkaç sırlı lülenin ele geçmesi, bunların numune olarak üretildiğini göstermektedir. Batı tarzı ve Doğu tarzındaki örneklerin sırlı üretiminin sınırlı olmasında çeşitli nedenlerden söz edilebilir. Bunlardan ilki, sırsız lüleler fırına üst üste veya yan yana yerleştirilebilse de sırlı numunelerde durum böyle değildir. Sırlı lüleler fırınlanırken ürünler birbirine yapışacak ve dolayısıyla üretim hatasına neden olacaktır. Bununla birlikte ikinci neden, lülenin iç yüzeyinin sırlanması durumunda ısıya maruz kalan bu kısımdaki sır, çatlayarak zehir açığa çıkacağından kullanıcının sağlığı açısından tehlike oluşturmasıdır. Bu bağlamda, sadece lülenin dışının sırlanmak zorunda kalınması özenli üretimi beraberinde getirmiştir. Üçüncü bir neden ise, Doğu tarzında üretim gerçekleştiren merkezlerden Tophane’de lülelerin yüksek kaliteli kırmızı kilden yapılmasından dolayı sırın kullanımının kaliteli kırmızı hamur yapısını göstermemesinden kaynaklanabilir. Aynı durum arı bir kil türü olan kaolinden yapılan hem Batı, hem de Doğu tarzı örnekler için de geçerli olmalıdır.
Sonuç olarak Osmanlı topraklarında Doğu tarzında “sırlı lüle örneklerine” rastlanırken; Batı tarzı sırlı örneklerle en çok Orta Avrupa’da karşılaşılır. Bu kapsamda, Osmanlı lülelerinin yayılımının tek parça olanlardan daha geniş olduğu tespit edilmiştir. Batı tarzı sırlı örnekler, özellikle 17. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar üretimi tespit edilirken; Doğu tarzı sırlı örneklerin üretiminin 16. yüzyılın sonundan 19. yüzyıla kadar devam ettiği anlaşılmaktadır. Doğu tarzındaki lülelerdeki sır kullanımı, Batı tarzındakilere tesir edebileceği gibi her iki tipin birbirinden etkilenmiş olması kuvvetle muhtemeldir.

Anahtar Kelimeler

tütün lülesi, Batı tarzı pipo, Doğu tarzı lüle, kil, sır

Kaynakça

• Arslan Sevin, N. (2008). Harput’ta Bir Osmanlı Mahallesi ve Sakinleri Osmanlı’ya Arkeolojik Bir Yaklaşım. Toplumsal Tarih, 169, 27-33.
• Ayhan, G. (2006). Çeşitli Müzelerde Bulunan Örnekleriyle Osmanlı Lüleleri. (Unpublished Master’s Thesis), Ege University/ Social Sciences Institute, İzmir.
• Ayhan, G. (2009.) Smyrna Antik Kenti Kazıları 2007-2008 Yılı Lüle Buluntuları. Sanat Tarihi Dergisi, XVIII/2, 1-22.
• Ayhan, G. (2010a). Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları. XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu: 14-16 Ekim 2009 Denizli, K. Kadir Pektaş, Cirtil, S. Ö. Cirtil, G. K. Öztaşkın, H. Özdemir, E. Aktuğ and R. Uykur (Eds.), İstanbul, 49-57.
• Ayhan, G. (2010b). Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntularının Değerlendirilmesi. Sanat Tarihi Dergisi, XIX/1, 1-22.
• Ayhan, G. (2011a). Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntuları, (Unpublished Doctorate Thesis), Ege University/ Social Sciences Institute, İzmir.
• Ayhan, G. (2011b). 19. Yüzyıla Tarihlenen Bir Grup Osmanlı Lülesi. Kültürel Bellek ve Estetik Yansımalar, K. Giray (Ed.), Ankara, 227-241.
• Ayhan, G. (2012). Ayasuluk İç Kalesi Batı Sarnıçları 2010-2011 Yılı Lüle Buluntuları. Uluslar Arası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu:19-21 Ekim 2011 Eskişehir, Z. Demirel Gökalp, N. Çöl, Z. Ertuğrul, S. Alp and H. Yılmazyaşar (Eds.), Eskişehir, 93-102.
• Ayhan, G. (2015). Ayasuluk İç Kalesi ‘Süzgeç Çanaklı’ ve ‘Kaideli Süzgeç Çanaklı’ Lüle Buluntuları. Mustafa Büyükkolancı Armağanı, C. Şimşek, B. Duman ve E. Konakçı (Eds.), İstanbul, 41-53.
• Ayhan, G. (2019). An Evaluation on Tobacco Pipes Usage in the Tokat Region: In the Light of Tobacco Pipe Findings of Komana Excavation. Komana Small Finds, D. B. Erciyas and M. Acara Eser (Eds.), İstanbul, 347-383.
• Bakla, E. (2007). Tophane Lüleciliği Osmanlının Tasarımındaki Yaratıcılığı ve Yaşam Keyfi, İstanbul: Antik A.Ş. Cultural Publications.
• Bekić, L. (1999). Uvod U Problematiku Glinenih Lula Na Području Hrvatske. VAMZ (Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu), 32-33/1, 249-279.
• Bikić, V. (2012). Tobacco Pipes from the Belgrade Fortress: Context and Chronology. Journal of the Academie Internationale de la Pipe, 5, 1-8.
• Biliaieva, S. (2010). The Collection of Ottoman Pipes from Archaeological Investigations in The North Black Sea Area of the Ukraine. Journal of the Académie Internationale de la Pipe, 3, 97-111.
• Bilici, S. (2006). Sırlı Seramikler. Anadolu ve Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, 2, A. Y. Ocak, A. U. Peker, K. Bilici (Eds.), Ankara, 513-524.
• Boppe, A. (1989). Les Oryantalistes: Les Peintres Du Bosphore Au XVIII’e siėcle (1862-1921), Paris.
• Böhmer, H. (2001). Documentary Evidence On Clay-Pipe Makers in Passau. KnasterKOPF, Vol.14, 20-26.
• Craiovan, B. (2017). Tobacco Clay Pipes Dicovered in Libertății Square, Timișoara. Patrimonium Banaticum, VII, 155-172.
• Davey, P. (2010). A sample of the clay pipe production at Theresienfeld, Austria. Journal of the Académie Internationale de la Pipe, 3, 147-170.
• Demjén, A. (2018). The Tobacco Pipes Discovered at the Quarantine in Pricske (Harghita County). Ziridava Studia Archaeologica, 32, 221-250.
• Erez, S. and Marçelli, A. A. (2013) Tokat Seramikleri, Tokat: T.C. Tokat Governor’s Cultural Publications.
• Fındık, E. F. (2016). Ay Işığında Tütün Seremonisi-Osmanlı Kırsalında Tütün Kullanımının Kanıtları: Aziz Nikolas Kilisesi Kazıları Lüle ve Nargile Buluntuları. Cedrus: Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi, 4, 373-392.
• Gaál, A. (2004). Hódoltságkori cseréppipák a Wosinsky Mór Múzeum Gyűjteményében. A Wosinsky Mór Múzeum évkönyve, Vol. 26, Szekszárd, 259-296.
• Gaál, A. (2010). Pipes from the time of the Turkish occupation in the collection of Wosinsky Mór Museum. Journal of the Académie Internationale de la Pipe, 3, 33-52.
• Gașpar, A. (2016). Obiceiuri Cotidiene Reflectate Arheologic În Timişoara Otomană. Observaţii Asupra Pipelor De Lut/Daily customs reflected in the archaeology of Ottoman Timişoara. Notes on the clay pipes. Alexandru Vulpe in Memoriam-Materiale Şi Cercetări Arheologice Serie Nouă, XII, 259-290.
• Hayes, J. (1992). Excavations on Saraçhane in Istanbul. The Pottery, C. 2, Princeton 391-395, 442-443.
• Heege, A. (2009). Switzerland. Journal of The Academie Internationale De La Pipe, 2, 131-136.
• Heege, A. (2018). Tabak und Tabakpfeifen in der Schweiz. La Die Schweiz von 1350 bis 1850 im Spiegel archäologischer Quellen, 7, 371-382.
• Kaltenberger, A. (2000). Clay pipes from Kniepass Castle in the Unken district, near Lofer, Salzburg. KnasterKOPF, 13, 54-82.
• Kluttig-Altmann, R. and Kügler, M. (2004). Tobqk und Tonpfeifen im südlichen 0stseeroum und in Schles, Husum.
• Kluttig-Altmann, R. (2005). Tonpfeifenfunde irn südlichen Ostseeraum und in Schlesien Erstergebnisse Eıner Internatio. Nalen Ausstettung Im Ostpreus. Sischen Landesmuseum Tüntsu. KnasterKOPF, 13, 18-26.
• Kondorosy, S. (2007). Cseréppipák a budai felső vízivárosból. BpRég, XLI, 249-280.
• Kopeczny, Z. and Dincă, R. (2012). Tobacco Clay Pipes Discovered in the Historical Center of Timişoara. Ziridava Studia Archaeologica, 26/1, 167-190.
• Mehler, N. (2004). Clay Shoes-Boot pipes and other oddities of the 17th century from Bavaria and Austria. KnasterKOPF, 17, 88-92.
• Mehler, N. (2009). The Archaeology of Mercantilism: Clay Tobacco Pipes in Bavaria and Their Contribution to an Economic System. Post-Medieval Archaeology, 43/2, 261-281.
• Mehler, N. (2018). Clay Tobacco-Pipe Research and Historical Archaeology in Germany, a Difficult Relationship. Historical Archaeology, 52/2, 454-466.
• Peker, A. U., Özdengiz Başak, M., Deveci, A., Uzun, M. C., Sertel, S., Pap, N. and Hancz, E. (2019). Zigetvar Kanunî Sultan Süleyman Türbe-Palankası’nda Araştırma ve Arkeolojik Çalışmalar 2015-2017. Akdeniz Sanat, Vol. 13 Supplement, 93-157.
• Puziuk, J. (2015). Nowożytne Fajki Z Badań Archeologicznych W Krakowie. Materiały Archeologiczne, Xl, 51-85.
• Puziuk, J. (2016a). Akcesoria Do Palenia Tytoniu Z Terenów Dawnej Rzeczpospolitej W Zbiorach Muzeum Archeologicznego W Krakowie. Materiały Archeologiczne, XLI, 277-300.
• Puziuk, J. (2016b). Gliniane lulki z badań archeologicznych w Krakowie jako przyktad wschodnioeuropejskiego modelu palenia tytonin w nowożytnym mieście. Jetza Pija lulki palą, Uzywki w świetle żródet archeologicznych i historycznych, 1, 171-186.
• Robinson, C. W. R. (1983). Clay Tobacco Pipes from the Kerameikos. Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts Athenische Abteilung, 98, 265-285, Taf. 51-56.
• Robinson, C. W. R. (1985). Tobacco Pipes of Corinth and of the Athenian Agora. Hesperia, 54/2, 149-203.
• Simpson, J. (2009). The Archaeology of the Clay Pipe in The Near East. Al-Rāfıdān, XXX, 1-9.
• Suzuki, B. T. (2004). Die Versorgung holländischer Auswanderer in Japan mit Tonpfeifen im 17. und 18. Jahrhundert. KnasterKOPF, 17, 60-66.
• Suzuki, B. T. (2009). Japan. Journal of The Academie Internationale De La Pipe, 2, 81-85.
• Szabolcs, K. (2007). Cseréppipák a budai felső Vízivárosból. Budapest Régiségei, XLI, 249-280.
• Szabolcs, K. (2008). A szegedi vár pipái 1. A Móra Ferenc Múzeum Évkönyve Néprajzi Tanulmányok Studia Ethnographica, 6, 331-370.
• Szabolcs, K. (2016). Cseréppıpák A Hajdanı Váradı Szent László- Székesegyházból. Dolgozatok az Erdélyi Múzeum érem- és régiségtárából, 2014, IX /XIX, 187-218, Tl. 1-6.
• Şen, K. and Karasu Y. E. (2020). Bitlis Kalesi Osmanlı Dönemi Lülelerinin Değerlendirilmesi (2018 Yılı Kazı Sezonu). Art-Sanat, 14, 413-440.
• Tomka, G. (2010). Clay pipes in Hungary from the seventeenth century: ten years on. Journal of the Académie Internationale de la Pipe, 3, 1-11.
• Topić, N. and Milošević, B. (2012). Turkish Clay Pipes from Archaeological Excavations in Dubrovnik. Journal of the Académie Internationale de la Pipe, 5, 16-25.
• Vincenz, A. de (2011). Ottoman Clay Tobacco Pipes from Ramla. Atiqot, 67, 43-53.
• Vyšohlíd, M. (2007). Finds of clay tobacco pipes from Náměstí Republiky in Prague’s New Town. Studies in Post-Medieval Archaeology, P. Juřina, V. Kašpar and Jaromír Žegklitz (Eds.), Prag, 275-304.
• Vyšohlíd, M. (2016). Dýmky z archeologického výzkumu v dolnorakouském městě Hainburg an der Donau. História Výroby Fajok a Archeologické Nálezy Fajok Na Slovensku, II, 4-10.
• Uçar, H. (2019a). Archaeological Proof of Enjoy at Tire Kutu Han: Clay Pipes. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 19/2, 119-134.
• Uçar, H. (2019b). A Group of Ottoman Pipes Discovered in the Mosaic Hall at Smyrna. Smyrna-İzmir Kazı ve Araştırmaları 3, Editörler: H. Göncü A. Ersoy, D. S. Akar Tanrıver, İstanbul: Ege Publications, 357-378.